7.4. Кароткі агляд права Беларусі ў другой палове XVI — хуііі ст.

У другой палове XVI — XVIII ст. галоўнай крыніцай права на Беларусі, як і ва ўсім Вялікім княстве Літоўскім, з'яўляўся III Статут Вялікага кня-ства Літоўскага. У сувязі з тым, што пасля прыняц-ця Люблінскай уніі ўтварылася канфедэратыўная дзяржава Рэч Паспалітая, пачалі рабіцца шматлікія спробы ўнесці ў яго змены. Справа ў тым, што Ста-

¹ Юхо ЯЛ. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. С. 224.

136

тут 1588 г. насуперак акту Люблінскай уніі закана-даўча аформіў захаванне Вялікага княства Літоўскага як дзяржавы. Складальнікі новага Статута нібы не заўважылі ці не зразумелі акта уніі аб уключэнні ВКЛ у склад Полыпчы, а таму прадстаўнікі апошняй патрабавалі ўнясення паправак у некаторыя артыку-лы, асабліва ў тыя, што забаранялі іншаземцам зай-маць пасады і набываць землі ў Вялікім княстве Літоўскім. Польская шляхта лічыла, што гэтыя ар-тыкулы супярэчаць акту Люблінскай уніі і павінны быць скасаваны. Аднак дамаганні кароннай шляхты былі адхілены і змест Статута некаторы час заста-ваўся без карэнных змяненняў. Аднак з цягам часу прымаліся новыя законы, якія дапаўнялі Статут або нават уносілі ў яго змены. Напрыклад, калі ў 1668 г. быў выдадзены закон, па якім за адыход ад каталіцкай веры вінаватыя караліся канфіскацыяй маёмасці і выгнаннем з дзяржавы, то нормы гэтага акта распаўсюджваліся і на тэрыторыю княства Літоўскага. Па законе 1733 г. праваслаўныя і пратэ-станты былі пазбаўлены права быць дэпутатамі сой-ма і суддзямі Галоўнага трыбунала. Згодна з сойма-вай пастановай у канцы XVII ст. у Вялікім княстве Літоўскім у якасці дзяржаўнай замест беларускай абвяшчалася польская мова.

Важнай крыніцай права ў XVIII ст. становіцца звод законаў пад назвай "Валюміна легум" ("Кніга законаў"), у якім былі сабраны соймавыя пастано-вы, прывілеі і іншыя нарматыўна-прававыя акты, якія дзейнічалі на тэрыторыі Полыпчы, Вялікага кня-ства Літоўскага і Правабярэжнай Украіны да 1793 — 1795 гг. Упершыню 8 тамоў "Валюміна легум", у якіх сабраны акты за 1347 — 1779 гг., былі выда-дзены ў Варшаве ў 1732 — 1782 гг.

Такім чынам, у гэтым выданні былі змешчаны нарматыўна-прававыя акты, якія дзейнічалі, і тыя, што фактычна страцілі юрыдычную сілу.

Дарэчы, "Валюміна легум" — неафіцыйнае вы-данне і не з'яўляецца поўным зборам законаў. Побач з актамі з арыгінальных крыніц у гэты зборнік ук-лючаны і дакументы, якія былі змешчаны ў працах асобных аўтараў. Для вывучэння гісторыі дзяржавы і права Вялікага княства Літоўскага асаблівую каш-тоўнасць маюць акты "Валюміна легум" аб дзейнасці

137

органаў дзяржаўнага кіравання і ўлады, сацыяльна-эканамічным становішчы насельніцтва¹.

Значэнне крыніцы права мелі таксама акты, якія былі змешчаны ў якасці дадатка да Статута 1588 г. і выдадзены на польскай мове ў 1648, 1693, 1744 і 1786 гг.² У тэксце трэцяга Статута Вялікага княства Літоўскага выдання 1786 г. былі змешчаны закон аб утварэнні Галоўнага трыбунала і каментарыі да яго, алфавітна-прадметны ўказальнік і некаторыя сойма-выя пастановы XVIII ст.

Найболып значныя змяненні права адносяцца да другой паловы XVIII ст., асабліва да перыяду дзейнасці Чатырохгадовага сойма, які зацвердзіў Канстытуцыю 3 мая 1791 г.

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай па наказе Кацярыны II ад 28 мая 1772 г. на ўключанай у склад Расіі тэрыторыі былі створаны Пскоўская і Магілёўская губерні. Устанаўлівалася, што "суд і рас-права" ў гэтых землях, якія тычацца асабістых спраў, павінны разглядацца на падставе мясцовых "зако-наў і звычаяў і іх моваю", гэта значыць — па Стату-це 1588 г. "Справы ж, што парушалі спакой і цішыюо грамадзян" , падлягалі разгляду ва ўстановах, "кон от властн верховной на то устроены"³.

Такім чынам, крыніцамі права ў Пскоўскай і Магілёўскай губернях па найболып важных крымінальных справах, асабліва па справах аб дзяр-жаўных злачынствах, з'яўляліся Саборнае ўлажэнне 1649 г., "Артыкул воінскі" і іншыя акты расійскай дзяржавы. Дакладнага размежавання, па якіх крымінальных справах прымяняліся нормы Статута 1588 г., а па якіх — рускае заканадаўства, не было. Указам Сената ад 8 мая 1773 г. у далучаных да Расійскай Імперыі дзвюх беларускіх губернях ствараліся губернскія і правінцыяльныя суды. Суддзі гэтых судоў выбіраліся шляхтай, якая мела не менш 10 сялян мужчьшскага полу, а выбранымі маглі быць шляхціцы, якія мелі не менш чым 20 сялян. Змя-

¹ У 1889 г. у Кракаве выйшаў 9-ты том "Валюміна легум", у якім сабраны акты за 1782 — 1792 гг., а ў 1952 г. у Познані — 10-ты том (акты 1793 г.).

² Юхо Я.А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. С. 234.

³ Белоруссня в эпоху феодалнзма. Т. 3. С. 26.

138

Іняўся час пасяджэнняў земскіх судоў. Яны павінны | былі разглядаць справы толькі ў чатыры восеньска-Ізімовыя месяцы (з 1 лістапада па 1 сакавіка). Ука-Ізам Сената ад 28 жніўня 1772 г. забаранялася прада-Іваць беларускіх сялян без зямлі, бо "белорусское Ішляхетство нздавна не нмело сего в обыкновеннн"¹.

I Далучэнне ўсходніх раёнаў Беларусі да Расіі ў Івыніку першага падзелу Рэчы Паспалітай выклікала Інеабходнасць унесці змены ў парадак разгляду спраў Іу Галоўным судзе ВКЛ (трыбунале). Згодна з сойма-Івай пастановай 1775 г. ён павінен быў праводзіць ісвае сесіі замест Вільні, Менска і Наваградка толькі Іў Вільні і Гародні. Пачатак Віленскай сесіі Галоўна-Іга суда ўстанаўліваўся 15 лістапада, Гарадзенскай —

II мая.

Сойм Рэчы Паспалітай у 1786 г. змяніў тэрміны Іправядзення сесій земскіх судоў. Так, суды Менскага іі Берасцейскага ваяводстваў павінны былі разглядаць Ісправы на адной сесіі з 1 кастрычніка да 31 студзеня Ізамест трох сесій, якія прадугледжваліся Статутам. |3мяняліся тэрміны правядзення сесій земскіх судоў і ^х іншых ваяводствах і паветах.

Г Л А В А 8

ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНЫ ЛАД

I ПРАВА БЕЛАРУСІ Ў ПЕРЫЯД КРЫЗІСУ

I РАСПАДУ ФЕАДАЛЬНА-

ПРЫГОНЮЦКАЙ СІСТЭМЫ

8.1. Сацыяльна-палітьганыя вынікі

ўключэння Беларусі ў склад

Расійскай Імперыі

У выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай спьшіла ваё існаванне адна з самых буйных дзяржаў Еўро-^Іы. Каля 3 млн чалавек, якія пражывалі на Ігэрыторыі Беларусі, апынуліся ў складзе Расійскай [мперыі. Гэта падзея, безумоўна, адбілася на