Маштабы партызанскай барацьбы
Ужо 26 чэрвеня 1941 гады партыйна-савецкае кіраўніцтва БССР выдала загад пра стварэнне першых 14 партызанскіх атрадаў. Яны складаліся з 1162 байцоў: 539 супрацоўнікаў НКДБ, 623 супрацоўніка НКУС. Вельмі хутка гэтыя атрады былі знішчаны або рассеяны.
Першы сакратар ЦК КПБ Панцеляймон Панамарэнка 19 жніўня 1941 года даклаў у ЦК ВКП(б), што да 1 жніўня на акупаванай тэрыторыі БССР дзейнічаў 231 партызанскі атрад агульнай колькасцю звыш 12 тысяч чалавек. Даследчык гісторыі партызанскага руху, былы палкоўнік КДБ В.І. Баярскі сцвярджае іншае: "Але як атрымалася ўсталяваць ужо пасля вайны, да 1 жніўня 1941 г. на тэрыторыі Беларусі дзейнічаў толькі 61 партызанскі атрад, а не 231"15.
Не дрэннае перабольшанне - "усяго толькі" ў 3,8 разы!
Лясы і балоты Беларусі ўлетку 1941 гады апанавалі дзясяткі тысяч чырвонаармейцаў, часці якіх былі разгромлены падчас "бліцкрыгу". У сваёй большасці яны імкнуліся растварыцца сярод мясцовага сельскага насельніцтва. Немцы да лета 1942 гады іх не чапалі, а пазней паспрабавалі ізаляваць. Толькі ў адказ на гэта былыя чырвонаармейцы ў адзіночку і групамі сталі сыходзіць у лясы, дзе стваралі свае лагеры. Да іх далучаліся збеглыя ваеннапалонныя і часам габрэі, уцекачы з гета. Галоўнай мэтай такіх лясных груп з'яўлялася выжыванне, зусім не барацьба з акупантамі.
У жніўні - снежні 1941 году на акупаванай тэрыторыі БССР байцы і камандзіры Чырвонай Арміі, якія апынуліся ў акружэнні, стварылі толькі 25 атрадаў.
У той жа перыяд з-за лініі фронта ў Беларусь былі закінуты 437 атрадаў і груп агульнай колькасцю 7251 чалавек (у сярэднім, 16-17 чалавек у кожным фармаванні). Але ўжо да студзеня 1942 году ад 523 атрадаў і груп (61 + 25 + 437) засталося толькі 50 (9,56 %). Астатнія або загінулі ў баях, або распаліся, або выйшлі зваротна ў савецкі тыл.
"Партызанскія атрады, сфармаваныя ў паспеху з непадрыхтаваных байцоў, не мелі сувязі з камандаваннем, забеспячэння, прыстасаваных да зімы хованак. Не маючы магчымасці аказаць дапамогу параненым, адчуваючы востры недахоп зброі і боепрыпасаў, яны вельмі хутка расходавалі свой рэсурс, станавіліся небаяздольнымі, распадаліся ці гінулі"16.
За перыяд са студзеня 1942 па чэрвень 1943 НКУС БССР накіраваў у акупаваныя раёны Беларусі 48 выведвальна-дыверсійных груп агульнай колькасцю 771 чалавек (у сярэднім, 16 чалавек у групе). Акрамя таго, з дапамогай падпольных партыйных органаў на месцах атрымалася стварыць яшчэ 11 дыверсійных груп.
Па звестках Цэнтральнага штаба партызанскага руху (ЦШПР), да пачатку летняга наступу (20 ліпеня 1944 гады - пачатак аперацыі "Баграціён") на тэрыторыі адной толькі Беларусі дзейнічалі 272.490 партызан, аб'яднаных у 150 партызанскіх брыгад і 49 асобных атрадаў. Па дадзеных жа сучасных даследчыкаў (В.Н. Андрыянаў, В.І. Баярскі і інш.) у іх знаходзілася каля 143 тысяч чалавек - на 47,52 % менш17.
Гэтак буйное разыходжанне ў лічбах яшчэ раз даказвае, што цэнтральны штаб і асабіста таварыш Панамарэнка сілкавалі непапраўную схільнасць да перабольшанняў.
У той жа час у Вермахце і войсках СС, у ваенізаваных фармаваннях тыпу "шуцманшафтэн" (якія ахоўвалі камунікацыі, склады, лагеры ваеннапалонных), у дапаможнай паліцыі, у органах СД і гестапа служыла не меней паўтары мільёна былых савецкіх грамадзян! Дадайце да іх звыш трохсот тысяч чалавек, якія знаходзіліся на грамадзянскай службе ў новай улады. Гэтыя лічбы кажуць самі за сябе.
У Беларусі корпус Беларускай краявой абароны да красавіка 1944 года налічваў 21.628 чалавек (39 пяхотных і 6 сапёрных батальёнаў). Улетку 1944 гады з ліку байцоў гэтага корпуса на тэрыторыі Нямеччыны была сфармавана 30-я (1-я беларуская) ваффэн-грэнадзёрская дывізія СС (3 палка, 2 асобных батальёна, 2 дывізіёна), дзейнічала у Францыі супраць "макі", а пазней - супраць саюзных войскаў.
Дакладны лік беларусаў, якія актыўна супрацоўнічалі з нямецкімі акупантамі, падлічыць цяжка. Але звяртае на сябе ўвагу той факт, што нават увесну 1944 гады, калі вяртанне "саветаў" выглядала ўжо непазбежным, на прызыўныя пункты Беларускай краявой абароны з'явіліся звыш 40 тысяч жыхароў генеральнай акругі "Беларусь",плошча якой складалася толькі з адной траціны ад даваеннаай плошчы БССР. А ў Звязе беларускай моладзі (на той жа тэрыторыі) налічвалася да 100 тысяч юнакоў і дзяўчын.
Улічым і той факт, што з восені 1944 па лета 1945 гады органы НКУС арыштавалі ў БССР каля 100 тысяч чалавек па абвінавачванні ў "дапамозе акупантам".
Беларускі народ, у сваёй масе сялянскі, як заўсёды ў часы найжорсткіх дзяржаўных катаклізмаў зрабіў стаўку на выжыванне, цярпліва чакаючы, хто пераможа - Гітлер ці Сталін. Ды і за што было сялянам кахаць савецкую ўладу ў цэлым і "таварыша Сталіна" ў прыватнасці? І за што ненавідзець немцаў?
"Зусім не ўсе беларусы прасякнуліся камуністычным духам, і нямецкія войскі, якія акупавалі гэтыя месцы ў 1941 году, былі галоўным чынам добра прыняты мясцовымі жыхарамі. За гэта немцы ставіліся да беларусаў не гэтак сурова, як у іншых акупаваных абласцях"18.
Пазіцыю добразычлівага нейтралітэту заняла пераважная большасць жыхароў Беларусі, а шматлікія лічылі немцаў вызваліцелямі ад бальшавіцкай няволі.
"Але бо, - запярэчаць мне, - немцы ў стаўленні славян прытрымваліся палажэнняў плану "Ост", які прадугледжвае іх пагалоўнае знішчэнне!". Маскоўскія гісторыкі дагэтуль спрабуюць пераканаць у гэтым насельніцтва былых "братэрскіх" рэспубалік. Але справа ў тым, што план "Ост" распрацоўваўся ДА вайны; ужо пасля першых яе тыдняў немцы сур'ёзна скарэктавалі сваю "ўсходнюю палітыку" ў стаўленні беларусаў і ўкраінцаў. Рэальнасць першага года акупацыі Беларусі была іншай, чым нам дзяўблі шматлікія прафесійныя лгуны-партбілетчыкі.
А як жа Трасцянец, спытаюць мяне. У Трасцянцы знішчалі ў першую чаргу габрэяў (якія ў любым выпадку былі асуджаны), працаўнікоў партыйна-савецкага апарата, супрацоўнікаў НКУС і палітычны склад Чырвонай Арміі, але не грамадзянскае насельніцтва Беларусі.
У інструкцыі цэнтральнага кантралёра палітыкі ва ўсходнееўрапейскіх абласцях Альфрэда Розенберга рейхскамісару генеральнай акругі "Остланд" Генрыху Лазе сказана:
"Мэтай імперскага ўпаўнаважанага для Эстоніі, Латвіі, Літвы, Беларусі павінна быць стварэнне германскага пратэктарата з тым, каб пасля ператварыць гэтыя вобласці ў састаўную частку вялікай германскай імперыі шляхам германізацыі падыходзячых у расавым стаўленні элементаў, каланізацыі прадстаўнікамі рэйха і знішчэння непажаданых элементаў".
У траўні 1942 гады Розенберг заявіў: "Нямецкае кіраўніцтва гатова падтрымаць высілкі, накіраваныя на такое развіццё Беларусі, каб яна стала назаўжды моцнай і квітнеючай дзяржавай - фарпостам германскага рэйха".
Дзе тут праглядаецца план па знішчэнні ўсіх беларусаў?
З той жа "оперы" загад генерал-кватэрмайстра Вермахта ад 25 ліпеня 1942 гады № 11/4590 пра вызваленне ваеннапалонных немцаў Паволжа, прыбалтаў, украінцаў і беларусаў.
Папулярная тэза пра "ўсенародную барацьбу ў Беларусі супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў у гады Вялікай Айчыннай вайны" - гэта міф, створаны беларускай гістарыяграфіяй савецкага перыяду. Тое, што ён не адпавядае рэальнасці, лёгка даказаць з дапамогай агульнадаступных статыстычных дадзеных.
Па перапісе насельніцтва ў снежні 1939 гады насельніцтва БССР склала 8.912.200 чалавек. Звесткі пра ўзроставую структуру не паказаны, але мы можам кіравацца перапісам 1959 гады, калі дзяцей ва ўзросце да 16 гадоў было 31,3% ад агульнай колькасці насельніцтва. Можна лічыць, што да чэрвеня 1941 гады лік сталых грамадзян БССР складала прыкладна 6.122.700 чалавек*.
/* Ігнаруючы натуральны прырост насельніцтва ў 1940-41 гг., які павінен быў павялічыць гэту лічбу./
Па звестках ЦШПР (як паказана вышэй, моцна перабольшаным) у 1941-42 гады ў савецкіх партызанскіх атрадах на тэрыторыі Беларусі (уключаючы спецгруппы НКГБ-НКУС і Выведвальнага кіравання Генштаба РККА) налічвалася да 97 тысяч чалавек. Праўда, Беларускі штаб партызанскага руху ў 1944 году падлічыў, што лік партызан у БССР да канца 1941 года складала ўсяго толькі 5 тысяч чалавек, а ў 1942 - 73 тысячы, аднак возьмем за аснову "афіцыйна прызнаную" лічбу19.
Для поўнасці карціны да партызанаў дадамо яшчэ і падпольшчыкаў. Іх "афіцыйная" колькасць за ўсю вайну вызначана ў 70 тысяч чалавек. Калі ўлічыць, што ў 1941-44 гады ў савецкім партызанскім і падпольным руху ў Беларусі, па афіцыйных звестках, прынялі ўдзел да 374 тысяч чалавек і прыкласці прапорцыю суадносін ліку партызан у 1941-42 гг. і за ўсю вайну да ліку падпольшчыкаў, атрымаем каля 17 тысяч падпольшчыкаў для 1941-42 гадоў.
Гэтыя нескладаныя падлікі паказваюць, што з 6 млн. 122,7 тыс. чалавек сталага насельніцтва БССР (18 гадоў і старэй да пачатку вайны), у 1941-42 гады больш ці меней актыўны ўдзел у барацьбе з немцамі прынялі максімум 114 тысяч - не больш за 1,86%.
Іншымі словамі, у першы перыяд вайны актыўна выступіла на боку камуністаў меней 2% жыхароў Беларусі (натуральна, без уліку мабілізаваных у Чырвонае Войска), а звыш 98% з іх паставілася да немцаў больш ці меней лаяльна20.
Да ліпеня 1944 гады, у выніку кардынальных змен падчас войны на карысць СССР і жорсткай акупацыйнай палітыцы немцаў, гэта прапорцыя прыкметна змянілася ў бок павелічэння падтрымкі будучых пераможцаў, але маштабаў "усенароднай барацьбы" ўсё ж не дасягнула.
Адначасна трэба падкрэсліць, што рэальны ўдзел жыхароў Беларусі ў барацьбе супраць нацыстаў было яшчэ менш, чым паказваюць прыведзеныя лічбы. Бо ў 1941-42 гг. партызанскія атрады на 95-100 % складаліся з супрацоўнікаў органаў НКУС і партыйна-камсамольскіх актывістаў, закінутых з-за лініі фронта, а таксама з "окруженцев" (байцоў і камандзіраў Чырвонай Арміі, памежных і ўнутраных войскаў НКУС).
Вось што піша пра гэта Вячаслаў Баярскі: "Менавіта органы і войскі НКУС (памежныя, унутраныя і іншыя) згулялі вядучую ролю ў разгортванні партызанскага руху, стварэнні атрадаў і дыверсійных груп на першым этапе партызанскай барацьбы, г.зн. да траўня 1942 гады.
…Нажаль, раней гэтак адкрыта не казалі. Бо менавіта гэта сцвярджала нямецкая прапаганда. Згаджацца з супернікам было проста немагчыма. І наогул дзіка гучала, паколькі гаворка ішла пра "ВАЙНУ НАРОДНУЮ"! Вось ніхто і не згаджаўся ні падчас вайны, ні пасля яе, ні цяпер. Усе лаўры прынята было аддаваць партыі"21.
Пагаворым пра тое, як ствараўся "ўсенародны гнеў" на акупаваных тэрыторыях. Нянавісць Сталіна да "акупаваных" была выклікана тым, што ён выдатна зразумеў - паміраць за яго яны не стануць. Таму вырашыў абгарнуць супраць немцаў нямецкую ж практыку. Звычайна, у выпадку з'яўлення ў якім-небудзь раёне партызан і здзяйснення імі дыверсійных актаў, акупацыйныя ўлады рэагавалі стандартна - яны ў адплату каралі насельніцтва вёсак таго ж раёна. Немцы разважалі лагічна - дзе партызаны бяруць харч? Правільна - у насельніцтва навакольных вёсак. Вось і пакараем гэтыя вёскі.
Тое, што ў мясцовых жыхароў не было выбару, і кулю ад партызан у выпадку адмовы ў дапамозе можна было папросту атрымаць як "фашысцкаму памагатаму", немцаў не хвалявала. Былы старшыня Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь Мікалай Дземенцей сказаў аднойчы: "Днём немцы, уначы партызаны. Куды ж беднаму беларусу падацца?".
Дакументы сведчаць, што партызаны сістэматычна рабавалі грамадзянскае насельніцтва. Часам асобныя людзі падвяргаліся за гэта пакаранням. Але ў цэлым партызанскае кіраўніцтва лічыла рабаванні заканамернай з'явай. Па самых сціплых падліках, у 1943-44 гг. пры сярэдняй колькасці беларускіх партызан 120 тысяч чалавек, ім патрабавалася ў месяц мінімальна 3600 тон харча (з разліку 1 кг у дзень). Гэта па нормах галаднаватай тылавой пайкі. А па франтавых нормах трэба было 6300 тон (1,75 кг у дзень). У дадзенай сувязі Баярскі піша: "Таму ў пераважнай большасці выпадкаў партызаны проста рэквізавалі харч у мясцовых жыхароў, выдаючы ім сімвалічныя распіскі, якія абяцалі кампенсаванне пасля вайны. Вынятак харча ў сем'ях "памагатых ворага" (паліцаяў, стараст і іншых), якое выракала іх на голад, наогул было справай карыснай"22.
Сталін вырашыў выкарыстоўваць у сваіх мэтах нямецкую практыку рэпрэсій у стаўленні сельскіх жыхароў у раёнах партызанскіх дзеянняў. Для гэтага патрабавалася толькі актывізаваць дзеянні партызанскіх атрадаў і дыверсійных груп: партызаны будуць правакаваць немцаў на рэпрэсіі супраць мясцовага насельніцтва, а насельніцтва зненавідзіць немцаў і пачне змагацца з імі.
Тэхналогія была простая да прымітыву - дыверсійны атрад здзяйсняе акцыю ў якім-небудзь акупаваным раёне, а адплачваюць за яе жыхары вёсак гэтага раёна. Вось так немцы "прыціснуць" народ, ён "разлюбіць" немцаў, і разгарыцца барацьба з імі.
Гэтак няхітрай тактыцы можна было б супрацьпаставіць не меней простую стратэгію - пры любым раскладзе падзей да грамадзянскага насельніцтва рэпрэсій не ўжываць, насупраць - усяляк спрыяць эканамічнаму росквіту акупаванага рэгіёна. Тады сур'ёзная партызанская вайна была б немагчымая. Але бяда Трэцяга рэйха складалася ў тым, што палітыку "подмандатных тэрыторый" вызначалі разнастайныя розенбергі са сваімі расавымі ідэямі, ды і асаблівасцю германскага менталітэту з'яўлялася імкненне ў адказ на любы тэрарыстычны акт падполля выпроствацца менавіта з насельніцтвам акупаваных тэрыторый.
Тым не менш, прыступіць да рэалізацыі абранага плану Сталін у 1941 і 1942 году не змог - не да таго было. Толькі з вясны 1943 гады ў акупаваных раёнах краіны стаў патроху разгарацца пажар. Рэпрэсіі немцаў у адплату за падвышаную актыўнасць партызан не прымусілі сябе чакаць. У 1943-44 г. у Беларусі былі спалены 628 вёсак (186 з іх пасля вайны так і не аднавілі).
Такім чынам, разгортванне партызанскага руху ў акупаваных рэспубліках і абласцях з'явілася падставай уласнага насельніцтва - яго згуба Сталіна не хвалявала. І ўсё ж народ на барацьбу з "нямецка-фашысцкімі акупантамі" не паўстаў. Сталін не ўлічыў, што беларусы за 200 гадоў расійскай акупацыі звыклі да рэпрэсій, а таму занялі звыклую пазіцыю чакання, сціснуўшыся ў камяк. Павялічэнне ліку беларускіх партызан, распачатае з восені 1943 гады звязана зусім не з "абуджэннем свядомасці" - проста фронт пакаціў на захад і "акупаваныя" сталі прымаць бок пераможца. А калі б ён "каціў" далей на ўсход, немцы не адну дывізію ваффен-СС з беларусаў сфармавалі б, а пяць.
Справакаванае Сталінам кровапусканне акупаванага насельніцтва ў канчатковым выніку вялікай карысці не прынесла. Толькі стукнула па самім насельніцтве. Вось што піша пра гэта В.І. Баярскі: "…Трэба дадаць хібную і па сваёй сутнасці злачынную ўсталёўку партыйна-палітычнага кіраўніцтва СССР паліць жыллё, "гнаць немца на мароз", знішчаць хатняе быдла. Падобныя дзеянні партызан і дыверсантаў змушалі насельніцтва ў мэтах выжывання самім ахоўваць свае вёскі, змагацца з "падпальшчыкамі", штурхала яго да супрацоўніцтва не з партызанамі, а з акупантамі"23.