11.6. Судовыя органы Беларусі ў 20 — 30-я гг.

Пасля заканчэння грамадзянскай вайны судовую I сістэму Беларусі складалі народныя суды, асобныя ўдарныя сесіі і дзяжурныя камеры народнага суда,

211

210

дзяжурная камера пры Надзвычайнай камісіі, Савет народных суддзяў, рэвалюцыйны і вайсковыя тры-буналы, Калегія вышэйшага судовага кантролю НКЮ (Народны камісарыят юстыцыі) БССР.

Да падсуднасці народных судоў адносіліся ўсе кры-мінальныя і грамадзянскія справы акрамя тых, якія тычыліся спраў асаблівай дзяржаўнай важнасці. Апошнія разглядаў Рэвалюцыйны трыбунал рэспублікі.

Асобныя ўдарныя сесіі народнага суда разглядалі тыя катэгорыі крымінальных спраў, якія ім перада-валіся Рэўтрыбуналам, а дзяжурныя камеры народ-ных судоў прымалі да вытворчасці справы аб дроб-ных правапарушэннях, якія не патрабавалі папярэд-няга даследавання і маглі быць разгледжаны судом неадкладна¹. Дзяжурная камера пры Надзвычайнай камісіі разглядала справы, якія былі ў вытворчасці гэтай камісіі і па якім патрэбна было хуткае судовае разбірацельства.

Савет народных суддзяў, які выбіраўся на рэспуб-ліканскім з'ездзе народных суддзяў, з'яўляўся каса-цыйнай інстанцыяй для народных судоў, іх дзяжур-ных камер і асобных ударных сесій.

На Беларусі функцыяніравалі і надзвычайныя судовыя органы — Рэвалюцыйны і Касацыйны тры-буналы.

Рэвалюцыйны трыбунал у складзе старшыні і пяці членаў зацвярджаўся СНК БССР. Да яго падсуднасці адносілася разгляданне ў першай інстанцыі спраў аб контррэвалюцыйных злачынствах, буйных спекуля-цыях, дыскрэдытацыі савецкай улады, бандытызме, злосным дэзерцірстве і іншых грамадска небяспеч-ных злачынствах.

Нагляд за дзейнасцю Рэвалюцыйнага трыбунала, разгляд касацыйных скаргаў і пратэстаў па падсуд-ных яму справах ажыццяўляў Касацыйны трыбунал пры ЦВК БССР. Яго старшынёй з'яўляўся народны камісар юстыцыі.

Кантроль за вырашэннем спраў у судах і рэвалю-цыйных трыбуналах ажыццяўляла Калегія вышэй-шага судовага кантролю НКЮ Беларусі.

Такая сістэма судовых органаў існавала на Бела-русі да другой паловы 1922 г. У верасні 1922 г. ЦВК

¹ Мартнновыч Н.Н. Нсторня суда в БССР. Мн., 1961. С. 41.

212

і СНК БССР у адпаведнасці з рашэннем ЦК КПБ(б) _аб паляпшэнні дзейнасці судовых органаў і з улікам праведзенай у маі 1922 г. судовай рэформы ў РСФСР прынялі пастанову аб правядзенні судовай рэформы на Беларусі. У выніку былі скасаваны Рэвалюцыйны трыбунал БССР, Савет народных суддзяў і створаны Вышэйшы суд рэспублікі, а замест Касацыйнага тры-бунала ўтвораны Вышэйшы касацыйны суд¹.

Вышэйшы суд меў трьі аддзяленні: асаблівай пад-суднасці, крымінальнае і грамадзянскае. Вышэйшы суд разглядаў у першай інстанцыі крымінальныя і грамадзянскія справы, якія закон адносіў да яго пад-суднасці, а таксама з'яўляўся касацыйнай і надзорнай інстанцыяй для народных судрў рэспублікі.

Вышэйшы касацыйны суд здзяйсняў судовы кан-троль за справамі, разгледжанымі ўсімі судовымі органамі Беларусі. Яго рашэнні былі канчатковымі і маглі быць адменены толькі Прэзідыумам ЦВК БССР.

Згодна з Палажэннем аб судовым ладзе, якое было зацверджана другой сесіяй ЦВК БССР IV склікання ў сакавіку 1923 г., з 15 красавіка гэтага ж года на Беларусі ўводзілася трохступенная сістэма судовых органаў: народны суд, Вышэйшы і Вярхоўны суд Бе-ларускай ССР, а для вырашэння арганізацыйных пытанняў дзейнасці народных судоў і тлумачэння ў неабходных выпадках дзеючага заканадаўства Пала-жэннем аб судовым ладзе прадугледжвалася ўтварэн-не пленума Вышэйшага суда.

3 1 жніўня 1924 г. уводзіцца новае Палажэнне аб судовым ладзе БССР, у якім быў улічаны новы адмі-ністрацыйна-тэрытарыяльны падзел рэспублікі.

3 1 кастрычніка 1925 г. замест Вышэйшага суда, які не меў магчымасці абслужыць насельніцтва ўсіх акругоў і забяспечыць кантроль за дзейнасцю народ-ных судоў, былі ўтвораны акружныя суды ў Мінску, Віцебску, Магілёве, Бабруйску і Мазыры². У межах тэрыторыі акругі яны выконвалі функцыі, якія ра-ней уваходзілі ў кампетэнцыю Вышэйшага суда.

¹ ВішнеўскіА.Ф., Саракавік І.А. Гісторыя дзяржавы і праваБеларусі:

Некаторыя пытанні і адказы. Мн., 1997. С. 78. ² Мінскаму акружному суду былі тэрытарыяльна падсудны Мінская, Барысаўская акругі; Віцебскаму — Віцебская, Полацкая і Аршанская; Магілёўскаму — Магілёўская і Калінінская; Бабруйскаму — Бабруйская і Слуцкая; Мазырскаму — Мазырская акруга.

213

У сувязі са змяненнем адміністрацыйна-тэрыта-рыяльнага падзелу БССР у 1930 г. адбылася рэарга-нізацыя і судовых органаў: былі скасаваны акруго-выя суды, устаноўлена двухступенная судовая сістэма, пашыраны функцыі наррдных судоў, якія сталі раз-глядаць усе грамадзянскія справы акрамя падсудных Вярхоўнаму суду, таварысцкім, сельскім і местачко-вым судам.

Змены ў судовай сістэме рэспублікі замацавала новае Палажэнне аб судовым ладзе БССР, якое пача-ло дзейнічаць з 1 мая 1931 г. У ім былі вызначаны асноўныя задачы судоў: падаўленне супраціўлення класавага ворага, умацаванне грамадска-працоўнай дысцыпліны, пільная ахова сацыялістычнай улас-насці. Справы аб крадзяжах сацыялістычнай маё-масці суды павінны былі разглядаць у першую чаргу і ў максімальна кароткія тэрміны².

У 1934 г. адбываюцца некаторыя змены ў струк-туры Вярхоўнага суда рэспублікі. У яго складзе з'яў-ляецца спецыяльная судовая калегія для разгляду спраў аб дзяржаўных злачынствах, расследаваных органамі НКУС (Народны камісарыят унутраных спраў) за вьшлючэннем спраў аб здрадзе Радзіме, шпіянажы, тэроры, падпалах і іншых дыверсіях, якія знаходзіліся ў падсуднасці вайсковых трыбуналаў².

Згодна з артьшулам 80 Канстытуцыі БССР 1937 г. судовая сістэма рэспублікі складалася з Вярхоўнага, акруговых і народных судоў. Акрамя таго, у Кан-стытуцыі падкрэсліваецца, што правасуддзе ў рэспубліцы ажыццяўляецца "также спецнальнымн судамн СССР, создаваемымн по постановленню Вер-ховного Совета СССР" (арт. 80).

У лютым 1938 г. з увядзеннем на тэрыторыі Бе-ларускай ССР абласнога дзялення ў рэспубліцы ўтва-раюцца абласныя суды. Па сутнасці, судовая сістэма БССР ствараецца на падставе агульнасаюзнага Зако-

¹ СЗ БССР. 1932. № 52. Ст. 236.

² Спецыяльная судовая калегія з'явілася ў сувязі з пастановай ЦВК СССР ад 10 ліпеня 1934 г., на падставе якой быў утвораны НКУС СССР. Падрабязна аб дзейнасці "НКВД СССР" гл.: Вншневскнй А.Ф. Состоянне законностн в деятельностн органов внутренннх дел в 30-е годы //Вншневскнй А.Ф., Нльннскнй Н.Н., Сороковнк Н.А. Нсторня мюшцнн Беларусн (1917 — 1994 гг.): Учеб. Мн., 1995. С. 65 — 78.

214

аб судовым ладзе СССР, саюзных і аўтаномных ээслублік, які быў прыняты ў жніўні 1938 г. Асноў-__Ім звяном на Беларусі па-ранейшаму заставаўся .Іародны суд, які дзейнічаў на тэрыторыі раёна ці горада і разглядаў болыпую частку як крыміналь-і, так і грамадзянскіх спраў. У абласных судах дзейнічалі калегіі па крымінальных і грамадзянскіх справах. У касацыйным парадку яны разглядалі ясаргі, пратэсты на прыгаворы, рашэнні і вызначэнні Іародных судоў. Абласны суд заставаўся судом пер-Іай інстанцыі для спраў, якія аднесены да яго пад-зуднасці.

Аналагічную структуру меў Вярхоўны суд БССР, |які ажыццяўляў нагляд за судовай дзейнасцю ўсіх гудовых органаў рэспублікі¹.

Такім чынам, у рэспубліцы адзінай інстанцыяй, Іякая мела правамоцтвы правяраць законнасць і абг-[рунтаванасць прыгавораў і рашэнняў, якія ўступілі |ў сілу, стаў Вярхоўны суд Беларускай ССР.