14.1. Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады і кіравання

У пасляваенны перыяд галоўнай задачай, якая стаяла перад кіраўніцтвам рэспублікі, было аднаў-ленне разбуранай вайной народнай гаспадаркі¹. У ве-расні 1946 г. Вярхоўны Савет БССР зацвердзіў пер-

¹ За гады Вялікай Айчыннай вайны і часовай акупацыі Савец-кая Беларусь падверглася небывалым спусташэнням. Нямецка-фашысцкія захопнікі поўнасцю ці часткова разбурылі і спалілі 209 гарадоў і населеных пунктаў гарадскога тыпу, 9200 сёлаў і вёсак, спалілі, разбурылі і пашкодзілі 70,2 тыс. жылых дамоў, якія нале-жалі дзяржаве, 391 тыс. жылых дамоў грамадзян і пазбавілі пры-тулку мільёны савецкіх людзей; разбурылі і знішчылі звыш 10 тыс. прамысловых прадпрыемстваў; разрабавалі ўсе калгасы, саў-гасы, машынна-трактарныя станцыі. За гады акупацыі ў Веларусі загінула звыш 2 млн 200 тыс. чалавек, больш за 380 тыс. вывезена ў Германію.

256

пасляваенны пяцігадовы план аднаўлення і развіцця народнай гаспадаркі на 1946—1950 гг., рас-ярацаваны на аснове агульнасаюзнага пяцігадовага плана. Вярхоўны Савет зацвердзіў таксама Указы Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР "Аб пераўтва-рэнні Савета Народных Камісараў БССР у Савет Міністраў БССР"¹, аб утварэнні новых саюзна-рэспуб-ліканскіх міністэрстваў і інш.

У лютым 1947 г. на аснове новага палажэння аб выбарах прайшлі выбары ў Вярхоўны Савет БССР, які сфарміраваў пастаянныя камісіі, зацвердзіў ука-зы Прэзідыума Вярхоўнага Савета, выбраў новы Прэ-зідыум, стварыў урад рэспублікі і Вярхоўны суд, рэ-дакцыйную камісію па ўнясенні змяненняў і дапаў-ненняў ў Канстытуцыю.

На другой сесіі Вярхоўнага Савета БССР у ліпені 1947 г. быў прыняты Закон "Аб змяненні і дапаў-ненні тэксту Канстытуцыі БССР", у адпаведнасці з якім за вышэйшымі органамі дзяржаўнай улады было замацавана права на прыняцце заканадаўства аб шлюбе і сям'і, зацвярджэнне справаздачы аб выка-нанні дзяржаўнага бюджэту БССР, унясенне ўдаклад-ненняў у гарантыі правоў грамадзян на адпачынак і адукацыю. Закон дапоўніў артыкул Канстытуцыі аб раўнапраўі жанчын з мужчынамі палажэннем аб дзяржаўнай дапамозе мнагадзетным і адзінокім маці.

Актыўную работу праводзіў Прэзідыум Вярхоў-нага Савета БССР, у складзе якога дзейнічалі канцы-лярыя Прэзідыума, прыёмная Старшыні Прэзідыу-ма Вярхоўнага Савета рэспублікі, а таксама інфар-мацыйна-статыстычны, юрыдычны, па ўліку і рэгі-страцыі ўзнагароджаных, па падрыхтоўцы да раз-гляду хадатайніцтваў аб памілаванні, фінансава-гас-падарчы аддзелы. 3 1946 па 1955 г. Прэзідыум Вяр-хоўнага Савета кіраваў арганізацыйна-масавай рабо-тай мясцовых Саветаў, зацвярджаў палажэнні аб выбарах, прымаў указы аб парадку іх правядзення, вырашаў пытанні адміністрацыйна-тэрытарыяльна-га дзялення ў рэспубліцы, ратыфікаваў міжнародныя дагаворы, вырашаў міжнародна-прававыя пытанні, ажыццяўляў нарматворчую дзейнасць. Так, 25 снежня

¹ Сборннк законов Велорусской ССР н указов Презнднума Верховного Совета Белорусской ССР за 1938 — 1967 гг. Мн.,.1968. Т. 1. С. 94.

257

1951 г. ён прымае Указ "Аб дзяржаўным сцягу БССР"¹, а 24 верасня 1955 г. — Указ "Аб дзярзкаў ным гімне БССР"².

Пасля XX з'езда КПСС актывізуецца дзейнасць вышэйшых органаў дзяржаўнай улады БССР. Прэзі-дыум Вярхоўнага Савета стаў склікаць сесіі ў адпа-веднасці з патрабаваннямі Канстытуцыі — не радзей за 2 разы ў год. У заканадаўчай дзейнасці Вярхоўна-га Савета БССР стала выяўляцца агульнасаюзная тэндэнцыя пашырэння правоў саюзных рэспублік у вырашэнні пытанняў гаспадарчага і сацыяльна-куль-турнага будаўніцтва.

У наступныя гады развіваецца кантрольна-нагляд-ная і распарадчая дзейнасць Вярхоўнага Савета БССР, з'яўляюцца новыя камісіі: заканадаўчых пра-паноў, па замежных справах, мандатная. У 1957 г. пачынае дзейнічаць камісія па народнай адукацыі і культурна-асветніцкай рабоце, па ахове здароўя і са-цыяльным забеспячэнні, жыллёвым будаўніцтве, сельскай гаспадарцы. У 1960 г. было зацверджана "Палажэнне аб пастаянных камісіях Вярхоўнага Са-вета", у адпаведнасці з якім вызначаны два галоў-ныя напрамкі іх дзейнасці: падрыхтоўка законапраек-таў і кантроль за выкананнем законаў і іх эфектыўнас-цю. Да 1969 г. колькасць камісій узрасла да 15.

У 1957 г. у сувязі з прыняццем агульнасаюзных законаў былі ўнесены змяненні ў артыкул 19 Кан-стытуцыі БССР. Да кампетэнцыі рэспублікі было аднесена ўстанаўленне абласнога дзялення БССР, кіраў-ніцтва дарожным будаўніцтвам, транспартам і прадп-рыемствамі сувязі рэспубліканскага значэння, а такса-ма прыняцце заканадаўства аб судовьш ладзе і суда-водстве, грамадзянскага і крьпяінальнага заканадаўства.

Знікла дробязная апека рэспублік з боку СССР у пытаннях дзяржаўнага планавання, фінансавання, у справе рэгулявання рэспубліканскіх бюджэтных срод-каў, была зменена практыка планавання ў галіне сель-скагаспадарчай вытворчасці.

Усё гэта выклікала рост актыўнасці Вярхоўнага Савета БССР у галіне заканадаўчай дзейнасці. Так, з

¹ Сборннк законов Белорусской ССР н указов Презнднума Верховного Совета Белорусской ССР за 1938 — 1955 гг. Мн., 1956. С. 53.

² Там жа. С. 56 — 57.

258

1959 па 1967 г. ім было прьгаята 124 заканадаўчыя акты. Прычым калі раней ён выдаваў толькі законы аб народнагаспадарчых планах, дзяржаўных бюджэ-тах і зацвярджаў указы Прэзідыума Вярхоўнага Са-вета БССР, то ў гэты перыяд прымаў законы аб ахо-ве прыроды, аб парадку адклікання дэпутатаў Вяр-хоўнага Савета, абласнога, раённага, гарадскога, па-сялковага і сельскага Саветаў, аб судовым ладзе, аб адвакатуры, аб парадку адклікання суддзяў і народ-ных засядацеляў, аб змяненні сістэмы органаў кіра-вання, аб увядзенні ў дзеянне кодэксаў і інш.

Актывізуецца работа пастаянных камісій Вяр-хоўнага Савета, а ў 1968 г. з'яўляецца новая — па справах моладзі. У ліпені 1975 г. новы склад Вяр-хоўнага Савета стварыў 16 пастаянных камісій і зацвердзіў рэгламент пасяджэнняў Вярхоўнага Са-вета БССР, якім вызначаўся парадак работы сесій вышэйшага органа дзяржаўнай улады рэспублікі.

У кантрольна-распарадчай дзейнасці Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР асноўнымі з'яўляліся на-ступныя налрамкі: удасканаленне арганізатарскай дзейнасці мясцовых Саветаў, развіццё і арганізацый-нае ўмацаванне грамадскіх арганізацый працоўных, ахова правоў і законных інтарэсаў грамадзян рэспублікі. Адносна дзейнасці мясцовых Саветаў Прэзідыум Вярхоўнага Савета БССР штогод з 1967 па 1975 г. разглядаў па пяць-восем пытанняў, а з 1972 г. апарат Прэзідыума стаў штоквартальна вы-пускаць і рассылаць у мясцовыя Саветы спецыяль-ны інфармацыйны бюлетэнь. Акрамя таго, Прэзіды-ум ВС БССР праводзіў вялікую работу па ўпарадка-ванні адміністрацыйна-тэрытарыяльнай будовы рэспублікі, арганізацыі выбараў Саветаў дэпутатаў працоўных і народных судоў, тлумачэнні дзеючага заканадаўства, а таксама па ратыфікацыі міжнародных актаў. 3 1959 па 1975 г. ім было раты-фікавана болып за 30 міжнародных пагадненняў, да-гавораў, канвенцый.

Прыкладна ў такім жа напрамку вышэйшы орган дзяржаўнай улады працаваў да пачатку 90-х гг., гэта значыць да абвяшчэння суверэннай Рэспублікі Бела-русь.

У разглядаемы перыяд у адпаведнасці з Кансты-туцыяй БССР на кожнай сесіі Вярхоўнага Савета

259

рэспублікі новага склікання фарміраваўся склад урада — Савет Міністраў БССР. Задачы па аднаўленні і да-лейшьш развіцці народнай гаспадаркі рэспублікі абу-моўлівалі вялікую арганізацыйную і нарматыўна-прававую дзейнасць урада. Гэта знайшло адлюстра-ванне ў пастановах Савета Міністраў БССР, колькасць якіх у 1946 г. дасягнула 2300, а ў наступныя 12 га-доў — 1500 — 1600¹.

У 1957 г. у СССР была ажыццёўлена перабудова кіравання прамысловасцю і будаўніцтвам. Замест сістэмы міністэрстваў, арганізаваных па галіновым прынцыпе, для кіраўніцтва народнай гаспадаркай была створана сістэма саўнаргасаў, пабудаваных на тэрытарыяльнай аснове. Рэарганізацыя была праве-дзена на аснове Закона СССР ад 10 мая 1957 г. "Аб далейшым удасканальванні арганізацыі кіравання прамысловасцю і будаўнідтвам" з мэтай болып апе-ратыўнага кіравання народнай гаспадаркай.

У сувязі з праведзенай рэарганізацыяй і стварэн-нем Саўнаргаса ў БССР было скасавана дзевяць міністэрстваў, што прывяло да скарачэння складу Савета Міністраў рэспублікі.

Саўнаргас выступаў як орган дзяржаўнага кіра-вання народнай гаспадаркай, надзелены пэўнымі вы-канаўча-распарадчымі паўнамоцтвамі. У прыват-насці, ён ажыццяўляў кіраўніцтва даручанымі яму галінамі гаспадарчага жыцця і перададзенымі ў пад-парадкаванне прадпрыемствамі, будаўнічымі і іншымі арганізацыямі. У межах сваёй кампетэнцыі, на падставе і ў мэтах выканання законаў СССР і БССР, а таксама пастаноў Савета Міністраў СССР і Савета Міністраў БССР Саўнаргас рэспублікі выдаваў паста-новы і распараджэнні, абавязковыя для выканання ўсімі падпарадкаванымі яму прадпрыемствамі і арганізацыямі на тэрыторыі Беларусі. Пастановы і распараджэнні СНГ БССР маглі быць зменены, ска-саваны ці дапоўнены Саветам Міністраў БССР. Саў-наргас БССР з'яўляўся калегіяльным органам, а яго структурныя падраздзяленні (упраўленні і аддзелы) вырашалі ўсе пытанні на аснове адзінаначалля.

Арганізацыя кіравання народнай гаспадаркай па тэрытарыяльным прынцыпе праз саўнаргасы

¹ Нсторня государства ш права Белорусской ССР. Мн., 1973. Т. 2. С. 278.

260

некалькі пашырыла магчымасці спецыялізацыі і кааперавання ў межах эканамічнага раёна, аднак з часам было прызнана, што такая сістэма вядзе да драблення кіравання галінамі вытворчасці па многіх эканамічных раёнах і ў сувязі з гэтым яго аслаблен-ня. Законам ССР "Аб змяненні сістэмы органаў кіра-вання прамысловасцю і пераўтварэнні некаторых іншых органаў дзяржаўнага кіравання" ад 2 каст-рычніка 1965 г. і адпаведнымі законамі саюзных рэспублік саўнаргасы былі скасаваны. Замест іх па-чалі стварацца агульнасаюзныя, саюзна-рэспублікан-скія і рэспубліканскія галіновыя міністэрствы і ве-дамствы.

Пасля рэарганізацыі ў 1956 г. кіравання народ-най гаспадаркай краіны ў Беларусі ўзрасла колькасць міністэрстваў як саюзна-рэспубліканскіх, так і рэс-публіканскіх. У гэты перыяд у працэсе вышэйшай выканаўча-распарадчай дзейнасці Савет Міністраў БССР штогод прымаў ад 400 да 800 агульнанарма-тыўных прававых актаў (пастаноў). Канкрэтныя пы-танні фінансава-гаспадарчага жыцця, якія тычылі-ся асобных прадпрыемстваў і арганізацый, Савет Міністраў рэгуляваў распараджэннямі, якіх выдава-лася штогод болып за 1 тыс. Такія метады і формы дзейнасці вышэйшага органа дзяржаўнага кіраван-ня БССР функцыяніравалі да пачатку 90-х гг.

У заключэнне трэба адзначыць, што рэальная паўната ўлады на Беларусі ў разглядаемы перыяд знаходзілася ў руках бюро ЦК КПБ і яго першага сакратара. Менавіта апарат ЦК КПБ рыхтаваў пра-екты важнейшых рашэнняў у рэспубліцы, аналіза-ваў і кантраляваў дзейнасць вышэйшых дзяржаў-ных органаў, падбіраў і прызначаў кадры для ра-боты ў іх.