Қытай философиясы б.д.д. 6 - 3 ғ.ғ. мифология кейпінде пайда болды. Мифтердің өзінде кейін философиялық ұғымдарға айналған түсініктер қалыптаса бастады. Атап айтар болсақ, «Дао» туралы, яғни космостық заңдылықтар турасында немесе барлық әлемнің жүріп өту жолы жөніндегі көзқарастар, барлық тіршіліктің бастауы болған бес стихия (от, жер, су, металл, ағаш) және бір - біріне қарама - қарсы екі күш – Инь мен Ян туралы философиялық пікірлер дүниеге келді.
Қытай философиясының пайда болуымен дамуына қытайдағы көне классикалық кітаптар айтарлықтай әсер етті:
-
«Өзгерістер кітабы» («И цзин» - балгерлік кітап);
-
«Өлеңдер кітабы» («Ши цзин» - көне поэзиялар);
-
«Тарих кітабы» («Шу цзин» - тарихи оқиғалардың, құнды құжаттардың жазбасы);
-
«Рәсімдер кітабы» («Ли цзи - саяси және діни мереке, рәсімдер кітабы»);
-
«Әуендер кітабы» («Юэ цзин - бұл кітапте саталмаған»);
-
«Көктем және күз» («Чунь цу - этикалық және әдеби сұрақтарды шешудің үлгілері, Лу патшалығының хроникасы»).
Ежелгі Қытайдағы ұлттық философиялық ілімдер қатарына-даосизм, Конфуцийшілдік және легизм ілімдерін жатқызуға болады.
Конфуцийшілдік-бұл философиялық ілімнің пайда болуы, қалыптасуы мен дамуы-осы ағымның негізгі салушы Кун – фу - цзыға тікелей байланысты. Кун - фу - цзы (б.д.д.551 - 479ж.ж.) кедейленген ақсүйектер әскербасының отбасында дүниеге келген. Ата-анасынан ерте айырылған ол, тек 15 жасында ғана білімге құмарлық танытады, ал 50 жасында өз мектебін қалыптастырады. Негізгі философиялық еңбегі «Лунь юй» («әнгімелер мен пікірлер») деп аталады.
Конфуций дүниетанымы философиялық - этикалық мәселелерге негізделген. Орталық мәселесі Конфуций тұжырымдаған «Мәрт ер». «Мәрт ер» болу үшін адам бай болуы шарт емес, ол үшін адамның тәрбиесі мен мәдениеті, жоғары сапалы мінез - құлқы болуы керек.
«Мәрт адамның» негізгі сипаттары деп мына қағидаларды көрсетеді:
«Жэнь» (адамгершілік) - адамдар арасындағы өзара қарым-қатынаста этикалық мінез-құлық нормаларын сақтау: «Өзіңе тілемегенді өзгелерге жасама».
«Сяо» (кішінің құрметі) - үлкен және кішінің арасындағы қарым-қатынас: ата-анаға және үлкенге құрмет.
Конфуцийдің ойынша, халықты қорқытып, зорлықпен бағындыруға болмайды. Мемлектті басқару ісін жақсы меңгеріп, қарапайым адамдардың қиын мәселелерін түсіне білетін басқарушыны халық өздері - ақ құрметтеп, бағынатын болады дейді. Халықта басқарушыға қоғамды қалай басқару керектігі жөнінде өз ұсыныстарын білдіріп отыру керек.
Конфуций басқару ісіне байланысты Ли қағидасын қолданды. Ли (этикет) - сүйіспеншілік және рәсімдік әрекет. Сол уақытта «Ли» сөзі ата-бабалардың әруағына құрмет дегенді білдіретін. Ата - бабалар әруағы өте маңызды болды: әркім өздерінің ата - бабаларының әруағына құрбандық шалып, құрмет көрсету керек болатын. Ал, Конфуций осы рәсімді өзгертуге емес, қолдануға тырысты. Оның ойынша, әркім өзінің ата - бабаларын қалай құрметтесе, қасындағы адамдарды да солай құрметтеу керек.
Конфуций өмірден өткеннен кейін оның ілімін әркім өзінше түсінді. Көрнекті шәкірттері Мэнь - цзы мен Сюнь - цзы.
Даосизм - әлемнің құрылуы мен адам, табиғат, ғаламның үйлесімді түрде жүріп өту жолына жетуді түсіндіруге ұмтылған философиялық ілім. Негізін салушы Лао цзы (бд.д.6 - 5ғғ.).
Негізгі еңбегі «Дао дэ цзин».
Даосизмнің негізгі ұғымдары «Дао» және «Дэ».
«Дао»- өзінің даму сатысында адамның,табиғаттың, әлемдік заңдылықтың жүріп өтуі керек деп саналатын жол.
Екінші мағынасы бойынша «дао» - бүкіл ілемнің жаратылуына себепкер алғашқы бастама, энергетикалық бос кеңістік.
«Дэ»-бәрінен жоғары, алғашқы бастама – «Даоның» бүкіл әлемге айналуына себепкер болған энергия.
Дао-аспанның, аспан – жердің, жер- адамның бастамасы. «Адам жер заңдылығымен жүреді». Дао ілімі бойынша болмастың бастамасы Ци деп есептелінген. Ци ұғымынан келіп, екі қарама - қарсы күш пайда болды. Олар Инь мен Ян. Осы екі күштің бірігуінен кейін, бес элемент құрастырылады; от, жер, металл, су, ағаш. Барлық тіршілік, әлем осы элементтерден пайда болған.
Әлемде аспан мен жер бастамалары заттардың өмір сүру заңы арқасында үйлесімді бірлікте болады. Даолық ілімге сүйенсек, дүниедегі барлық заттарды «Инь» мен «Ян» қағидасына байланысты екіге бөлуге болады. «Инь» - әйелдік бастама, оған жер, су және қыс мезгілі жатады. «Ян» - еркектік бастама, оның атрибуты аспан, от және жаз мезгілі. Бір - біріне қарама - қарсы әрі бірін - бірі толықтырып отыратын осы элементердің өзара әрекетін, байланысын есепке ала отырып, даолықтар өздерінің өмірін болып жатқан құбылыстармен, табиғатпен үйлесімдікте ұстауға шақырады.
«Инь» мен «Ян» - бірін
- бірі толықтырып
отыратын Даолық қағида.
«Инь» - әйелдік бастама.
«Ян» - еркектік бастама.
Дао ілімі бойынша өмір сүргініз келсе, «У - вей» қағидасын ұстаныңыз. «У - вей» - заттар мен болып жатқан құбыластарды өз мәнінде қабылдау, салқынқандылық таныту. Білім – барлық адамға беріле беретін құбылыс емес, ол тек ерекше данышпан адамдарға ғана тән. Дао ілімі бойынша білімділіктің көрінісі - үндемеуде. «Үндемеген адам – білімді, сөйлеген адам - білімсіз».
Легизм (Фа цзя – заңгерлер мектебі) негізін салған Шан Ян (б.д.д. 390-338 ж.ж.), өкілі Хань Фэй (б.д.д. 288 - 233 ж.ж.). Легистердің мектебі қоғамды басқару мәселесіне байланысты қалыптасты. Қоғамды басқару үшін заңдар ойлап тауып, мемлекетті заңға сүйеніп басқару керек дейді. Елде тәртіпсіздік болмас үшін:
-
Мақтаудан гөрі жазалау көп болу керек;
-
Аямай жазлау арқылы халық арасында үрей тудыру керек;
-
Ұсақ қылмыс жасағандарды аямай жазалау керек, сонда олар үлкен қылмысқа бармайтын болады;
-
Адамдар арасында бір-біріне сенімсіздік тудыру керек;
Осы қағиладарды бұлжытпай орындағанда ғана халық билеушінің айтқанын екі етпей орындайды. Керек болса, мемлекет үшін өлімге де барады.