На сортировку / 2 / Тарих / билет тарих / 1.Қазақстан тарихы / Тарих / жанарбектен / на каз / Қазақстан түркі дәуірінде

Қазақстан түркі дәуірінде (VІ-ХІІ гг.)

Көне түрік, Батые түрік жене Түргеш қағанаттары.

ҮІ-Х ғасырларда Қазақстан жеріндегі алғашқы феодал-дық мемлекеттер Көне және Батые түрік қағанаттары еді. Біздін заманымыздың 1 мьщ жылдығындағы Орталық Азия жерін мекендеген тайпалар одақтарының тарихы бүлармен өзара тығыз байланыста болды. V ғасырға қарай Солтүстік Моңғолиядан Орта Азиядағы Әмудария өзенінің бойына дейін созылған кең байтақ жердің бөрін тирек (телә) деген жалпы атпен бірнеше тайпалар мекен еткен. Солардың бірі -түрік тайпасы. Түрік деген ат алғаш рет 542-ші жылы аталады. Қытайдың солтүстік батысында орналасқан Вэй князьдігіне түріктер (туцюе) жыл сайын шабуыл жасап, ойрандап отырғандығы жөнінде айтылады. Қытайлар түріктерді сюнну-ғүндар деп атаған.

546-шы жылы тирек (телэ) тайпалары Монголияның оңтүстік және орталық аудандарын мекендеген аварларға (жуань-жуань) қарсы жорық жасайды. Осы кезде күтпеген жерден түріктердің каганы Тумынның (Бумын деп те атаған) басқаруымен тирек (телэ) өскерлеріне шабуыл жасап, быт-шытын шығарып жеңіп, 50 мың өскерін түтқынға алады. Осыдан кейін түріктер күшейіп, енді аварларга (жуань-жуань) қарсы шығып, авар қағаны үйінің ханшасын Тумынге әйелдікке беруді талап етеді. Авардың кағаны өзіне бұрын тәуелді болып келген түріктердің елшісін үйінен қуып шығады. 552-ші жылы кектемде түріктер аварлардың ордасына шабуыл жасап, оларды күйрете жеңеді, авардың

қағаны Анағұй өзін-өзі өлтіреді. Осы кезден бастап Тумын

түрік билеп-төстеушілердің қағаны деген атағын алады. Тумын 553-ші жылы қайтыс болады.

Тумын өлгеннен кейін, таққа оның інісі Қара-еске отырады. Ол Орхонның жоғарғы жағында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескеден кейін, оның мұрагер інісі Еркінді-Мұқан деген атпен қаған болады. Оның ел билеген кезі 553-572 жылдаЫ; Мүқанның тұсындаГаз уақыт ішінде (553-554 жж.) түріктер шығыста қайлар (татабтар), кидандар және оғыз-татар тайпаларын, солтүстікте Енесей қырғыздарын, Жетісу жеріндегі түргенеттерді өздеріне қаратты. 563-567 жж. Эфталит патшалығын басып алды. Міне, осыдан кейін олардың жері Каспий теңізінен Солтүстік Индияға және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатты^

^Түріктер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне баратын Жібек жолына иелік етті.)Олар өздерінің жаулап алу жорықтарын жүргізуде Иранға қарсы Визан-тиямен одақтасты./571 жылы түріктердің эскериқолбасшысы Естемі Солтүстік Кавказды басып лды

Керчь түбегіне (Боспорға) шықтй| Оның баласы Түріксанф Керчті басып алып, 576-шы жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірақ Естемі өлгеннен кейін, 582-593 жылдары билік үшін қырқыс басталды. 'Өзара қыркыс пен әлеуметтік қайшылықтар қағанатты қатты өлсіретті. Күшейіп алған Иран 588 ж. Герат түбінде түріктерді жеңіп шығады. Византия 590 жылы Босдорды қайтадан жаулап аладьг.]

/Түрік қағанатындағы өзара қырқыс 603 жылы оның екі дербес Шығыс жөне Батые қағанаттарына белінуімен аяқталады. Батые қағанатының орталығы - Жетісу жеріндегі Суяб қаласы (қазіргі Тоқмақ қаласына жақын жерде^

1>атыс түрік қағанаты ежелгі үйсін жерін жайлады. Ол Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жердің бәрін алып жатты. Қағанаттың негізгі этникалық-саяси ұйытқысы — "он тайпа^(он-ақ будунның (мекендеген жері де осы ара болған. Сонымен қатар ол Шығыс түрік қағанатының Шығыс Түркістан және Орта Азияның Сармақанд, Бұқара тағы баска қалаларын басып алды. Осы қалаларда қағанның орынбасарлары отырды.

Қағанның жазғы ордасы Мың бұлақ (Түркістан қаласына жақын) деген жерде болған. 610-618 жж. Жегуй каған мен оның інісі Түнжабғы қаған /618-630 жж./ билеген кезде

қағанаттың күш қуаш таси түседі. То^щЛ Мен Ауған-станға жасаған жанажорықтар мемлекбТгЬ1,?Чп>ас

станға жасаған жанажорыктар мсмлск* Ь1гл;хф?,асын Үндіс-танның солтүстік батысына дейін жылж^1 ^еіңейтеді.

*. . с. . , „к>-~ки аса Қажет

бірш-бірі толықтырып отыратын бөлш0*^ ^'(дп/ Елдің хал-

ріктері де, соғдылары да - бәрі бір^лч^а^_сатгықпен

К*еРь Іе?йс

,сіР^{-;

'Түрік қағанаты мал жөне егіншілі^ ЧШІШЫЛЬІҒЫмек шүғылданды, мал шаруашылығына оанл^ ~^ қ^өшіп ҚОныи жүрген./ Егістік жерлерде түріктер от^Р^ы,,^ шаруа. шылықпен айналысты.'Қала мен дала * 'біь^ұрамындағы біріккен әлеуметтік-саяси ағзаның біР' ^1^" кажет

қы - түріктері де

^рк<еі !аиналыскан'

қолөнер кәсібімен, егіншілік және мал ө1 Нөтижесінде түріктердің қалалары ІДЛЙ бастады. ^алаларда сауда-саттық кеңінен ЖҮР<* ^ ІДу өзенінің

бойындағы Суяб қаласына Орта Азия &<~» ү^тай жсршси неше түрлі заттар әкеп сататын бол^>га51'Н%тер Персия аокылы Византияғя ясійек жөне баска 3^ ^Р«ть..:

елшілік жібереді. Бірақ бұл жолғы

е*3,

(л

аяқталған

жері арқылы Константинопльге келій. 0Й - ^ң арасында

жібекпен тікелей сауда жүргізу туралы 2* ^ла,рдың бірігіп

сасанидтер^ Иранына қарсы қимыл жас* ^н^вде келіссөз

жүопзеді.

ақша қағанатынын

Тсьіртқы сауда айырбасы да, ішкі са^ү|Нр>5асы да айналасын шығарды, сөйтіп Батые **Ц қарамағындағы шет аймақтарының ^і-. °ЧгалЫҒЫНЫң да халқы осы айналысқа көшті/ Түрік х3^ ^ ^өнерімен де

ш»*ылд*ныіі, «м.рге қажепі, асірс^с, » .^Чцсына керекті заттарды және қаружарақтарды жасап ЯГ ^\ҢІ білдйТүрік қағанаты әлеуметтік тұрғыдан алғанда ^ағ^ьман, ақсүйек тайпалар, екінші жағынан, оларға ^.ЬІ^І.ПлТЫ;' тәуедді тайпалар болып екіге бөлінді. #а ^Іиъ 'тяйпяпя«І

• ^л ^ь :І

йа-ғ%лүьіиан, ақсүйек

^ь.>

ж н.ж.о»»^»^- ч и..-41л( Ч^КК*Ж *^ V и**»»*-Ч*> — .^ *и\|Л ТЯ ЙПЯ ЛЯП