IV. Mistycy I wieszczowie dali metafizyce polskiej postać nieco odmienną, w ściślej-szym tego słowa znaczeniu mesjanistyczną.

ANDRZEJ TOWIAŃSKI (1799-1878), z Wileńszczyzny przybywszy do Paryża, wystąpił tam w 1841 r. jako prorok nawołujący do przemiany duchowej i zwiastujący przemianę w dziejach ludzkości.

Osnowa filozoficzna jego poglądu na świat była prosta, daleka od dialektycznych subtelności ówczesnej filozofii zawodowej. Była spirytualizmem kolektywnym i ewolu-cyjnym. Pojmował świat jako zespół duchów nieśmiertelnych, które rozwijają się w stałej łączności wzajemnej poprzez szeregi żywotów cielesnych i bezcieles-nych.

Zarówno żywoty minione, jak i obecny żywot stanowią o naturze ducha, o jego przy-należności do takiej czy też innej społeczności duchów i o miejscu w hierarchii duchów. Przynależność zaś ducha do społeczności jest przez to tak doniosła, że żaden duch nie działa sam, lecz tylko wespół z duchami innymi. Duchy ulegają rozwojowi, który jest przede wszystkim rozwojem moralnym. Na rozwój ten wpływa sam Bóg: ingerencję Jego widział Towiański nie tylko w Chrystusie, ale i siebie uważał za wysłannika Bożego i ocze-kiwał wysłanników dalszych, którzy ziemię zwiążą z niebem.

Towianizm nie był zjawiskiem wyjątkowym, przeciwnie, był jedną z licznych naówczas sekt ad wenty stycznych, które wyszły z Francji i rozeszły się po Europie. Ale miał swe cechy odrębne, łączył adwentyzmzewolucjonizmem i metempsychozą. „W Towiańskim" - pisał Zygmunt Krasiński w 1843 r. do Delfiny Potockiej - „zeszły się razem i wielka Idea, co krąży jak orzeł nad nami, i mnóstwo magnetycznych szczególików, nie rozświeconych dotąd". Trafiwszy na szczególne w narodzie polskim warunki, opanował umysły najwięk-szych ludzi swej epoki, przede wszystkim Mickiewicza.

ADAM MICKIEWICZ od pierwszych swych wierszy romantycznych miał wyraźny pogląd na życie: cenił nad wszystko uczucie i „prawdy żywe", tj. te, które urzeczywistniają się w czynie, a których źródłem jest uczucie, tak jak źródłem prawd naukowych jest ro-zum. Rozum osłabia tylko uczucie i utrudnia przez to urzeczywistnienie prawd żywych.

To przekonanie naczelne i niezmienne Mickiewicza zdecydowało o dalszych jego filo-zoficznych poglądach. Odpowiednią dlań metafizyczną podstawę znalazł u Boehmego, a potem u Towiańskiego. Przejął ich teorię - a mimo to zachował odrębność. Zachował ją dzięki roli, jakiej nie przestał przypisywać czynnikowi moralnemu: wierzył, iż w ewolucji ludzkości czynnikiem zasadniczym jest podniesienie moralne. Źródło zaś podniesienia moralnego widział w narodzie; widział w tym powołanie narodu polskiego, że choć poniżony politycznie, duchowo podniesie ludzkość.

Analogiczne posłannictwo przypisywali Polsce inni mesjaniści. Ale gdy Mickiewicz uzależniał je od moralnego poziomu narodu, inni, zwłaszcza Cieszkowski i Krasiński,

uważali, że Polska przez samą swą naturę i swe dzieje przeznaczona jest na Mesjasza narodów. Tak samo w poglądzie na świat Słowackiego (który w świecie widział nieustanną duchową i twórczą ewolucję, postęp poprzez walkę i przezwyciężanie szczebli niższych) czynnik ewolucyjny miał przewagę nad czynnikiem moralnym.

Wroński był twórcą jednego typu mesjanizmu, Mickiewicz zaś był najczystszym przed-stawicielem drugiego. System tamtego był racjonalizmem uniwersalnym, abstrakcyjnym i uczonym, pogląd zaś Mickiewicza był oparty na czynnikach uczuciowych, aktywnych, moralnych; filozof osnowę świata widział w abstrakcyjnym absolucie, poeta - w żywych jednostkach i narodach. Obaj wierzyli w Mesjasza, wyzwalającego ludzkość, ale dla Wroń-skiego była nim filozofia absolutna, dla Mickiewicza zaś - naród, który osiągnął najwyższy poziom moralny.

ZESTAWIENIA

ZAGADNIENIA FILOZOFII W POCZĄTKU XIX WIEKU

Cztery były kardynalne zagadnienia filozofii tego okresu, filozofii metafizycznej, spekulatywnej, systemotwórczej: 1) Jaka jest pierwotna natura bytu? 2) Wedle jakiego prawa z pierwotnego bytu rozwija się cała różnorodność świata? 3) Jakie posiada ta różnorodność postacie? 4) W jaki sposób można niedoskonały świat doprowadzić do doskonałości, zbawić i uszczęśliwić ludzkość?

Na pierwsze pytanie Fichte odpowiadał pojęciem jaźni, Schelling - tożsamości, Hegel - idei. Na drugie Hegel prawem dialektycznym, a Wroński prawem stworzenia. Na trzecie zarówno Hegel, jak Wroński lub Trentowski usiłowali dać odpowiedź kom-pletną, systematycznie i dialektycznie zestawić postacie bytu.

Radykałowie filozoficzni, a także Maine de Biran oraz przedstawiciele szkoły szkockiej z Hamiltonem na czele zostali obcy tym spekulatywnym zagadnieniom, trwali przy pro-blematyce dzisiejszej. Natomiast czwarte wielkie zagadnienie etyczno-soteriologiczne było i im wspólne, a także innym prądom, jak tradycjonalizmowi francuskiemu. Ten rozwiązał je przez cofnięcie się w przeszłość, radykałowie przez odwołanie się do przy-szłości, Hegel sądził, iż rozwiązuje je teraźniejszość; radykałowie rozwiązywali je przez liberalizm, a Fichte przez dyktaturę; Polacy idealistycznie, a niemieccy idealiści bardzo realistycznie, przez aprobatę metod państwa pruskiego. Nawet Comte, który w tym okresie wyrastał, choć był myślicielem innego typu, innych zagadnień, to jednak przy tym zagad-nieniu pozostał: jak zbawić ludzkość? Bo choć zainaugurował nowy okres filozofii, to jednak był wytworem starego i częściowo jeszcze do niego należał.

POJĘCIA I TERMINY

Filozofia tego okresu, spekulatywaa i konstrukcyjna, odbiegła w postawie swej i wy-nikach od myśli pococznej, potrzebowała więc odrębnych pojęć i terminów. Nigdy rozbież-ność między mową zwykłą a filozoficzną nie była większa. W okresie tym powstały te tak

mało zrozumiałe dla laików terminy Heglowskie, te An-sich-sein i Durch-sich-sein, i jeszcze dziwaczniejsze Krausego, a także ezoteryczny język Wrońskiego oraz własna terminologia Bożycy, Myślini czy Chowanny Trentowskiego. Terminologia ta przeminęła wraz z syste-mami, dla których była wymyślona. Ale również powstała wówczas pewna ilość terminów nie mających tak osobistego charakteru, które przyjęły się szeroko i przetrwały swój wiek. Od Benthama i Milla pochodzi utylitaryzm, od Krausego panenteizm; Schelling rozpowszechnił przymiotnik organiczny, w przeciwstawieniu do mechanicznego; prawie jednocześnie Coleridge w Anglii i Schopenhauer w Niemczech wprowadzili wyraz pesy-mizm. Polska terminologia, mało dotąd wyrobiona, na skutek przewagi w kraju łaciny, zaczęła się teraz szybciej formować: między innymi teraz dopiero przyjął się wyraz „istnie-nie", wprowadzony przez Jana Śniadeckiego.

CHRONOLOGIA

Doktryny filozoficzne najoryginalniejsze i najtypowsze dla okresu powstały od razu około 1800 r. Były dziełem pokolenia myślicieli urodzonego około 1770 r.: Fichte urodził się w 1762, Biran 1766, Hegel 1770, James Mili 1773, Schelling 1775, Wroński 1778. (Bentham był starszy, ale też zachował niemało z osiemnastowiecznego stylu filozofii i przekazał go innym radykałom). Doktryny ich wszakże rozpo-wszechniły się dopiero w XIX w., a Heglowska dopiero około 1820 r.

Drugie zaś pokolenie myślicieli tego ruchu składało się z ludzi, którzy odbywali swe studia wówczas, gdy ruch się rozpoczynał. Do tego pokolenia należało zwłaszcza wielu filozofów polskich. Część ich zdążyła wystąpić jeszcze przed 1830 r., jak Gołuchowski (ur. 1797), ale większość mesjanistów zaczęła swą dzia-łalność dopiero po tym roku. Z nich Mickiewicz urodził się w r. 1798, Towiański w 1799, Kremer 1806, Libelt 1807, Trentowski 1808, Cieszkowski 1814.

Schopenhauer i Hamilton, urodzeni obaj w 1788 r., byli jakby pomiędzy tymi dwoma pokoleniami i uczyli się jeszcze od Kanta i empirystów XVIII w.; jest to jedna z przyczyn, dlaczego poglądy ich miały rysy odrębne. Hamilton doszedł do głosu już w następnym okresie.

WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE

Wielkie systemy idealistyczne filozofii przypadły na czas wielkich wojen Napoleońskich: Hegla Phanomenologie des Geistes ukazała się w roku bitwy pod Jena, a Wrońskiego Philosophie des mathematiąues w przededniu wyprawy na Rosję.

Systemy te pojawiały się nie w zwycięskiej długo Francji ani w niezwyciężonej Anglii, lecz w pobitych Prusach i pozbawionej niepodległości Polsce.

Wydarzenia polityczne szły wówczas po sobie równie prędko, jak systemy filozoficzne: 1796 - Bo-naparte we Włoszech, 1798 - w Egipcie, 1800 - bitwa pod Marengo, 1804 - Napoleon cesarzem, 1805 - Trafalgar i Austerlitz, 1806 - Związek Reński i bitwa pod Jena, 1807 - Tylża, 1809 - Wagram, 1812 -wyprawa na Rosję, 1813 - bitwa pod Lipskiem, 1814 - otwarcie Kongresu Wiedeńskiego i powrót Bur-bonów, 1815- Waterloo, potem „Święte Przymierze". W Rosji po klęsce dekabrystów zaczęły się w 1825 bezwzględne rządy Mikołaja I. Restauracja monarchii we Francji zakończyła siew 1830 rewolucją lipcową. W tym samym roku nastąpiło oddzielenie Belgii, wolność Grecji, powstanie polskie, prawie już ostateczne ustabilizowanie tych stosunków politycznych, które miały trwać w Europie przez wiek XIX. A już przedtem, w 1823, powstała doktryna Monroego, domagająca się izolacji Ameryki.

Sztuka w okresie tym była klasyczna: w architekturze to okres empire'u, stylu cesarstwa. Klasycyzm panował również w malarstwie i rzeźbie: najsłynniejszymi artystami byli David, Canova, Thorwaldsen. Ale pojawiły się już pierwsze oznaki, że przychodzi czas sztuki zupełnie innej: w 1819 Gericault wystawił romantyczną i malowniczą Tratwę Meduzy, a w 1822 Delacroix - Barkę Dantego. - W muzyce była to era Beethovena (Fidelio, 1805; IX symfonia, 1824), ale także pieśni Schuberta i romantycznych oper Webera (Wolny strzelec, 1821). W literaturze na czas ten przypada olimpijska starość Goethego (Faust, 1808), ale przede wszystkim rozkwit romantyzmu, największe powodzenie Byrona (Manfred, 1817) i Walter Scotta (Waverley, 1814), czasy Shelleya, Keatsa i Coleridge'a, który jednocześnie był romantycznym poetą i filozofem. W 1822 Mickiewicz Balladami i romansami zapoczątkował romantyzm polski, a Wiktor Hugo

Crontwellem w 1827 - francuski. W 1827 ogłosił Heine Buch der Lieder. - Znaczna część wielkich ludzi tego okresu nie przeżyła go, zmarła przed jego końcem: w r. 1805 umarł już F. Schiller, w 1821 - Shelley i Keats, w 1824 - Byron i Gericault, w 1827 - Beethoven, w 1828 - Goya i Schubert, w 1829 - F. Schlegel, a w 1832 - Goethe i Walter Scott.

Ważne postępy techniczne, zwłaszcza w zakresie komunikacji, przypadają na ten okres: w 1807 - pierwszy statek parowy zbudowany przez Fultona, w 1818 - pierwszy transportowiec transoceaniczny; w 1814 - pierwsza lokomotywa obmyślona przez Stephensona, w 1825 - pierwsza kolej żelazna; w 1809 - pierwsza próba aparatu telegraficznego przez Austriaka Sommeringa, w 1819 - jego ulepszenie przez Duńczyka Oersteda.

Tak samo liczne były odkrycia i pomysły naukowe: 1800 - stos volty, 1801 - Gaussa Disguisitiones arithmeticae, 1807 - Daltona prawo stosunków wielokrotnych w chemii, 1809 - Lamarcka Philosophie zoologiąue i teoria przemiany gatunków, 1810 - Farbenlehre Goethego, 1811 -teoria swoistej energii zmysłów, sformułowana przez Sir Ch. Bella (od 1828 rozpowszechniona przez J. Mullera), 1812 - Cuviera teoria kataklizmów, 1812 i 1814 - rozprawy Laplace'a o rachunku prawdopodobieństwa, 1820 - elektromagnetyzm Oersteda, 1827 - prawa przewodzenia prądu elektrycznego ustalone przez Ohma.

Określeń obejmuje czasy już nam bliskie: w nim (l 819) urodziła się królowa Wiktoria, która panowała jeszcze w XX w., i politycy, których akcja sięgała tego stulecia, jak lord Beaconsfield (1804), Gladstone (1809), Bismarck(1815); w nim jeszcze przyszedł na świat Dostojewski (1821), Tołstoj (1828), Ibsen (1828), Ryszard Wagner (1813).

PERSPEKTYWA NA DALSZY ROZWÓJ FILOZOFII

Okres wielkich systemów był intensywny, ale krótki. Po roku 1830, po śmierci Hegla można go uważać za skończony. Żył jeszcze Schelling i Schopenhauer i wszyscy znakomitsi mesjaniści polscy, ale rozwój idealistycznej metafizyki się zatrzymał, nie pojawiały się w niej nowe pomysły, a w społeczeństwie wytworzyła się niechęć i nieufność do speku-lacji filozoficznej, do metafizyki, do idealizmu. Powtórzyło się to samo, co miało miejsce na przełomie XVII i XVIII wieku, filozofia zmieniła swój kierunek i charakter w ten sam sposób, co wówczas: z maksymalistycznej stała się minimalistyczna, ograniczyła swe zadania i ambicje, z odważnej stała się ostrożna. Skończył się okres systemów, zaczął znów okres oświecenia i krytyki. Nowa era jakby wróciła do osiemnastowiecznego stylu filozofowania. Jednakże niezupełnie: bo dla niej zadania teoretyczne były najważ-niejsze, tak jak dla XVIII wieku praktyczne; była więcej okresem krytyki, a wiek XVIII więcej okresem oświecenia. Nowe jej teorie wprawdzie zaczęły od tego, że chciały - jak filozofia XVIII wieku - przede wszystkim poprawić, ulepszyć świat i życie, ale z biegiem lat większość ich coraz bardziej ograniczała się do tego, by poprawiać i ulepszać tylko - naukę.

Oczywiście po roku 1830 nie zabrakło z dnia na dzień filozofów-maksymalistów. Ale byli w mniejszości, a w każdym razie nie byli już reprezentatywnymi, pierwszoplano-wymi postaciami myśli, wyrazicielami postępu. Na miejsce niemieckiego idealizmu głów-nym nurtem stał się teraz francuski pozytywizm i angielski empiryzm, w radykalnych kołach społecznych, na razie nielicznych - marksizm, nieco później - ewolucjonizm i krytycyzm. Stosunki się odwróciły: następcy radykałów filozoficznych byli teraz w więk-szości, która stale rosła, a metafizyczni hegliści stali się zanikającą stopniowo mniejszością. Już nie Hegel, lecz Comte i Mili byli najpopularniejszymi nazwiskami.

Cechą nowego okresu był przede wszystkim empiryzm, przekonanie, że do wiedzy dochodzi się jedynie przez doświadczenie i że wiedzę stanowią jedynie fakty i wnioski, jakie z nich można wyciągnąć. Empiryzm pociągał za sobą indukcjonizm w metodologii, sensualizm i asocjacjonizm w psychologii: tylko takie najprostsze teorie psycho-logiczne, obywające się bez wrodzonych, bez intuicyjnych, bez syntetycznych zdolności umysłu, odpowiadały minimalistycznej postawie umysłów. W metafizyce zaś empiryzm skłaniał do agnostycyzmu, do wyrzeczenia się poszukiwań absolutu i ograniczenia badań do zjawisk; a więc do wyrzeczenia-się metafizyki. Typowe dla epoki było hasło ignorabimus, wypowiedziane w 1872 roku przez znanego przyrodnika, du Bois-Reymonda.

Inną cechą nowego, minimalistycznego okresu była dążność do upraszczania zjawisk i redukowania ich do postaci najprostszych. Zjawiska moralne usiłowano sprowadzić do społecznych, społeczne do psychicznych, psychiczne do biologicznych, biologiczne do mechanicznych. Trzy zwłaszcza kierunki znalazły licznych zwolenników: biologizm, psychologizm, socjologizm.

Biologizm poczytywał fakty biologiczne za podstawowe, psychikę zaś za wytwór warunków życia, przystosowania, selekcji, walki o byt; rozkwit nauk biologicznych i sła-wa Darwina pociągnęły w tym kierunku filozofów różnych obozów. Psychologizm uważał znów fakty psychiczne za pierwotne, a prawdę, piękno, dobro - za zależne od organizacji psychicznej jednostek i grup. Prąd ten szerzył się zarówno wśród empirystów, jak wśród krytycystów, dał życie długiemu szeregowi teorii psychologistycznych w logice, teorii poznania, estetyce, etyce i teorii prawa i państwa. Socjologizm wreszcie uzależ-niał wszelkie sądy o prawdzie, dobru czy pięknie od warunków społecznych; orientacja socjologiczna była tradycyjna wśród pozytywistów, począwszy od Comte'a, i wśród ewolucjonistów, począwszy od Spencera. Wszystkie te trzy wielkie kierunki - biologizm, psychologizm, socjologizm - były postaciami relatywizmu, bo poznanie i oceny muszą być względne, jeśli są zależne od faktów biologicznych czy psychologicznych, czy socjolo-gicznych. A postacią relatywizmu również był historyzm, dla którego każda prawda i każda wartość miały znaczenie jedynie historyczne, obowiązywały tylko w określonych warunkach historycznych. Historyzm XIX wieku nie pozwalał wierzyć, by jakikolwiek system filozoficzny mógł mieć znaczenie inne niż historyczne, by jakikolwiek pogląd na świat mógł być bezwzględnie prawdziwy. Była to skrajna reakcja na skrajnie spekulatywne systemy filozoficzne, od których wiek ten się rozpoczął.

W związku z minimalistyczną postawą i niewiarą w możność naukowego poglądu na świat pojawiła się teraz dążność do specjalizacji, do wydzielania z całokształtu filozofii tych działów, które nadają się lepiej do opracowania naukowego. W epoce, gdy nauki specjalne, zwłaszcza przyrodnicze, wykazywały znakomite postępy, było naturalną ambicją filozofów upodobnić filozofię do nich. Zamiast filozofią filozofowie zaczęli zajmo-wać się psychologią lub, jak Comte i Spencer, socjologią. A te przez filozofów zapoczątko-wane nauki szybko zacierały ślady swego filozoficznego pochodzenia.

Filozofowie stali się także historykami. Znakomity rozwój historii filozofii, jakim chlubi się XIX wiek, był też w związku z minimalistyczną postawą umysłów, z dążeniem do specjalizacji, do konkretnej, empirycznej pracy. Różne szkoły filozoficzne wydały w tym stuleciu wielkich historyków filozofii. Jedni badali przeszłość, by powagą prze-szłości poprzeć własne stanowisko filozoficzne, inni zaś zajmowali się historią filozofii doszedłszy do przekonania, że w samej filozofii niepodobna osiągnąć nic trwałego i pew-nego. Sprawdziły się słowa Kanta o „uczonych, których filozofią będzie historia filozofii"; sprawdziły się w obu znaczeniach: przedstawicieli czystego historyzmu, nie wierzących w możliwość naukowego rozwiązania zagadnień filozoficznych, a także uczonych, którzy nie znajdując własnego rozwiązania szukali go w przeszłości.

Taka była najbliższa przyszłość filozofii, przyszłość, jakiej filozofowie z początku XIX wieku wcale spodziewać się nie mogli.