15.3. Некаторыя аспекты фарміравання прававой дзяржавы ў Рэспубліцы Беларусь

Кароткі экскурс у гісторыю зараджэння і развіцця сусветнай думкі аб прававой дзяржаве дазваляе сцвяр-джаць, што галоўны сэнс ідэі прававой дзяржавы за-ключаецца ў стварэнні ўмоў, якія б далі магчымасць асобе раскрыць свой творчы патэнцыял, зацвердзіць суверэннасць народа як крыніцы ўлады, гарантаваць яго свабоды, падпарадкаваць дзяржаву грамадству,

295

бо карэннае пытанне дэмакратьгі — гэта адносіны асо-бы і ўлады, грамадзяніна і дзяржавы. "Дэмакратыя, — гаварыў М.Бярдзяеў, — гэта ўлада арганізаванага народа ў прававой дзяржаве, дзе пануе закон, перад якім усе роўныя. Нельга блытаць дэмакратыю з ула-дай натоўпу, анархіяй і беззаконнасцю"¹. Інакш ка-жучы, дэмакратыя — гэта свабода, упарадкаваная рамкамі законнасці і дысцыпліны. Яна павінна за-бяспечыць абарону грамадзяніна ад свавольства ўра-давай, адміністрацыйнай, рэпрэсіўнай і ўсіх іншых улад, адмяніць законы, якія парушаюць правы людзей. Болып таго, неабходна стварыць новыя, па-стаянна дзеючыя прававыя і палітычныя механізмы, якія выключылі б у будучым саму магчымасць дэ-фармацыі гуманных, дэмакратычных прынцыпаў развіцця грамадства. У сувязі з гэтым дэмакратыч-ная прававая дзяржава немагчыма без мер юрыдьгч-най адказнасці чыноўнікаў усіх эшалонаў дзяржаў-нага кіраўніцтва за парушэнне сваіх абавязкаў перад законам. Унутраная, змястоўная ўласцівасць права-вой дзяржавы ёсць якасць, сутнасць самога закону. Недасканаласць законаў ускладняе правапрымяняль-ную практыку, уносіць у яе неразбярыху і суб'ек-тывізм, адмоўна дзейнічае на выканаўцаў і не са-дзейнічае павышэнню аўтарытэту ўлады. Няякасныя законы стварылі глебу для фармалізму, крывадуш-насці, прыстасавальніцтва, карупцыі, што дыскрэ-дытуе саму ідэю законнасці. Як справядліва адзна-чае вядомы юрыст У.Якаўлеў, "нам патрэбны не толькі законы, не толькі ўлада, якая б падпарадко-ўвалася законам, не толькі правы грамадзян і свабо-ды, абвешчаныя ў законах, — нам патрэбен такі рэ-жым грамадскага жыцця, пры якім захаванне зако-ну было б абавязковым, неабходным як для радавога грамадзяніна, так і для вышэйшай урадавай асобы нашай дзяржавы, любога органа ўлады, кіравання і г.д. Важна, каб існаваў механізм, які б забяспечваў выкананне закона любым і кожным"². Панаванне за-кону неабходна зрабіць рэальным знізу даверху, а ўсе прававыя інстытуты павінны абараняць правы чалавека, каб збалансаваць несправядлівы перакос у

¹ Яковлев В.Ф. Правовая реформа: тенденцнн н перспектнвы // Сов. гос-во н право. 1990. № 4. С. 25.

² Бердяев Н. Судьба Росснн //Роднна. 1989. № 2. С. 65.

296

сістэме адносін "дзяржава — чалавек", які заўсёды быў на карысць першай.

Важнай умовай стварэння такога палажэння з'яў-ляецца размежаванне заканадаўчай, выканаўчай і судовай улад, якое нярэдка тлумачыцца як іх поўная роўнасць і незалежнасць. 3 такім сцвярджэннем нельга пагадзіцца, бо ўлады не могуць. быць роўныя ў сваіх правах і незалежныя адна ад другой, інакш не будзе іх функцыянальнай самастойнасці, а дзяр-жава перастане быць адзіным механізмам. Таму пат-рэбна дакладнае размежаванне функцый, правоў, аба-вязкаў, адказнасці, якое не толькі не павінна выклю-чаць узаемадзеянне ўлад, але і прызвана забяспечыць іх раўнавагу ў выкананні дзяржаўных функцый, уза-емнае ўздзейнічанне ў мэтах дасягнення збалансава-насці ў вырашэнні складаных палітычных праблем. Іншы падыход можа выклікаць сур'ёзныя канфлікт-ныя сітуацыі.

Перш чым разглядаць сістэму арганізацыі ўлады ў адпаведнасці з новай Канстытуцыяй, коратка вы-значым прызначэнне кожнай з галін улады, якія прызваны стрымліваць і ўраўнаважваць адна адну ў кіраванні дзяржавай, забяспечваць устойлівасць ула-ды ў цэлым. Пэўныя змяненні і дапаўненні ў Кан-стытуцыю Рэспублікі Беларусь 1994 г. былі ўнесены на рэспубліканскім рзферэндуме 24 лістапада 1996 г. Таму мы будзем аналізаваць тэкст новай рэдакцыі Канстытуцыі.

Заканадаўчая ўлада — гэта вышэйшы орган дзяр-жавы (парламент), які выбіраецца ўсім насельніцт-вам краіны. Парламент вырашае найважнейшыя пытанні ўнутранай і знешняй палітыкі, прымае за-коны, выбірае вышэйшых службовых асоб дзяржа-вы і да т.п. Вяршэнства заканадаўчай улады не азна-чае яе абсалютнага характару, паколькі вышэйшы прадстаўнічы орган, як і іншыя органы ўлады, кіру-ецца Канстытуцыяй, законамі і агульнапрызнанымі міжнародна-прававымі актамі.

Выканаўчая ўлада прызвана рэалізоўваць зако-ны і іншыя рашэнні парламента і ажыццяўляць паўсядзённае кіраўніцтва жыццём грамадства і дзяржавы. Яна падзяляецца на цэнтральную і мяс-цовую. Функцыі цэнтральнай выканаўчай улады выконвае ўрад, а ў краінах з прэзідэнцкай формай

297

кіравання — і Прэзідэнт. На месцах выканаўчую ўладу ажыццяўляюць мясцовыя органы ўлады, пад-кантрольныя вышэйстаячым органам і насельніц-тву адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак.

У прававой дзяржаве важнае месца ў сістэме ўла-ды адводзіцца судам. Яны выступаюць у якасці га-ранта захавання правоў і свабод грамадзян і могуць адмяняць рашэнні любых дзяржаўных органаў і службовых асоб у выпадках, калі яны супярэчаць Канстытуцыі і законам.

Згодна з Асноўньш Законам (арт. 79) кіраўніком дзяржавы, гарантам Канстытуцыі Рэспублікі Бела-русь, правоў і свабод чалавека і грамадзяніна з'яўля-ецца Прэзідэнт. Ён увасабляе адзінства народа, га-рантуе рэалізацыю асноўных напрамкаў унутранай і знешняй палітыкі, прадстаўляе Беларусь у адносінах з іншымі дзяржавамі і міжнароднымі арганізацыямі. Прэзідэнт прымае меры па ахове суверэнітэту Рэспублікі Беларусь, яе нацыянальнай бяспецы і тэ-рытарыяльнай цэласнасці, забяспечвае палітычную і эканамічную стабільнасць, пераемнасць і ўзаемад-, зеянне органаў дзяржаўнай улады, ажыццяўляе пас-рэдніцтва паміж органамі дзяржаўнай улады.

Вышэйшым прадстаўнічым і заканадаўчым орга-нам Рэспублікі Беларусь з'яўляецца парламент — На-цыянальны сход. Тэрмін яго паўнамоцтваў — чаты-ры гады. Парламент складаецца з дзвюх палат — Палаты Прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі (арт. 90). "Савет Рэспублікі з'яўляецца палатай тэрытарыяль-нага прадстаўніцтва. Ад кожнай вобласці і горада Мінска тайным галасаваннем выбіраюцца на пасяд-жэннях дэпутатаў мясцовых Саветаў дэпутаты база-вага ўзроўню ад кожнай вобласці і горада Мінска па восем членаў Савета Рэспублікі. Восем членаў Савета Рэспублікі назначаюцца Прэзідэнтам Рэспублікі Бе-ларусь" (арт. 91).

Палата прадстаўнікоў і Савет Рэспублікі са свай-го складу выбіраюць пастаянныя камісіі і іншыя орга-ны для вядзення законапраектнай работы, папярэд-няга разгляду і падрыхтоўкі пытанняў, якія адно-сяцца да ведання палат.

Згодна з артыкулам 97 Канстытуцыі Палата прадстаўнікоў разглядае па прапанове Прэзідэнта або па ініцыятыве не менш як 150 тыс. грамадзян

298

Рэспублікі Беларусь, якія валодаюць выбарчым правам, праекты законаў аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю, аб тлумачэнні Кан-стытуцыі, а таксама разглядае праекты законаў, назначае выбары Прэзідэнта, дае згоду Прэзідэнту на назначэнне прэм'ер-міністра, заслухоўвае дак-лад прем'ер-міністра аб праграме дзейнасці ўрада і адабрае або адхіляе яе, прымае адстаўку Прэзідэн-та, а таксама вырашае іншыя пытанні, калі гэта пра-дугледжана Канстытуцыяй.

Савет Рэспублікі (арт. 98) адабрае або адхіляе пры-нятыя Палатай прадстаўнікоў праекты законаў аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у„Канстытуцыю, аб тлумачэнні Канстытуцыі і інш. Ён дае згоду на назначэнне Прэзідэнтам Старшыні Канстытуцыйна-га суда, Старшыні і суддзяў Вярхоўнага суда, Стар-шыні Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзенні рэспубліканскіх рэферэндумаў, Генеральнага праку-рора, Старшыні і членаў Праўлення Нацыянальнага банка, а таксама выбірае шэсць суддзяў Канстыту-цыйнага суда; разглядае выстаўленае Палатай прад-стаўнікоў абвінавачванне супраць Прэзідэнта ва ўчы-ненні дзяржаўнай здрады або іншага цяжкага зла-чынства, прымае рашэнне аб яго расследаванні. Пры наяўнасці падстаў болыпасцю не менш як дзве трэці галасоў ад поўнага складу прымае рашэнні аб зняцці Прэзідэнта з пасады.

У адпаведнасці з артыкулам 99 Канстытуцыі пра-ва заканадаўчай ініцыятывы належыць Прэзідэнту, дэпутатам Палаты прадстаўнікоў, Савету Рэспублікі, ураду, а таксама грамадзянам, якія валодаюць вы-барчым правам, у колькасці не менш як 50 тыс. чала-век і рэалізуецца ў Палаце прадстаўнікоў.

Законапраект становіцца законам пасля яго пры-няцця Палатай прадстаўнікоў і адабрэння Саветам Рэспублікі большасцю галасоў ад поўнага складу кож-най палаты. Пры неабходнасці Прэзідэнт па сваёй ініцыятыве або па прапанове ўрада можа выдаваць часовыя дэкрэты, якія маюць сілу закона (арт. 101).

Выканаўчую ўладу ў Рэспубліцы Беларусь ажыц-цяўляе урад — Савет Міністраў — цэнтральны орган дзяржаўнага кіравання (арт. 106). Урад у сваёй дзей-насці падсправаздачны Прэзідэнту, адказны перад | парламентам, складаецца з прэм'ер-міністра, яго на-

299

меснікаў і міністраў. Прем'ер-міністр назначаецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь са згоды Палаты прадстаўнікоў.

ІІрэзідэнт мае права па ўласнай ініцыятыве пры-няць рашэнне аб адстаўцы ўрада і вызваліць ад па-сады любога яго члена. Урад кіруе сістэмай органаў дзяржаўнага кіравання і іншых органаў выканаўчай улады; распрацоўвае асноўныя напрамкі ўнутранай і знешняй палітыкі і прымае меры па іх рэалізацыі; распрацоўвае і прадстаўляе Прэзідэнту для ўнясення ў парламент праект рэспубліканскага бюджэту і спра-ваздачу аб яго выкананні; забяспечвае выкананне Канстытуцыі, законаў і дэкрэтаў, указаў і распарад-жэнняў Прэзідэнта.

Згодна з артыкулам 108 урад выдае пастановы, якія маюць абавязковую сілу на ўсёй тэрыторыі Бе-ларусі.

Прэм'ер-міністр выдае ў межах сваёй кампетэн-цыі распараджэнні.

Знаёмства з Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь дазваляе сцвярджаць, што Асноўны Закон замаца- • ваў канстытуцыйныя асновы судова-прававой рэфор-мы. На наш погляд, да іх перш за ўсё неабходна ад-несці юрыдычнае аддзяленне судовай улады ад зака-надаўчай і выканаўчай; абарону судоў ад уплыву па-літычных партый і іншых грамадскіх аб'яднанняў; ажыццяўленне судовай улады толькі судом; прызнан-не правоў грамадзяніна на разгляд яго справы кам-петэнтным, незалежным і непрадузятым судом ва ўстаноўленыя законам тэрміны; замацаванне прэзум-пцыі невінаватасці, спаборнасці і роўнасці старон у працэсе; забарону ствараць надзвычайныя суды; выз-начэнне асноўнага прынцыпу прававога статусу суд-дзяў (незалежнасць, незмяняльнасць, недатьшальнасць, забарона займацца прадпрымальніцтвам, выконваць ініпую аплачваемую работу, акрамя выкладчыцкай і навукова-даследчай і г.д.)- У артыкуле 112 Асноўнага Закона падкрэсліваецца, што судьі ажыццяўляюць пра-васуддзе на аснове Канстытуцьгі і прьшятых у адпавед-насці з ёю іншых нарматыўных актаў, гэта значыць, што суды падпарадкоўваюцца толькі закону.

Упершыню ў нашым заканадаўстве замацавана палажэнне аб тым, што, калі пры разглядзе справы суд прыйдзе да вываду аб неадпаведнасці нарматыў-

300

нага акта Канстытуцыі ці іншаму закону, ён прымае рашэнне, грунтуючыся на Канстытуцыі ці законе, і ставіць ва ўстаноўленым парадку пытанне аб прыз-нанні дадзенага нарматыўнага акта неканстытуцый-ным. Тым самым звычайныя суды (агульныя і спе-цыялізаваныя) разам з Канстытуцыйным судом ажыццяўляюць кантроль за канстытуцыйнасцю нар-матыўных актаў, што павышае значнасць судовай улады ў сістэме органаў дзяржавы.

У адпаведнасці з Асноўным Законам у судовую сістэму рэспублікі ўключаецца і Канстытуцыйны суд (арт. 116). Шэсць суддзяў назначаюцца Прэзідэнтам Беларусі, шэсць выбіраюцца Саветам Рэспублікі. Старшыня Канстытуцыйнага суда назначаецца Прэ-зідэнтам са згоды Савета Рэспублікі. Канстытуцый-ны суд прызваны забяспечваць адпаведнасць зако-наў, іншых нарматыўных актаў Канстытуцыі і міжнародна-прававым абавязацельствам рэспублікі. Разгляд спрэчак аб праве, спраў аб юрыдычнай ад-казнасці не ўваходзіць у яго кампетэнцыю. Гэта сфе-ра дзейнасці звычайных судоў.

Такім чынам, Асноўны Закон Рэспублікі Беларусь замацаваў канстытуцыйныя асновы арганізацыі і дзейнасці судоў, а намечаная судова-прававая рэфор-ма, на наш погляд, павінна разглядацца як неад'ем-ная частка агульнай рэформы дзяржаўнага апарату, якая ажыццяўляецца з улікам патрабаванняў падзе-лу ўлад.

Мы спыніліся толькі на канцэптуальных напрам-

ках удасканальвання судовай улады ў рэспубліцы. На

практыцы яны будуць ператварацца ў жыццё па

меры здзяйснення судова-прававой рэформы, у сувязі

з чым мэтазгодна спыніцца на прычынах, якія вык-

лікалі неабходнасць яе правядзення. Можна сцвярд-

жаць, што адной з рашаючых прычын, якія вызна-

і чылі неабходнасць правядзення судова-прававой рэ-

формы, з'яўляецца тое, што сістэма органаў юсты-

> цыі, сфарміраваная ў асноўным ва ўмовах таталітар-

; най дзяржавы ў 30—40-я гт. XX ст., не ў стане вы-

конваць функцыі, уласцівыя юстыцыі ў прававой

' дзяржаве.

Справа ў тым, што панаваўшыя болып за 70 га-[доў ідэалогія і практыка балыпавікоў, заснаваныя \ на памылковых уяўленнях аб законах развіцця гра-

301

мадства, на абсалютызацыі насілля як метада пе-раўтварэнняў, парадзілі заганную сістэму поглядаў і каштоўнасцей. Будучы, па сутнасці, несумяшчаль-ным з правам, балыпавізм аддаваў перавагу "рэва-люцыйнай правасвядомасці", не абмежаванай ніякімі законамі дыктатуры пралетарыяту, класа-вай барацьбе, пры гэтым легалізаваўся чырвоны тэрор, масавыя рэпрэсіі, падаўленне ўсякага інша-думства.

Створаная ў гэтых умовах савецкая юрыдычная сістэма выступала толькі як дзяржаўная, дыкта-тарскі-публічная, утварыўшая спрыяльную глебу для ўсеўладдзя партыйных чыноўнікаў і адміністрацый-нага апарату. У выніку на доўгія дзесяцігоддзі ў на-шым грамадстве сталі панаваць зняважлівыя адно-сіны да закону, да правоў і свабод чалавека.

I ў цяперашнім стане органы юстыцыі яшчэ ўспрымальныя да дыктату найболып важкай палі-тычнай сілы і не могуць поўнасцю гарантаваць гра-мадзянам непрадузятасць, неабходную пры разгля-дзе прававых пытанняў. Возьмем, напрыклад, суд. Свабода асобы мае патрэбу ў кваліфікаванай і непра-дузятай судовай абароне, а суд захоўвае сваё месца ў ранейшай сістэме праваахоўных органаў галоўным чьшам як установа караючая і пазбаўленая гібкасці. У крымінальным працэсе, у прыватнасці, суд выкон-вае несумяшчальныя па сваім змесце функцыі след-ства, абвінавачвання, абароны і вырашэння справы. Ён адначасова здабывае і даследуе доказы, запаўняе прабелы следства, узбуджае крымінальныя справы, абвяшчае абвінаваўчае заключэнне, вяртае крымі-нальныя справы на дадатковае расследаванне і г.д. Рэабілітуючая функцыя не атрымала неабходнага развіцця ў дзейнасці суда. Ён у многім "прывязваец-ца" да вывадаў абвінаваўчага заключэння і довадаў дзяржаўнага абвінаваўцы. Прынцып саперніцтва не стаў рэальнасцю ў судовым разбіральніцтве. Суд не з'яўляецца незалежным арбітрам у спрэчцы раўнап-раўных бакоў.

Не ў меншай етупені недахопы дзеючай сістэмы юстыцыі бачны ў папярэднім следстве. Яны праяў-ляюцца ў службовым падпарадкаванні следчых на-чальнікам органаў дазнання, пракурорам, а таксама розным ведамасным загадам.

302

Захоўваюцца і магутныя рычагі адміністрацый-нага ўздзеяння на следчых. У такіх умовах не можа быць у поўнай меры гарантавана неабходная аб'ек-тыўнасць расследавання і патрабуемая законнасць у ажыццяўленні ўсіх працэсуальных дзеянняў.

У разглядаемы перыяд суды і органы расследа-вання Рэспублікі Беларусь ажыццяўляюць сваю дзей-насць на мяжы магчымага. У некаторых следчых органаў унутраных спраў адначасова знаходзіцца ў вытворчасці да 60 крымінальных спраў. На аднаго народнага суддзю прыпадае штомесячна звыш 50 спраў і матэрыялаў. Вынікі сацыялагічных апытан-няў сведчаць, што суддзі і следчыя ацэньваюць якасць расследавання пераважна як нізкую. Справы расследуюцца і разглядаюцца доўгі час, высокай за-стаецца колькасць судовых памылак. Пры гэтым колькасць супрацоўнікаў праваахоўных органаў і су-доў у рэспубліды не адпавядае рэальным грамадскім патрэбнасцям. Так, напрыклад, паводле даных на 1997 г. у Беларусі працуюць у якасці суддзяў судоў агульнай юрысдыкцьгі — 761, следчых органаў унут-раных спраў — болып за 2 тыс., следчых пракурату-ры — 369, следчых органаў дзяржбяспекі — 50, ад-вакатаў — больш за 1 тыс. На 1 млн насельніцтва ў нашай дзяржаве прыходзіцца ў 2,5 — 3 разы менш суддзяў, чым у развітых краінах з аналагічнай сістэмай права. Напрыклад, у ФРГ на 1 млн жыха-роў прыпадае 220 суддзяў, прычым трэба мець на ўвазе іх непараўнальна болып высокую арганізацый-на-тэхнічную аснашчанасць і значна болып высокі сацыяльны статус.

Наглядным пацвярджэннем таго, што ў дзеючай сістэме юстыцыі ёсць вельмі сур'ёзныя праблемы, з'яўляецца вялікая цякучасць кадраў. Працаваць на ніве правасуддзя становіцца непрэстыжным. Спецы-ялісты "бягуць" ад нагрузкі, якая пераходзіць межы дапушчальнага, ад нізкай заработнай платы, што не адпавядае ўзроўню адказнасці, якая ўскладаец-ца на юрыстаў, ад жыллёвай неўладкаванасці.

Такім чьшам, існуючая сістэма органаў юстыцыі не адпавядае сучасным патрабаванням і патрабуе рэ-фарміравання. Прадметам прававой рэформы паві-нен стаць комплекс мер па заканадаўчым забеспя-чэнні і арганізацыйным пераўтварэнні дзейнасці ўсёй

303

сістэмы юстыцьгі, якую трэба разумець як сукупнасць усіх праваахоўных органаў — ад міліцыі да ўстаноў натарыяту і судоў.

Найбольш значным, стрыжнёвым пытаннем су-дова-прававой рэформы з'яўляецца пытанне аб мес-цы і ролі міністэрства юстыцыі ў прававой дзяржа-ве. Міжнародны вопыт сведчыць, што без дастатко-ва моцнага міністэрства юстыцыі з шырокімі паўна-моцтвамі нельга разлічваць на паспяховае функцы-янаванне ўсёй прававой сістэмы ў грамадстве. У сувязі з гэтым заслугоўваюць пільнай увагі прапановы аб павышэнні ролі Міністэрства юстыцыі ў заканатвор-чай дзейнасці, у арганізацыі прававой інфармацыі, у ажыццяўленні рэгістрацыйных функцый, у кіраўні-цтве папраўча-працоўнымі ўстановамі, у галіне прад-стаўніцтва рэспублікі пры вырашэнні прававых пы-танняў, у кадравым, інфармацыйным, матэрыяльна-тэхнічным забеспячэнні судоў, у сферы сацыяльнай абароны суддзяў, а таксама па шэрагу іншых пазі-цый, якія адносяцца да дзейнасці праваахоўных орга-наў.

23 красавіка 1993 г. Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў пастанову "Аб канцэпцыі судова-прававой рэформы ў Рэспубліды Беларусь"¹. Можна лічыць, што гэты дакумент з'явіўся трывалай асно-вай для карэннай перабудовы сістэмы праваахоўных органаў рэспублікі.

У другім раздзеле канцэпцыі "Судовая ўлада і су-довая арганізацыя" выказана прынцыповая думка аб тым, што са звычайнай дзяржаўнай установы, пры-датку адміністрацыйна-каманднай сістэмы, правад-ніка партыйна-дзяржаўнай палітыкі і "органа бараць-бы са злачьганасцю" суд павінен пераўтварыцца ў незалежны і самастойны орган дзяржавы — орган правасуддзя. Прызначэнне суда ў дзяржаве і грамад-стве якраз і павінна заключацца ў тым, каб быць гарантам правоў і свабод асобы, справядлівасці, за-коннасці, дэмакратыі, грамадзянскага міру і згоды.

Стварэнню аўтарытэтнага правасуддзя павінна садзейнічаць карэнная перабудова ўсёй судовай сістэмы рэсігублікі. Згодна з канцэпцыяй яна павін-на заключацца ў пераходзе да разгляду асноўнай

¹ Ведомостн Верховного Совета Республнкн Беларусь. 1992. № 16. С. 270.

304

часткі судовых спраў суддзямі асабіста (прапаноўва-лася называць іх міравымі суддзямі); стварэнні суда прысяжных для разгляду нязначнай колькасці гсрымі-нальных спраў па жаданні абвінавачванага, калі яму пагражае смяротнае пакаранне; разглядзе асгатніх спраў прафесійным калегіяльным судом з наданнем яму правоў апеляцыйнай інстанцыі. Такая судовая сістэма з магчымымі мадыфікацыямі і на чале з Вяр-хоўным судом рэспублікі атрымала ў свой час прыз-нанне вучоных-правазнаўцаў і практыкаў. Зараз вы-казваюцца думкі аб тым, што многія палажэнні кан-цэпцыі судовай рэформы, прынятай сесіяй Вясрхоў-нага Савета XII склікання, "аказаліся або Іжроста недастаткова абгрунтаванымі, або паўтарэннем таго, ад чаго некаторыя краіны ўжо адмовіліся. Вазьміце той жа суд прысяжных. Ці трэба яго нам уводзіць, калі спецыялісты ў многіх краінах сцвяр-джаюць, што больш эфектыўна дзейнічаюць пра-фесіянальныя суды?"¹. Судзейскі корпус у апоіпнія гады колькасна вырас. У 1997 г. адпаведным ука-зам Прэзідэнта ўведзены пасады суддзяў па адьаініст-рацыйных справах. Колькасць такіх суддзяў у цэ-лым па рэспубліцы спачатку будзе складаць 90 чала-век. Зыходзячы з гэтага праводзіцца лінія, накірава-ная на тое, каб адміністрацыйныя спагнанні прымя-няліся ў асноўным судамі².

У рэспубліцы намячаецца рэформа папярэдыяга следства. Рашэнне гэтага пытання будзе, напэўна, надзвычайна складаным. Яшчэ ў 1987 — 1988 гг. на працягу 16 месяцаў у МУС Рэспублікі Беларусь пра-водзіўся эксперымент з мэтай праверкі на праютыцы эфектыўнасці работы следчых органаў унутраных спраў. Эксперымент паказаў, што асноўныя вьшікі ў рабоце следства палепшыліся. Павысілася персаналь-ная адказнасць следчых за якасць расследаваыня, больш поўна забяспечвалася іх працэсуальная сама-стойнасць, скарацілася колькасць фактаў неабгрун-таванага ўмяшання ў работу следства кіраўнікоў орга-на дазнання. Палепшылася ўзаемадзеянне следчых з аператыўнымі работнікамі міліцыі. У выніку 90 % следчых, 83 % пракурораў і 85 % суддзяў выказалі

¹ Лукамудзішчэ А.Р. Правы і інтарэсы грамадзяніна і дзяржавы павінны быць надзейна абаронены //Звязда. 1997. 6 сн. С. 3.

² Там жа. С. 4.

305

думку аб неабходнасці выдзялення следчага апарату з падначалення мясцовых і рэспубліканскіх органаў унутраных спраў¹.

Не сакрэт, што ў цяперашні час ведамаснае след-ства кіруецца тымі ж адміністрацыйнымі метадамі, што і іншыя службы праваахоўных органаў. Наяў-насць паралельных структур папярэдняга следства ў розных праваахоўных органах прыводзіць да росту кіруючага апарату, да фармальна-бюракратычна-га рашэння пытанняў аб падследнасці злачынстваў. У выніку эфектыўнасць расследавання застаецца надзвычай нізкай. Таму ў час прававой рэформы ўяўляецца неабходным стварыць незалежны След-чы камітэт, які павінен стаць адзіным органам па-пярэдняга следства ў рэспубліцы. Яго стварэнне, на думку многіх, забяспечыць працэсуальную са-мастойнасць следчых, павысіць іх прававы і сацы-яльны статус.

Хацелася б адзначыць і наступнае. Папярэдняе следства, як і судовае, павінна быць спаборным на самой справе, а не на словах. Адвакат павінен на пра-цягу ўсяго следства актыўна ўдзельнічаць у ім. Ён павінен таксама валодаць правам самастойнага збо-ру доказаў. Толькі ў такім выпадку будзе ажыццяў-ляцца сапраўднае спаборніцтва. Спаборніцтва з абві-навачваннем, з пракурорам, спаборніцтва на роўных у імя правасуддзя.

Фарміраванне прававой дзяржавы, неабходнасць умацавання законнасці і правапарадку прадугледж-вае істотнае ўдасканаленне дзейнасці міліцыі. Спра-ва ў тым, што органы ўнутраных спраў за ўсю сваю гісторыю былі структурай хутчэй палітычнай, чым юрыдычнай. Напэўна, ні адно міністэрства не зале-жала так ад змены палітычнай кан'юнктуры, як НКУС — МУС — МАГП — МУС.

Праблема абаррненасці супрацоўніка органаў унут-раных спраў павінна стаць адной з галоўных дзяр-жаўных задач. Ад яе вырашэння будзе залежаць не толькі якасць аховы грамадскага парадку, але і ажыц-цяўленне палітычнай і эканамічнай рэформаў.

¹ Борыко С.В. Реформа предварнтельного расследовання //Су-дебно-правовая реформа: концепцня н путн ее реалнзацнн в Респуб-лнке Беларусь: Матерналы респ. научно-практ. конф. (26 — 28 февраля 1992 года). Мн., 1992. С. 98 — 99.

306

Вялікае значэнне мае прыняцце Беларусі ў Інтэрпол, што будзе садзейнічаць абароне інтарэсаў нашых грамадзян, умацаванню аўтарытэту дзяржа-вы на міжнароднай арэне. Павышэнню эфектыўнасці дзейнасці ўсіх падраздзяленняў міліцыі служыць і падпісанне міжнародных дагавороў з Расіяй, Украі-най, Полыпчай, Латвіяй і інтттымі дзяржавамі аб пра-вавой дапамозе. Дзякуючы рашэнню гэтых і іншых пытанняў з'явіцца рэальная магчымасць знайсці і выкрыць злачынцу, які здзейсніў правапарушэнне на Беларусі ці ў іншых краінах.

Аналіз аператыўнай абстаноўкі дазваляе сцвяр-джаць, што ў цяперашні час органам міліцыі і іншым суб'ектам барацьбы са злачыннасцю нерэаль-на ставіць перад сабой мэту ліквідаваць злачыннасць, як аб гэтым яшчэ нядаўна гаварылася ў афіцыйных дакументах. Уяўляецца, што статыстычныя даныя аб узроўні правапарушэнняў павінны быць выкары-станы для выпрацоўкі кіраўнідкіх рашэнняў, распра-цоўкі комплексных праграм, планаў, асобных мерап-рыемстваў па барацьбе са злачыннасцю, для ўнясен-ня прапаноў па ўдасканаленні заканадаўства і права-ахоўнай практыкі. Вядома, нельга адмаўляцца ад лічбавых паказчыкаў пры ацэнцы дзейнасці міліцыі і іншых праваахоўных органаў, аднак яны павінны выступаць у пераліку з іншымі ацэначнымі крытэ-рыямі, перш за ўсё з такімі, як меркаванне насель-ніцтва аб рабоце праваахоўных органаў, вынікі ба-рацьбы са злачыннасцю па асобных яе напрамках, стан грамадскага парадку ў цэлым, а таксама крым-інагеннай сітуацыі ў сувязі са зменамі сацыяльна-эканамічнай і палітычнай абстаноўкі і г.д.

Ускладненне формаў і метадаў барацьбы са зла-чыннасцю ва ўмовах рынку патрабуе пастаяннага ўдасканалення арганізацыі работы і перагляду струк-туры органаў унутраных спраў, перш за ўсё вываду з іх кампетэнцыі функцый, непасрэдна не звязаных з аховай правапарадку і барацьбой са злачыннасцю. Акрамя таго, неабходна распрацоўка спецыяльнай праграмы па камп'ютэрызацыі службаў і падраздзя-ленняў органаў унутраных спраў, стварэнні камп'ю-тэрных каналаў інфармацыйнага і аператыўна-пошу-кавага характару, якія забяспечваюць хуткае пра-ходжанне аператыўнай інфармацыі, захаванне і ап-

307

рацоўку яе вялікіх аб'ёмаў. Паўстае таксама пытанне хуткага і эфектыўнага навучання супрацоўнікаў адпа-ведных службаў асноўным еўрапейскім мовам, навы-кам карыстання сучаснымі сродкамі міжнароднай су-вязі ў мэтах афармлення аператыўна-службовых за-пытаў у паліцэйскія органы замежных краін.

Неабходна падкрэсліць, што ўсе пададзеныя вы-шэй палажэнні, калі яны і будуць ажыццёўлены, не дадуць значнага эфекту, калі не будзе выпрацавана дзяржаўная палітыка барацьбы са злачыннасцю. Ня-цяжка заўважыць, што некаторыя важнейшыя на-прамкі дзейнасці дзяржаўных органаў не ўрэгулява-ны законам у цэлым (папярэджанне злачыннасці), аператыўна-вышуковая дзейнасць атрымала закана-даўчую рэгламентацыю толькі ў лістападзе 1992 г., а нормы адпаведных галін права ў значнай меры сас-тарэлі, не адпавядаюць патрабаванням сённяшняга дня і тым самым стрымліваюць болып эфектыўную работу праваахоўных органаў, якая часта не грунтуец-ца на навуковай аснове.

Такім чынам, у выніку перабудовачных працэсаў аказалася разбуранай старая канцэптуальная аснова палітыкі барацьбы са злачыннасцю, а сама яна стра-ціла сваё прызначэнне як цэласная з'ява, фарміруе-мая Цэнтрам. Рэалізацыя яе ва ўмовах суверэнных дзяржаў ператварылася ў механічнае прымяненне нормаў асобных галін права, не аб'яднаных адзін-ствам мэт і задач у рамках адзінай дзяржаўнай палі-тыкі. Даволі часта прымяненне гэтых нормаў прас-ледуе вузкаведамасныя, а часам і асабістыя (палітыч-ныя, эканамічныя і інш.) мэты службовых асоб.

На жаль, практыка падрыхтоўкі законапраектаў у апошнія гады часцей за ўсё ідзе па даўно адпраца-ваным варыянце: бярэцца за ўзор ці аснову які-не-будзь дзеючы нарматыўны акт і шляхам унясення ў яго адпаведных змен і дапаўненняў рыхтуецца новы. Недахопы такога прыёму відавочныя. Справа ў тым, што канцэптуальныя асновы, на якіх базіруецца ўста-рэлы нарматыўны акт, пераносяцца на ствараемы. У выніку змяняецца толькі абалонка, а стрыжнёвая структура застаецца ранейшай. Зусім відавочна, што ў цяперашняй сітуацыі пры пераходзе да прававой дзяржавы такі прыём не можа даць станоўчых выні-каў.

308

Такім чынам, пакуль не будуць распрацаваны на-вуковыя асновы палітыкі барацьбы са злачыннасцю і на гэтай аснове прыняты прынцыпова новыя зака-надаўчыя акты, нельга чакаць пераканаўчых выні-каў у барацьбе са злачыннасцю. Менавіта яе тэарэ-тычныя асновы павінны стаць фундаментам для рас-працоўкі заканадаўчых актаў у розных галінах, а не наадварот, як гэта робіцца.

Канцэпцыя судова-прававой рэформы можа стаць базай канцэптуальных палажэнняў барацьбы са зла-чыннасцю ў Рэспубліцы Беларусь. У перспектыве распрацоўка яе тэарэтычных асноў павінна грунта-вацца найперш на Канстытуцыі і Дэкларацыі "Аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь". Менавіта гэтыя прававыя акты, якія маюць вышэй-шую юрыдычную сілу і вызначаюць стратэгічныя напрамкі ўнутранай і знешняй палітыкі дзяржавы, закліканы служыць фундаментам у вызначэнні ас-ноўных напрамкаў юрыдычнай палітыкі, а ў яе рам-ках — палітыкі ў сферы барацьбы са злачыннасцю. У выніку прыняцця Дэкларацыі аб дзяржаўным су-верэнітэце і пацвярджэння прыхільнасці агульна-прызнаным міжнародным нормам і правілам Бела-русь узяла на сябе адказнасць за строгае выкананне прынцыпаў усеагульнай павагі правоў чалавека і ас-ноўных свабод грамадзян незалежна ад іх полу, расы, мовы, рэлігіі, палітьганых і іншых перакананняў, нацыянальнага і сацыяльнага паходжання, маёмас-нага, саслоўнага ці іншага становішча. Значыць, і пры выпрацоўцы палітыкі барацьбы са злачыннас-цю неабходна ўлічваць палажэнні міжнародных нор-маў у гэтай галіне, але з улікам гістарычных, сацы-яльна-эканамічных, культурных і іншых асаблівасцей развіцця суверэннай беларускай дзяр-жавы¹.

Аналіз разглядаемых праблем сведчыць аб тым, што выкліканыя сацыяльна-эканамічным крызісам падзенне дысцыпліны, павелічэнне таварнага дэфі-цыту, узмацненне інфляцыі, узвінчванне цэн, аслаб-ленне кантролю за крыніцамі даходаў, узмацненне

¹ Вншневскый А.Ф. К вопросу о государственной полнтнке борь-бы с преступностью в Республнке Беларусь //Канстытуцыйны пра-цэс у Рэспубліцы Беларусь. Міжнар. навук.-практ. канф. 26 — 27 красавіка 1996 г. Гродна, 1996. Ч. 2. С. 57 — 59.

309

групавога эгаізму садзейнічаюць росту злачьшнасці. У сваю чаргу нізкі ўзровень аховы грамадскага па-радку ўзмацняе падзенне аўтарытэту ўлады і права-ахоўных органаў, нараджае глыбокія дэфармацыі ў духоўнай і маральнай сферах, актывізуе працэс рас-паўсюджвання п'янства і наркаманіі. Рост злачын-насці не толькі падрывае сацыяльную абароненасць грамадзян, але і становіцца яўнай перашкодай на шляху эфектыўнага развідця шматлікіх эканамічных і палітычных праблем, нараджае настальгію па "моц-най руцэ". Толькі ў выніку фарміравання прававой дзяржавы ў Беларусі можа быць створана эфектыў-на дзейнічаючая прававая сістэма. Толькі прававая дзяржава можа паставіць заслон камандна-адмініст-рацыйным метадам кіравання грамадствам, усема-гутнасці бюракратыі, парушэнням законнасці і дыс-цыпліны. Без строгага выканання законаў прававой дзяржавы быць не можа. У адваротным выпадку не-мінучыя суб'ектывізм і дылетанцтва ў палітыцы, сты-хія і анархія ў эканоміцы, беззаконне і самавольства ў грамадскім жыцці.

Няма сумнення, што пройдзе нямала часу, пакуль ідэя прававой дзяржавы ў Беларусі поўнасцю ажыц-цявіцца. Замацаванне ў артыкуле 1 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь прынцыпу прававой дзяржавы неабходна трактаваць не як дасягнутае заваяванне, а як мэту, якая павінна вызначаць арганізацыю і функцыяніраванне ўсёй дзяржаўнай сістэмы.

ЗМЕСТ

ПРАДМОВА .............................................................. 3