3. Ақпарат ұрлануын болдырмау

Ақпаратты қорғауға мүмкіндік беретін негізгі сәт болып нақты мәліметтердің ұрлануын болдырмауға бағытталған арнайы шаралар саналады. Оларға қызығушылық танытқан сайын соғұрлым оны қанағаттандыруға жол бермеу бойынша шаралар тезірек жүргізілуі тиіс. Интелектуалдық меншікті қорғауға бағытталған арнайы шараларды қабылдау бірінші кезекте иесі немесе ақпарат иесіне, сондай-ақ олардың қызмет ортасында қалыптасқан бәсекелік жағдай, олар үшін өндірістік немесе коммерциялық ақпарат және өзге де факторларды білдіретін құндылықтарға байланысты болады.

Ақпаратты қорғау кезінде жүзеге асырылатын арнайы шаралар әдетте ішкі және сыртқы деп бөлінеді. Сыртқы іс-шараларға жататындар: шаруашылық және коммерциялық қызмет жүргізуге тура келетін әріптестерді, клиенттерді зерттеп білу, олардың сенімділігі, төлем қабілеттілігі және өзге де мәліметтері жөнінде ақпарат жинау. Егерде қажеттілік болған жағдайда фирма қызметкерлерінің байланысын зерттеу жүргізіледі. Ұйымға, оның қызметіне, қызметтеріне қызығушылық танытқан тұлға анықталады. Оның бәсекелік фирмаға немесе қылмыстық топқа қатысы бар жоғы анықталады. Бұл тұлғалардың заңға қайшы әрекеттер жасалғаны анықталған жағдайда сәйкес құқық қорғау органдарын ақпараттандыру қажет. Оған қылмыстық қызмет және сонымен қатар жеке фирмаға қызығушылық жатады. Мүмкіндікке қарай мұндай қызығушылықтың мәнін және ол кімге керек болғандығын анықтаған дұрыс.

6.4. Коммерциялық шпионаж

Кәсіпкерлікпен айналысуға ынта білдірген тұлға негізінде таңдап алған облыс жөнінде белгілі бір танымға ие не бұл қажет болса оны отандық және шетелдік әдебиеттерден ала алады. Кез-келген кәсіпкерлік қызмет түрі бәсекемен тығыз өзара байланыста болады. Бәсекені жүзеге асыру «шпионаж» деген жалпыға белгілі атауға ие болған бөтен ақпаратты ұрлау немесе жинау есебінен жүруі мүмкін. Бір жағынан кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлға өзінің құпияларын (құнды ақпаратты) қорғауға мәжбүр, екінші жағынан нарықтық күресте өмір сөру ұшін бәсекелестің құпияларын білуге тырысады. «Шпионаж» термині («экономикалық», «өнеркәсіптік», «коммерциялық», «ғылыми-техникалық») бөтен тұлғалардың қол жетімділігінен жасырылған құнды ақпаратты жинау немесе ұрлауға бағытталған белсенді әрекетті білдіреді.

Тақырып 7. Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекел

1. Кәсіпкерлік тәуекел мәні және түрлері

2. Тәуекелді басқару және оларды бағалау әдістері

3. Тәуекелді азайту тәсілдері

1. Кәсіпкерлік тәуекел мәні және түрлері

Қандай болмасын кәсіпорын, өндірістік, коммерциялық, басқа қызметтермен байланысты тәуекелді ала жүреді. Қандай болмасын кәсіпкер өзінің қабылдаған басқару шешімдері бойынша жауап береді. Тәуекел факторы кәсіпкердің қаржылық және материалдық ресурстарын үнемдеуге, коммерциялық мәмілелерге, жаңа жобалар тиімділігін есептеулерге аса көңіл аударуына мүмкіндік береді. Кәсіпкерлік қызметте тәуекел факторы экономикалық тұрақсыздық.

Жіктелуі бойынша тәуекелдің келесі аймақтарын ажыратады.

1. тәуекелсіз зона;

2. тәуекелді болжау зонасы;

3. сын тәуекел зонасы;

4. апатты тәуекел зонасы.

Шығындар болмайтын, салада болуы мүмкіндігі күтілмейтін немесе ноль деңгейдегі шығындар болатын тәуекелсіз аймағы.

Шығындар болатын, бірақта ол шығындар күткен пайдадан аз мөлшерде болатын аймақ – тәуекелді болжау аймағы.

Сын тәуекел аймағы – шығындар күткен пайда мөлшерінен көп болатын, кейде есепті табыстың соммасына дейін болатын шығындар мөлшері.

Апатты тәеукел аймағы - өзінің шығын шөлшерінен сын тәуекел деңгейінен асатын, көп шығындар мөлшерінде болуы мүмкін кей жағдайда кәсіпорынның мүлік мөлшерінің көп болуыда мүмкін.

2. Тәуекелді басқару және оларды бағалау әдістері

Тәуекелдің мөлшері:

Кредиттік тәуекел – 3 кредит алушының өзіне тиісті негізгі бережағын және процентті төлемеу қауіпсіздігі.

Проценттік тәуекел – коммерциялық банктер, кредиттік мәмлелер, инфляциялық институттардың проценттік, оларға тартылған қаржыдан, белгіленген мөлшері берілген кредит көлемінен асып түсуіне байланысты шығындар, акция бойынша, девиденттің мөлшерінің өзгеруіне байланысты инвесторлар шығындары, облигация, құңды қағаздар, сертификаттар бойынша процент мөлшерінің көбейуінен пайда болған шығындар.

Инфляциялық тәуекел– инфляциялық өсуіне байланысты алып отырған ақшалай пайданың сатып алушылар сұранысынан тез өсіп, құнсыздануына байланысты тәуекел.

Дефляциялық тәуекел – дефляция көтерілген жағдайда баға деңгейі төмендейді, кәсіпкерлердің экономикалық жағдайы төмендеп, пайдалары азаюдағы тәуекел.

Валюталық тәуекел – бір шет ел валютасының басқа ел валютасына қарағанда курсының өзгеруіне сыртқы экономикалық, кредиттік, валюталық операциялар өткізудегі осымен байланысты валюталық шығындар болу қауіпсіздігі.

Жойылу тәуекелі – құнды қағаздар немесе басқалай тауалар өткізгенде, олардың сапасына және тұтынушылық бағасына байланысты мүмкін болатын шығындар.

Мүмкіншілікті жіберу тәуекелі – қаржылық зиян шегіп ала алмаған жағдайдағы, қандай болмасын іске аспаған жағдайда (мысалы сақтандыру, инвестициялау) болатын тәуекел.

Табысты төмендету тәуекелі – портфельдік инвестиция, салым, кредиттер бойынша процент мөлшерінің төмендеуінен пайда болатын тәуекел.

Таза қаржылық шығындар тәуекелі – инвестициялық жобаның іске асыруына немесе жартылай іске асуына байланысты тәуекел.

Кәсіпорын тәуекелдері қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінеді.

Ұзақ мерзімді тәуекел кәсіпорын болашақтағы дамуымен байланысты болады, оған өндірістік дамуға кеткен дәлелсіз аз мөлшеріндегі төлемдер, кадрлық саясатты көтеруге кеткен шығындар.

Қысқа мерзімді тәуекел міндетті емес контрагенттер таңдауға, нарық конъюктурасындағы есептеуді ұйымдастырудағы тиімсіз формаларын таңдаудағы шығындар.

3. Тәуекелді азайту тәсілдері

Кәсіпкерлік тәуекелді бағалау үшін келесі әдістерді пайдаланады: статистикалық: эксперттік: есептеу-аналитикалық. Статистикалық әдіс белгілі бір кәсіпорында немесе соған ұқсас кәсіпорындарда мүмкіндік жағдайларды, тәуекел көлемін анықтау мақсатында жоғалтулар мен кіріс статистикасын оқып білу. Мүмкіндік дегеніміз белгілі бір нәтиже алу мүмкінділігі. Мысалы: жаңа тауардың нарыққа сәтті енуі.

Тәуекел көлемі 2 көрсеткішпен сипатталады: орташа күтілген мағына мен мүмкін болу қорытындысының ауытқымалылығы.

Орташа күтілген мағына белгісіз жағдайлармен байланысты, мүмкін болушы қорытындылардың орташа есептелген көлемі түрінде анықталады.

Эксперттік бағалау әдісі эксперт - мамандардың тәуекелдің болу мүмкіндігі жөнінде пікірлесуде негізделген. Эксперттің білімі мен тәжірибесі негізінде берілген сипаттамалар көп жағдайда нақты баға береді. Эксперттық әдіс көбінесе көп мөлшерде уақытша және еңбек ш ығындарын жұмсамай аяқ басқару шешім қабылдау үшін ақпарат алуға мүмкіншілік береді.

Есептеу аналитикалық әдіс жаңа жобаның тәуекелдерін талдауда көбінесе пайдаланады. Жоба тірі организм ретінде өзінің арнайы даму сатыларымен қарастырылады. Жобаның өмірлік циклі келесі этаптардан тұрады: өндеу этапы, нарыққа шығару этапы, өсу этапы және құлау этапы. Жобаның өмірлік циклін зерттей отырып әрбір бір этаптары жөнініде ақпарат алуға, кейінгі керек емес себептерді анықтауға, тәуекел дәрежесін бағалауға болады. Бірақта тәжірибеде ондай қажетті ақпарат жинау өте қиын.

Тақырып 8. Кәсіпкерлердің шаруашылық серіктестіктермен келісім-шарттық қарым-қатынасы

4. Коммерциялық мәмілелер түсінігі және түрлері

5. Коммерциялық мәмілелерді жүзеге асару әдістері

6. Коммерциялық мәмілелерді жүзеге асыруды ұйымдастыру (технологиясы)

7. Коммерциялық келісім шарт мазмұны

1. Коммерциялық мәмілелер түсінігі және түрлері

Коммерциялық мәміле– бұл тауар жеткізу, қызмет немесе жұмыс орындауға екі немесе бірнеше кәсіпкерлердің арасындағы келісім.

Коммерциялық мәміле – келісімде бекітілген жағдайларға сәйкес тауар жеткізу, қызметі немесе жұмыс орындауға екі немесе бірнеше жақтар арасындағы келісім.

Барлық коммерциялық мәмілелерді 2 түрге бөледі:

1. Негізгі мәмілеге тауарларды алып – сатумен, ғылыми-техникалық қызметтермен (патент, лицензия, ноу-хау, жаңа технологияны игеру), өндірістің тауар қызметтерді жалға алу (арендалық) факторымен байланысты мәмілелер жатады.

2. Көмекші (қосымша) мәмілеге тауар, қызметті сатып алушы мен сатушының арасында жеткізілу келісімі жатады, оған: жүкті жеткізуі бойынша; жүкті сақтандыруы бойынша; қоймаларда сақтау және екі жақ арасындағы есептік келісім жүргізудің бөлек операциялары жатады.

Бартерлік мәмілеге – тек тауаралмасу негізінде жүзеге асатын келісім.