- •Рэферат
- •Глава 1. Паходжанне сучаснай беларускай заалагічнай наменклатуры……………………………………..9
- •Глава 2. Спосабы ўтварэння беларускай заалагічнай наменклатуры………………………………………………………....16
- •Глава 3. Структурна-граматычная арганізацыя сучаснай заалагічнай наменклатуры……….....................36
- •Пералік умоўных абазначэнняў
- •Уводзіны
- •Глава 1. Паходжанне сучаснай беларускай заалагічнай наменклатуры
- •4. Найменні жывёл, запазычаныя беларускай мовай з іншых моў.
- •Глава 2. Спосабы ўтварэння беларускай заалагічнай наменклатуры
- •Лексіка-семантычныя спосаб утварэння номенаў
- •Метафарызацыя
- •Метанімізацыя
- •Марфалагічны спосаб утварэння заалагічных номенаў.
- •Глава 3. Структурна-граматычная арганізацыя сучаснай заалагічнай наменклатуры
- •3.1 Номены-словы
- •3.2 Номены-словазлучэнні
- •3.2.1 Двухкампанентныя намінацыі
- •3.2.2 Трох – і шматкампанентныя намінацыі
- •Заключэнне
- •Спіс выкарастаных крыніц
Метанімізацыя
Другім па прадуктыўнасці відам лексіка-семантычнага ўтварэння новых заалагічных намінацый з’яўляецца метанімічны перанос.
Метанімія – перанос назвы з аднаго прадмета на другі на падставе іх сумежнасці ў прасторы ці часе або на падставе прычынна-выніковых сувязяў [5]: зямля з рознымі значэннямі – ‘глеба’, ’суша’, ’краіна’, ‘планета’, пераносы назваў з памяшканняў на гурты людзей: клас слухае, аўдыторыя рэагуе, школа пайшла на спектакль, перанос назвы з матэрыялу на прадмет, зроблены з яго, або з назвы працэсу на яго вынік (прадукт): заваяваць золата і серабро на алімпіядзе; пераход абсталяваны, пад'езд упрыгожаны; перанос назвы посуду на яго змесціва: з'есці талеркі дзве, выпіць не адну шклянку [24].
Разгледзім тыповыя мадэлі ўтварэння заалагічных тэрмінаў на аснове метаніміі:
-
№
слова
першае значэнне
другое значэнне
аснова мнагазначнасці
1
нутрэц
анамалія ў развіцці органаў у самцоў жывёлы, якая вядзе да бясплоднасці
самец жывёлы, які мае гэтую хваробу
метанімія
анамалія (хвароба)-носьбіт
2
бабёр
паўнаводны звер атрада грызуноў, які жыве ў лесе каля рэк і іншых вадаёмаў і мае каштоўнае футра
футра гэтага звера, а таксама адзенне з гэтага футра
метанімія
назва матэрыялу-назва вырабу з гэтага матэрыялу
3
віголь
паўднёва-амерыканская млекакормячая жывёліна сямейства лам з тонкай і мяккай шэрсцю
пража з сумесі бавоўны і грубай шэрсці
метанімія
назва матэрыялу-назва вырабу з гэтага матэрыялу
4
губка
мнагаклетачная беспазваночная марская жывёліна тыпу прасцейшых, якая вядзе сядзячы спосаб жыцця
мяккі, порысты касцяк некаторых відаў гэтых жывёлін, які добра ўбірае вільгаць і выкарыстоўваецца ў медыцыне і тэхніцы
метанімія
назва матэрыялу-назва вырабу з гэтага матэрыялу
5
сепія
галаваногі малюск, у целе якога выпрацоўваецца карычневае фарбавальнае рэчыва
натуральная карычневая фарба з гэтага рэчыва або сінтэтычная
назва матэрыялу-назва вырабу з гэтага матэрыялу
6
собаль
невялікі драпежны звярок сямейства куніцавых з каштоўным футрам бурай афарбоўкі
футра гэтага звярка
назва матэрыялу-назва вырабу з гэтага матэрыялу
Метанімізацыя, поруч з метафарызацыяй, з’яўляецца спосабам намінацыі. Аднак яе адрозненне ад метафарызацыі заключаецца ў тым, што ўтворанае шляхам метанімізацыі значэнне працягвае захоўваць сувязь са старымі прадметамі, паміж імі ўстанаўліваюцца адносіны прасторавай, часавай, практычна-выніковай і іншай сумежнасці.
Такім чынам, калі ўтварэнне номенаў у выніку метафарызацыі заснавана перш за ўсё на падабенстве матэрыяльнай характарыстыкі прадметаў (знешні выгляд, колер і г.д.), то ў аснове номенаў, што ўзніклі ў выніку метанімізацыі, ляжаць рэальныя сувязі і адносіны прадметаў і з’яў аб’ектыўнай рэальнасці: прасторавыя, часавыя, прычынна-выніковыя, атрыбутыўныя і іншыя.
Аманімія – гукавое супадзенне розных моўных адзінак, значэнні якіх не звязаныя адно з адным” [5].
У лексікалогіі разглядаюцца лексічныя амонімы – словы з аднолькавым гучаннем, якія не маюць супольнай семантыкі (агульных семаў). “Гэта зусім розныя словы, якія выпадкова супалі сваім гучаннем.
Паводле паходжання амонімы падзяляюць на 2 групы:
1) амонімы – розныя словы;
2) амонімы – былыя семантычныя варыянты шматзначнага слова.
Амонімы першай групы ўзніклі ў выніку выпадковага супадзення былых розных і ў напісанні слоў: руск. лук (цыбуля) і лук (зброя).
Узнікаюць амонімы і як вынік слова- і формаўтварэння: дажджавік (плашч) і дажджавік (грыб порхаўка), тры (лічэбнік) і тры (дзеяслоў).
Амонімы – былыя варыянты шматзначнага слова (каса ‘прылада' і каса ‘прычоска') утварыліся паступова, калі былыя асобныя значэнні шматзначнага слова далёка разышліся ў сваёй семантыцы. Але не ўсе даследчыкі лічаць такія словы амонімамі. Выклікае спрэчкі і залічэнне да амонімаў слоў розных часцінаў мовы, якія маюць сэнсавыя сувязі: днём (назоўнік) і днём (прыслоўе), бег (назоўнік) і бег (дзеяслоў).
Што датычыцца суадносін паміж літаратурнай мовай і дыялектнай, то “аманімія можа быць вынікам як выпадковага супадзення знешніх паказчыкаў літаратурных і дыялектных лексем, так і дзеяння ўнутраных семантычных заканамернасцей, пераўтварэнняў у моўнай сістэме. Апошнія прыводзяць да семантычнай дывергенцыі і ўзнікнення амонімаў адзінага паходжання – гамагенных” [20, с.16].
Большая частка пераносаў найменняў жывёл на іншыя з'явы рэчаіснасці – адносіцца да аднакампанентных, для іх характэрна аднаэтапнае пераасэнсаванне метафарычнага тыпу. Вельмі цяжка знайсці дамінуючую прымету, паводле якой асобныя прыстасаванні атрымалі заанімічныя назвы: баран -1.вялікая рыбацкая лодка; 2.- баба, якой забіваюць сваі ў зямлю; 3.- юшка над комінкам.
“Часам немагчыма знайсці матывацыю заоніма ў адносінах да наймення жывёлы, але пры супастаўленні вынікаў заанімічных пераносаў можна выявіць некаторыя заканамернасці. Напрыклад, лексема лісіца часта вьткарыстоўваецца пры найменні прыстасаванняў для сціскання, прыціскання, змацавання чаго-небудзь: лісіца – 1. заціскачка, ціскі;2.- клінападобны папярочны драўляны брусок для змацоўвання дзвярных дошак; 3.- скручаная вітка або планка, якая змацоўвае палазы саней – літар; 5.-прыстасаванне для сціскання дошак [16, с.19].
“Новае асэнсаванне слова часам не суправаджаецца зменамі яго гукавога складу, а звязана толькі з перарастаноўкай сэнсавых акцэнтаў (семантызацыяй)” [21, с.11], калі невытворная з пункту гледжання сінхраніі адзінка ў выніку пэўных гукавых аналогій усведамляецца як вытворная і набывае, адпаведна, новае значэнне: выдра - 1. жанчына (непрыгожая, неахайная, нахабная); 2. - чалавек, які глядзіць, выпучыўшы вочы, нахабны (магчыма, ад выдраць) – літар; 3. - жывёла.
“Дыялектна-літаратурная аманімія ў беларускай мове звычайна з'яўляецца вынікам семантычнай дывергенцыі, міжслоўнай дэрывацыі, запазычанняў і фанетычных працэсаў” [23, с.237].
Семантычная дывергенцыя ў беларускай мове можа быць абумоўлена аднакампанентным або многакампанентным пераасэнсаваннем пры распадзе значэнняў былога мнагазначнага слова. “Пры аднакампанентных пераасэнсаваннях, да якіх далучаецца большасць заанімічных і антрапамарфічных прыкладаў, распад полісеміі выкліканы неістотнасцю, нерэлевантнасцю інварыянтнай прыметы. Дывергенцыя семантычных радоў пры многакампанентным пераасэнсаванні, якое з'яўляецца адзнакай «ланцужковай» полісеміі, назіраецца ў выніку страты «прамежкавага» звяна” [20, с. 21].
Вялікую цяжкасць адчуваюць складальнікі слоўнікаў пры размежаванні амонімаў і семантычных варыянтаў полісемічнага слова.
Разгледзім заалагічныя намінацыі, што ўступаюць у аманімічныя адносіны:
-
№
слова
першае значэнне
другое значэнне
тып амонімаў
1
лайка
парода ездавых, паляўнічых ці вартавых сабак
гатунак мяккай авечай і казінай скуры
лексічныя амонімы
2
аўсянка
аўсяныя крупы ці каша з такіх круп
пеўчая птушка з атрада вераб’іных
лексічныя амонімы
3
клешчы
металічныя шчыпцы
невялікая членістаногая жывёліна атрада павукападобных
граматычныя амонімы
4
баксёр
спартсмен, які займаецца боксам
парода тупамордых сабак, нямецкі бульдог
лексічныя амонімы
5
бык
самец буйной рагатай жывёлы, дзікай і свойскай
прамежкавая апора маста
лексічныя амонімы
6
берасцянка
каробка, сплеценая з каросты
лясная пеўчая птушка атрада вераб’іных
лексічныя амонімы
7
рабак
спадніца
чарвяк, гліст (дыял.)
лексічныя амонімы
8
касач
травяністая расліна з доўгімі мечападобнымі лістамі
цецярук-самец
лексічныя амонімы
9
касач
травяністая расліна з доўгімі мечападобнымі лістамі
заяц (дыял.)
лексічныя амонімы
10
малінаўка
гатунак летняй яблыні
невялікая птушка (дыял.)
лексічныя амонімы
11
норка
драпежны пушны звярок сямейства куніцавых
тое, што і нара
лексічныя амонімы
12
воўк
драпежная жывёліна сямейства сабачых
калючы наморднік для цяляці, каб не ссала каровы (дыял.)
лексічныя амонімы
13
сабака
свойская млекакормячая жывёліна сямейства ваўчыных
вілы з загнутымі ўніз зубамі для скідвання навозу (дыял.)
лексічныя амонімы
14
баран
жвачная млекакормячая жывёліна з густой воўнай
вялікая рыбацкая лодка (дыял.)
лексічныя амонімы
15
баран
жвачная млекакормячая жывёліна з густой воўнай
баба, якой забіваюць сваі ў зямлю (дыял.)
лексічныя амонімы
16
каза
свойская жывёліна
веласіпед (дыял.)
лексічныя амонімы
17
качка
вадаплаўная птушка сямейства качыных
знаходжанне ў нестабільным стане
лексічныя амонімы
18
ласка
пяшчота, цёплыя адносіны да каго-небудзь
невялікая драпежная жывёла сямейства куніцавых
лексічныя амонімы
19
бусел
вялікая пералётная птушка
высокая бутэлька гарэлкі
лексічныя амонімы
Такім чынам, аналіз заалагічных намінацый паказаў, што ўступаючы ў аманімічныя адносіны, пераважаюць лексічныя амонімы, быў вылучаны толькі адзін выпадак граматычных амонімаў (супадаюць у множным ліку).
Сітуацыя білінгвізму (двухмоўя) у Беларусі спрыяе ўзнікненню і распаўсюджванню шэрагу памылак, выкліканых з’явай міжмоўнай аманіміі. Міжмоўная аманімія — гэта гукавое супадзенне слоў розных моў, якія па свайму значэнню не супадаюць. Своечасовае азнаямленне вучняў з асобнымі выпадкамі знешняга падабенства некаторых слоў у рускай і беларускай мовах дапаможа пазбегнуць недакладнасцей пры ўжыванні і перакладзе такіх лексічных адзінак.
“Пры блізкім кантакце дзвюх моў адзначаецца ўзаемадзеянне ва ўсіх галінах іх структуры: у лексіцы, фанетыцы, арфаэпіі, арфаграфіі, словаўтварэнні, марфалогіі і сінтаксісе” [12, с.132]. Усе гэтыя раздзелы рускай і беларускай моў вельмі блізкія паміж сабой і, між тым, кожная з іх мае свае асаблівасці, адрозніваецца сваёй нацыянальнай спецыфікай.
“У працэсе ўзаемадзеяння рускай і беларускай мове выпадкі такога супадзення сустракаюцца даволі часта. Такім чынам, вызначаюцца наступныя групы міжмоўнага ўзаемадзеяння паміж рускай і беларускай мовай:
1) Словы, якія поўнасцю супадаюць па гучанні. Сюды адносяцца, як правіла, міжмоўныя амонімы.
2) Словы, блізкія, але не тоесныя па гучанні. Часцей за ўсё гэта паранімічныя пары.
3) Словы, якія супадаюць толькі ў асобных граматычных формах. Гэта міжмоўныя амаформы.
4) Словы, якія поўнасцю супадаюць па напісанні. Гэта міжмоўныя амографы.
5) Словы, якія супадаюць у напісанні толькі часткова. Большая іх частка, як і словы першай групы, адрозніваюцца пераважна месцам націска” [16, с.5].
Знешняе супадзенне такіх слоў нярэдка бывае прычынай іх неадрознення, змяшэння ў моўнай практыцы, у выніку чаго з’яўляюцца выпадкі няправільнага выкарыстання як ў вуснай, так і ў пісьмовай мове.
Разгледзім некаторыя прыклады міжмоўных (беларуска-рускіх і руска-беларускіх) амонімаў сярод заалагічнай лексікі:
-
№
слова
першае значэнне
другое значэнне
тып амоніма
1
скакун
конь с высокими способностями в беге
конік (дыял.)
лексічныя амонімы
2
коцік
суквецце з дробных кветак
морское ластоногое млекопитающее
лексічныя амонімы
3
трус
невялікі хатні грызун
баязлівец (руская)
лексічныя амонімы
4
матыль
насякомае з дзвюма парамі пакрытых пылком крылляў
личинка комара, служащая наживкой при ловле рыбы удочкой (мотыль)
фанетычныя амонімы
5
кіт
крупное морское млекопитающее
аконная замазка
лексічныя амонімы
6
гусь
гусак
гусыня
частковыя амонімы
7
гусеніца
шырокае палатно з асобных звенняў
вусень
лексічныя амонімы
Такім чынам, міжмоўныя беларуска-рускія амонімы, якія належаць да заалагічнай лексікі, у асноўным з’яўляюцца поўнымі лексічнымі амонімамі. На наш погляд, гэта выклікана блізкасцю дзвюх моў. Прыклады ж частковай аманіміі таксама сведчаць пра міжмоўнае ўзаемадзеянне, бо раскрываюць блізасць фанетычнай і граматычных структур моў.