6.2. Мясцовыя судовыя органы

Сярод мясцовых судоў найбольш старадаўнім быў замкавы ("гродскі") суд, пасяджэнні якога право-дзіліся ў замку ("гродзе"). Замкавы суд з'яўляўся агульнасаслоўным: у ім разглядаліся справы па абві-навачванні шляхты і простых людзей (мяшчан і ся-лян).

Паўнамоцтвы замкавага суда былі даволі шыро-кія і ахоплівалі асноўныя катэгорыі крымінальных спраў. Аднак трэба падкрэсліць, што яму былі пад-

105

судныя крымінальныя справы аб найболып цяжкіх злачынствах толькі тых асоб, якія былі затрыманы на месцы злачынства ці злоўлены на працягу 24 гадзін з моманту яго здзяйснення.

Замкавы суд мог дзейнічаць у двух саставах: вы-шэйшым (як першая і другая інстанцыі) і ніжэйшым (толькі ў якасці першай інстанцыі). У склад вышэй-шага замкавага суда ўваходзілі ваявода ці стараста, а таксама прадстаўнікі мясцовых феадалаў, а ў По-лацку — і мяшчан¹. Ніжэйшы замкавы суд складаў-ся з памешчыкаў, ваяводы або старасты, а таксама суддзі і пісара. Па Статуту 1566 г. на гэтыя пасады ў судзе маглі быць прызначаны толькі ўраджэнцы Вя-лікага княства Літоўскага — дабрачынныя шляхці-цы, якія валодалі нерухомай маёмасцю ў дадзеным павеце. Статут 1588 г. патрабаваў таксама, каб шлях-ціцы, выбраныя ў састаў суда, ведалі беларускую гра-мату і законы.

Такім чынам, галоўная роля ў замкавым судзе належала службовым асобам мясцовай адміністра-цыі. Аднак сам факт уключэння ў склад гродскага (замкавага) суда суддзі і пісара, якія таксама былі з мясцовых феадалаў і ведалі законы, сведчыць пра пэўныя зрухі ў судаводстве, развіцці права. Суд пачаў аддзяляцца ад адміністрацыі, і ў феадалаў узнікла не-абходнасць набываць спецыяльныя юрыдычныя веды.

Калі вышэйшы гродскі суд атрымліваў скаргу на пастанову ніжэйшага суда, то ён павінен быў разглед-зець яе не пазней чым праз чатыры тыдні. Апеляцыі на рашэнні вышэйшага гродскага суда падаваліся ў Галоўны суд.

Справаводства замкавага суда вёў пісар; дастаўка заяў і выкананне рашэнняў суда ажыццяўляліся па-вятовымі вознымі і судовым прыставам². Пры зам-кавым судзе нёс службу кат, была турма, у якой ут-рымліваліся зняволеныя па рашэннях замкавага, зем-скага і Галоўнага судоў. Важнай функцыяй замкава-га суда было выкананне прыгавораў і рашэнняў іншых судоў.

У кампетэнцыю гродскага суда ўваходзілі і нека-торыя адміністрацыйныя функцыі. Так, у час рабо-

¹ Юрыд. энцыкл. слоўнік. С. 207.

²Довнар Т.Н., Шелкопляс В.А. Государство н право Беларусн в XIV - XVI веках. С. 21.

106

сваёй сесіі і сесіі земскага суда ён вызначаў дом Іля судовага пасяджзння, размяркоўваў кватэры для Іленаў земскага суда і іншых чыноўнікаў, якія пры-Ізджалі на сесію. Ён таксама выконваў і фіксаваў у цставых кнігах некаторыя натарыяльныя дзеянні: эабіў копіі дакументаў, афармляў завяшчанні, акты дерэння, куплі-продажу, залогу, пазыкі, усынаўлен-Ія і інш.

Найбольш тыповым, аддзеленым ад адміністра-дыі саслоўным судом для шляхты быў земскі павя-Ітовы суд¹. У асноўным ён разглядаў грамадзянскія Ііскі і крымінальныя справы па абвінавачанні шлях-Іты. Земскі суд выконваў таксама функцыі натарыя-Іта, запісваў скаргі на незаконныя дзеянні службовых Іасоб павета. Канчатковае прававое афармленне земс-<ага суда праведзена Бельскім прывілеем 1564 г. і Ста-Ітутамі 1566 і 1588 гг.

У састаў земскага суда ўваходзілі суддзя, падсу-[дак і пісар, якія выбіраліся на з'езде з павятовай Ішляхты. На кожную пасаду з'езд вылучаў чатырох Ікандыдатаў з мясцовых аселых шляхціцаў-хрысці-Іян ("веры годных"), якія валодалі беларускай грама-ітай, ведалі права і не займалі духоўных і дзяржаў-Іных пасад. 3 гэтага спіса вялікі князь выбіраў і зац-Івярджаў аднаго кандыдата на месца. Суддзі прызна-Ічаліся пажыццёва і ніхто, нават вялікі князь, не мог Івызваліць іх ад абавязкаў. Ім таксама забаранялася Ісумяшчаць сваю працу з іншай службай. На пер-Ішай сесіі новы суддзя публічна прысягаў, што буд-Ізе судзіць справядліва, не зважаючы на грамадс-Ікае і матэрыяльнае становішча людзей, асабістыя |адносіны да іх.

Сесіі земскага суда збіраліся тры разы на год: у Істудзені, чэрвені і кастрычніку. Кожная доўжылася Ітры — чатыры тыдні. Судаводства вялося на падста-Іве Бельскага прывілея 1564 г. і Статутаў Вялікага Ікняства Літоўскага 1529, 1566 і 1588 гг. на старабе-Іларускай (да канца XVII ст.), а пазней на польскай Імове. Калі на судзе сярод прысутных былі людзі, дас-Іведчаныя ў пытаннях права, то суддзі запрашалі іх Іда "рассудку праўнага", і яны мелі дарадчы голас |пры вынясенні судовых пастаноў. Кожны, хто быў

¹ Устаўныя граматы князя Вітаўта сведчаць пра існаванне |земскага суда ў Вялікім княстве Літоўскім яшчэ ў XIV — XV стст.

107

на судзе, мог сказаць тое, што ведаў па разглядаемай справе, выказаць свой погляд на яе.

Такім чынам, стварэнне земскіх судоў — важны этап у развіцці судовага ладу і права ў феадальнай Беларусі. Гэтыя суды далі пачатак арганізацыі судо-вай сістэмы, заснаванай на аснове падзелу ўлад, "бо яны былі першымі судамі, цалкам аддзеленымі і не-залежнымі ад мясцовай адміністрацыі". Няма сум-нення ў тым, што ўзнікненне такіх судоў стала маг-чымым дзякуючы пашырэнню ролі нормаў пісанага права, а гэта ў сваю чаргу абумовіла неабходнасць з'яўлення прафесіі юрыста.

Другім судом, што быў аддзелены ад органаў дзяр-жаўнага кіравання, стаў падкаморскі суд, створаны ў 1566 г. Ён разглядаў зямельныя і межавыя спрэчкі феадалаў, што раней уваходзілі ў кампетэнцыю гас-падарскага суда.

Па Статуце 1566 г. справы ў падкаморскім судзе вырашаў суддзя-падкаморый з удзелам зацікаўленых бакоў. 3 1588 г. на павятовых сойміках на пасаду падкаморыя выбіралі чатырох кандыдатаў, аднаго з якіх зацвярджаў вялікі князь літоўскі.

Разгляд справы адбываўся на месцы спрэчных межаў. Падкаморый выслухоўваў тлумачэнні бакоў, дапытваў сведак, аглядаў дакументы і іншыя пісьмо-выя доказы, прымаў рашэнне і вызначаў на мясцр-васці межы землеўладання, а пасля, з дапамогай сваіх памочнікаў (каморнікаў), устанаўліваў межавыя знакі. Рашэнне падкаморскага суда падлягала неадк-ладнаму выкананню, але магло быць абскарджана ў вялікакняжацкі суд ці ў трыбунал Вялікага княства Літоўскага.

Пастановы падкаморскага суда і рэестры спраў запісваліся ў кнігі земскага павятовага суда. Іскі аб праве землеўладання не адносіліся да кампетэнцыі падкаморскага суда і разглядаліся земскім ці камі-сарскім судом. Падкаморскія суды на Беларусі існа-валі да XIX ст.

На новых прынцыпах выбарнасці і ўдзелу прад-стаўнікоў гарадскога насельніцтва ствараліся войтаў-ска-лаўніцкія і бурмісцерскія суды, якія дзейнічалі ў гарадах, што мелі магдэбургскае права. Ім былі падсудныя крымінальныя і грамадзянскія справы га-раджан. Войтаўска-лаўніцкі суд складаўся з войта,

108

які старшынстваваў на пасяджэннях, яго намесніка (ландвойта, ці лентвойта) і лаўнікаў (засядацеляў), якія выбіраліся мяшчанамі. Нязначныя правапару-шэнні і спрэчкі мяшчан разглядалі гарадскія бурмі-стры, якія прызначаліся войтам ці выбіраліся мяш-чанамі.

Пры разглядзе спраў войтаўска-лаўніцкія і бур-місцерскія суды акрамя магдэбурскага права кірава-ліся мясцовым гарадскім правам, Статутамі Вяліка-га княства Літоўскага¹.

Некаторыя гарады (Орша, Магілёў, Полацк) да-магаліся аб'яднання войтаўска-лаўніцкіх і бурміс-церскіх судоў, а ў невялікіх гарадах яны наогул не былі раздзельныя. У такіх прыватнаўласніцкіх гара-дах, як Слуцк, функцыі войтаўска-лаўніцкага суда выконваў замкавы (гродскі) суд. На Беларусі войтаў-ска-лаўніцкія суды былі скасаваны пасля яе далу-чэння да Расійскай Імперыі.

Такім чынам, стварэнне незалежных ад мясцовай адміністрацыі выбарных судоў, хаця б і для некато-рых саслоўяў, "сведчыла аб новым этапе ў развіцці прававой культуры грамадства, імкненні да паступо-вага ўсталявання прававога парадку ў дзяржаве. Выбарны незалежны суд быў прасякнуты ідэямі слу-жэння не толькі інтарэсам дзяржавы, але і правам асобных людзей, задачамі абароны правапарадку на-ват ад органаў дзяржаўнай улады. Так, скаргі на неза-конныя дзеянні ваявод, старастаў і іншых службовых асоб маглі падавацца ў земскія і гродскія суды, а апе-ляцыі на іх пастановы — ў Галоўны суд. Гэты рады-кальны паварот у прававой тэорьгі і поглядах на ролю суда ў грамадстве Беларусі ў XVI ст. пачаў ажыццяў-ляцца ў Заходняй Еўропе толькі ў XVII — XVIII стст. Статут 1588 г. у значнай ступені паставіў дзейнасць мясцовай адміністрацыі пад кантроль суда"².

Нельга не згадаць аб існаванні на Беларусі спе-цыяльных каптуровых, а таксама сялянскіх копных судоў.

Каптуровы суд, які дзейнічаў у перыяд бескара-леўя, быў надзвычайным, часовым судом, які раз-глядаў справы феадалаў. Першыя каптуровыя суды

¹ Юрыд. энцыкл. слоўнік. С. 109.

² Юхо Я.А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. С. 119- 120.

109

з'явіліся паводле пастановы сойма Вялікага княства Літоўскага ад 29 студзеня 1587 г. У склад суда ўва-ходзілі ваявода ці павятовы стараста або іх на-меснік, суддзя і пісар замкавага суда, падкаморый, а таксама суддзя, падсудак і пісар земскага суда. Суд лічыўся правадзейным, калі на пасяджэнні прысутнічала не менш пяці яго членаў. Каптуро-вы суд разглядаў крымінальныя справы аб забой-ствах, разбоях, падпалах, нападах на маёнткі, фаль-сіфікацыі маёмасных правоў, а таксама цывільныя справы магнатаў, шляхтьі, манастыроў. Пастано-вы каптуровага суда, якія прымаліся большасцю галасоў, былі канчатковымі і апеляцыі не падлягалі.

Копны суд дзейнічаў на падставе нормаў звьгааё-вага права. Ен разглядаў галоўным чынам справы простых людзей: сялян, вольных пасяленцаў, мяш-чан гарадоў, якія не карысталіся магдэбургскім пра-вам. Збіраўся суд у пэўных месцах, якія называліся капавішчамі.

Судаводства мела дзве формы: звычайную і гвал-тоўную. Звычайная капа збіралася па ініцыятыве зацікаўленых асоб у загадзя вызначаныя тэрміны. У асноўным на ёй разглядаліся цывільныя справы, а таксама межавыя спрэчкі, дробныя крадзяжы, сваркі, факты прычынення шкоды, чараўніцтва і інш. Суд-дзямі маглі быць усе жыхары мясцовасці, але час-цей за ўсё на капу збіраліся 10 — 20 копных мужоў і старцаў, а таксама прадстаўнікі дзяржаўнай або пан-скай адміністрацыі, якія сачылі за правільнасцю выканання нормаў копнага права. Пастанова суда была канчатковай і абскарджанню не падлягала.

Гвалтоўная капа збіралася для разгляду забой-стваў, падпалаў, нападаў. Пэўнага месца збору яна не мела. Пакрыўджаны чалавек "падымаў гвалт", і ўсе дарослыя, хто чуў, павінны былі бегчы на месца здарэння, дзе і адбываўся суд. Калі злачынцу ўдава-лася ўцячы ці схавацца, то ўся капа ішла па "гара-чым следзе" і ў выпадку затрымання ў межах во-ласці (горада) выносіла прыгавор, нават смяротны. Калі злачынец уцякаў у суседнюю воласць, капа спынялася на мяжы і перадавала "гарачы след" су-седзям. Дзейнасць копнага суда на Беларусі пачала згортвацца ў XVII ст., але ў некаторых месцах ён працягваў існаваць і ў першай палове XVIII ст.

110

Дзейнасць судоў не распаўсюджвалася на феадаль-на-залежных сялян, іх звычайна судзілі ўладальнікі.