ДШ химиялы рамын зерттеу

«Астана Медицина Университеті» АҚ

Фармацевтикалық пәндер кафедрасы

Дәрілік өсімдік шикізаттың химиялық құрамын зерттеу

Қабылдаған:

Орындаған: Орынбаев Т.Е.

Мамандық: Фармация

Топ: 401

АСТАНА 2016

Жоспар

1. КІРІСПЕ

2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ

3. ҚОРЫТЫНДЫ

4. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамы

Өсімдік организмі химиялық құрамы, атқаратын қызметтері бойынша табиғаттың күрделі жаратылысы болып табылады. Табиғаттағы өсімдектер адамдар, жануарлар өмірі үшін өте қажет органикалық емес, органикалық заттардың құрылымы екендігі жалпыға мәлім.

Өсімдік организмінен 21 элемент табылған, оның 16-сы (H,C, N, O, P, S, Na, K, MG, Ca, Cl, Mn, Fe, Co, Cu, Zn) барлық тірі жүйелерде, ал 5- B, Al, V, Mo, I- тек кейбір түрлерде ғана кездеседі.

Өсімдік организмінде болатын 29 органикалық молекулалар (глюкоза, рибоза, майлар, фосфатидтер, 20 амин қышқылдары және 5 нуклеотидтер) мономерлер немесе полимерлер түрінде көптеген әр түрлі қосылыстар түзетіндігі анықталды.

Дәрілік өсімдік екі бөліктен: су және құрғақ заттардан тұрады.

Су

Өсімдіктердің өмір сүру процесінде судың маңызды рөлін, оның тірі организмде өтетін табиғи биохимиялық процесстер үшін орта екендігімен түсіндіруге болады. Сонымен қатар, су биохимиялық реакцияларға активті қатысады. Оның дәрілік өсімдіктердегі мөлшері 70-90 % аралығында және одан жоғары өсімдік органына байланысты. Судың көп бөлігі бос түрінде, ал аз бөлігі жасуша коллоидтарымен берік байланысқан түрінде болады. Осы себептен дәрілік өсімдіктің кейбір бөліктері / жапырақтары, гүлдері, ұрықтары және басқалары / тез кебеді 10-12 % ылғалдылыққа дейін.

Өсімдіктердің құрғақ заттарын екі топқа бөлуге болады: органикалық және минералды. Дәрілік өсімдіктер құрамындағы органикалық заттарды біріншілік синтез заттары және екіншілік синтез заттары деп бөледі.

Біріншілік синтез заттары

Біріншілік синтез заттары белоктар, көмірсулар, липидтер, ферменттер және витаминдер болып табылады.

Белоктар / ақуыздар /

Өсімдік организмінде белоктар протаплазманың негізгі массасын құрайтындықтан үлкен роль атқарады. Барлық биохимиялық айналулардың қоздырғыштары – ферменттер, белоктар. Қарапайым белоктар – протеиндер, күрделі-протеидтер. Протеиндер гидролиз нәтижесінде ыдырайтын – амин қышқылдарынан тұрады, амин қышқылдарының көп бөлігі – көміртегіндегі бір сутек орнын амин тобы басқан май қышқылдарының туындылары.

R CH2 COOH R CH COOH

NH2

Май қышқылы Амин қышқылдарының жалпы формуласы

Аминоқышқылдар амфотерлі электролиттер болғандықтан, олар организмде сутек иондарының белгілі концентрациясын қалыпта ұстайтын буферлі заттардың қызметін атқарады.

Қарапайым белоктардың бірнеше топтары, соның ішінде өсімдіктерде кең таралған түрлері альбуминдер, глобулиндер. Альбумин болып рицин – майкене /кенеден / дәнінің белогы. Глобулиндер майлы дәндер белогының негізгі массасын құрайды / сора, арахис, қытай бұршақ және т.б /.

Протеиндер – қарапайым белок пен белок емес компоненттін берік қоспасы. Олар белок емес компоненттерінің табиғаты бойынша классификацияланады / фосфопротеидтер, липопротеидтер, глюкопротеидтер, хромопротеидтер, метоллопротеидтер, нуклеопротеидтер/. Липопротеидтер майлармен бірге кездеседі. Глюкопротеидтер кейбір шырыштардың құрамына кіреді.

Нуклеопротейдтер – тірі организмдерде, соның ішінде дәрілік өсімдіктерде жүретін көптеген процесстерде маңызы зор белоктар тобының біреуі. Олар қарапайым белоктар мен нуклеин қышқылдарынан түзілген қосылыстар. Тіршіліктің негізгі процесі – белок синтезі, өсу құбылысы, тұқым қуалаушылық қасиетінің берілуіне, осының бәрі нуклейн қышқылдарының қатысында жүреді. Нуклеин қышқылдары тор пораларында пластидтерде, митоходрияларда және жасушаның еритін фракциясында болады.

Нуклеин қышкылдары гидролизденгенде үш типті заттарға ыдыраиды: азотгы негіздер /пуринді жөне пиримидинді/, қанттар /пентозалар-рибоза, дезоксирибоза/ және фосфор қышқылы.

Нуклеин қышқьшдарының негізгі екі типі болады: рибонуклеинді /РНК/ және

дезоксирибонуклеинді /ДНК/.

Олардың қүрамы:

РНК ДНК

Рибоза Дезоксирибоза

Цитозин Цитозин

Урацил Тимин

Аденин 5- метилцитозин

Гуанин Гуанин

Фосфор кышқылы Фосфор қышқылы

Пурин негіздері

Пиримидинді негіздер және олардың кейбір нуклеин қышқылдарының қүрамына

кірмейтін туындылары біркатар өсімдіктерде бос күйінде кездеседі. Бұл көбінесе сәйкес амин қышқылдарынан түзілген биогенді аминдерге қатысты, мысалы,тирозиннен тирамин, орнитиннен путресцин, гистидиннен гистамин. Пурин негіздері шай, кофе, какао, шарап және басқа да өсімдіктерде жиналатын алкалойдтардың үлкен тобымен тығыз байланысты. Бұл алкалойдтардың өсімдіктерде түзілуі келесі схема бойынша жүреді /кофеин үшін/: нуклеин

қышқылы аминопуриндер оксипуриндер метилоксипуриндер. 2, 6, 8-

триоксипурин несеп қышқылы көп уақыттан бері жануар организмінің алмасу өнімі деп есептеліп келді. А. В. Благовещенскии (1958) ең алғаш оны жем бұршақтарынан, ал кейін келе оны баска да өсімдіктерден таба бастады. Урикоза ферменті әсерінің нәтижесінде несеп қышқылында алты мүшелі тізбек бұзылып, аллантоин түзіледі.

Аллантоиндер көп мөлшерде (Аseculus һурросаstanum) жене басқа өсімдіктерде жиналады. Пурин немесе пиримидин негізінің рибоза немесе дезоксирибозамен қосылуымен сәйкес нуклеозидтер түзіледі (аденозид, дезоксиаденозин т.б.)

NН

Нуклеозидтер фосфор кышқылдарымен этерификацияланып нуклеотидтерге айналады, нуклеозидтермен аденозиннен аденил кышқылы деп аталатын нуклеотид түзіледі. Фосфорлану С-те (аденозин-3-фосфат) немесс С-те етуі мумкін.

Нуклеотидтер өсімдіктердс ди және трифосфоннуклеотидтер түзе фосфорлануы мүмкін.Аденил кышқылдарының фосфорлану жағдайында аденозин ди- және аденозинтрифосфор қышқылдары түзіледі (АДФ және АТФ).

АДФ және АТФ, жөне дифосфо- және трифосфонуклеотидтер жоғары энергетикалық қосылыстар. Гидролизденгендс өсімдіктерде жүретін биохимиялық процеске жұмсалатын энергияның көп мөлшерін сатылы бөліп отырады.

/АТФ -> АДФ АМФ/

Нуклеотидтер езара полимерленіп, полинуклеотидтер болып табылатын нуклеин

қышқылдарын түзеді /РНК,ДНК/. Жеке нуклеотидтердің қосылуы фосфор қышқылы мен рибозаның немесе сөйкес дезоксирибозаның гидроксильді топтарының көмегімен болады.

РНК, ДНК-ң нуклеотидтік құрам, қүрылысы, салыстырмалы молекулалы массасы

/полимерлену дөрежесі/ және олардың өсімдік жасушасында таралуы казіргі кезде терең зерттелінуде.

Өсімдіктің әрбір түрі /сонымен қатар жануар және микроорганизм/ нақты осы түрге

сәйкес РНК, ДНК-ң нуклестидтік қүрамына ие екендігі анықталды.

Дәрілік өсімдіктер ішінде белоктар мен амин қышқылдары болғандықтан ғана

медициналық мақсат үшін қолданылатын шикізат объектілері жок. Бірақ оларды білу- бірқатар фармакологиялық активті заттардың биосинтезін және осы процеске әсерін түсіну үшін өте қажет.

Углеводтар /көмірсулар/

Бұл - көміртегі, оттегі, сутегіден түратын органикалык заттар болып табылатын табиғи қосылыстардың үлкен класы. Көмірсулар өздерінің атын кеміртегі және оттегі қатынасынан алды: глюкозада С2Н|2 О6 немссе С6/НО/.

Көмірсулардың қарапайым өнімдері болып моносахаридтер немесе монозалар табылады.

Олар бір- бірімен өзара қосылып масса бойынша өсетін жөне қосылыс құрам бойынша

күрделенетін олигосахаридтер, ал жоғары молекулалар — полисахаридтер немесе полиозалар түзеді.

Өсімдіктерде кездесетін көмірсулардың жіктелуімен құрамының жалпы үлгісі:

Көмірсулар

Моносахаридтер Олигосахаридтер Полисахаридтер

Тетразалар Дисахаридтер крахмал, инулин

Петрозалар Трисахаридтер клетчатка,

Гексозалар Тстрасахаридтер экстрандар

Гептозалар Пентасахаридтер маннандар, лихенин

пектиндер,

балдырлар,

гтолисахаридтер,

шайырлар, шырыштар

Көмірсулардың өсімдіктер үшін маңызы ерекше үлкен. Физиологиялық ролі бойынша

оларды үш топқа бөлуге болады:

1. Метаболиттер- биохимиялық процестердің жүруіне қатысатын және екіншілік синтез үшін бастапқы өнім болып табылатын моносахаридтер мен олигосахаридтер;

2. Қар заттары- поисахаридтердің кейбір топтары /көбнесе крахмал, инулин/ жөне кейбір жағдайларда моносахаридтер және олигосахаридтер;

3. Қүрылыстық немесе қаңқа /скелетті/ заттар клетчатка, жасушалар мен үлпалар үшін негізгі тірек.

Көмірсулар- дәрулік өсімдік шикізатының кез келген түрінің тұрақты компоненті. Олар оның негізгі массасын құрайды. Олардың мөлшері және құрамы шикізат объектісінің саласын бағалағанда ескеріледі.

Осыған байланысты көмірсулар тобы үшін дайындалатын шикізат түрінің көп мөлшері бар.

Жаңа медицинаның глюкозасыз, қызылша қантысыз, крахмалсыз, шырыш және

шайырсыз, мақтасыз, т.б заттарсыз маңызы жоқ.

Липидтер

Липидтер деп-физика-химиялық қасиеттері бойынша ұқсас, бірақ биохимиялық ролі бойынша /өсімдіктер мен жануарларда/ айырмашылығы бар май төрізді заттарды айтады.

Шығу табиғаты бойынша липидтер мыналарға бөлінеді: өсімдік липидтері, жануарлар липидтері.

Липидтерге екі түрлі табиғи қосылыстар кіреді:

1. Майлар

2. Май тәрізді заттар немесе липоидтар. Липоидтарға балауыздар мен фосфатидтер

жатады.

Липидтер өсімдіктердің барлық ұлпаларында болады. Олар май қоры түрінде немесе тор протоплазмасының құралыс компоненттері түрінде жиналады және ұрықтың даму процесіңце жұмсалатын эффективті энергетикалық материалы болады. Толық тотыққанда 1 гр майдан 9,5 ккал жылу яғни 1 гр белоктан 5,5 ккал немесе 1 гр көмірсулардан /4,1 ккал/ бөлінетін жылудан 2 есе артық жылу бөлінеді.

Протоплазматикалык, липидтер клетканың құрамды бөлігі болып табылады және маңызды роль атқарады. Липидтер мен липопротеидтерден торлар және жасушалар органойдтарының беттік мембрана қабаттары құралады: митохондриилар, плазмастидтер, ядролар. Әртүрлі заттарға торлар мен органойдтар еткізгіштігі осы мембрана құрамына байланысты.

Липидтер-кутикула деп аталатын эпидермис қабатын жауып тұратын жасуша ішілік мембрана негізш қүрайды. Кутикула қүрылысының негізгі аты болып кутин табылады, оның қүрамына майлы қатты қышқылдар кіреді. Кутиннщ жоғары қабатында қатты балауыздың жүқа қабаты бар. Тұқымдар мен жемістердің кутин қабатында дәнлер түрінде урсол қышқылының үштерпенді қосылыстарының кристалдары болады. Сондықтан, фитопатогенді микроорганизмдерге қатысты фитолецидті қасиеті бар екендігі туралы қортынды жасауға болады.

Липидтердің барлык кластары медициналык тәжирбиеде кең қолданылады. Олар майлы өсімдіктер дәні мен ұрығынан және жануарлардың ұлпалары мен органдарынан алынатын өнімдер түрінде колданылады.

Ферменттер

Тірі организмде жүретін химиялык реакдиялардың көбісі ферменттер катысында жүреді.Ферменттер немесе энзимдер-химиялық процестердің жүруін мың және одан көп есе тездететін және бұл процестердің ішінде жүруіне мүмкіндігін жасайтын спецификалық биологиялық катализаторлар.

Барлық ферменттер екі класқа бөлінеді: бір компонентті, екі компонентті.

Бір компонентті ферменттер-тек белоктан түрады. Олар көптеген танымалы ферменттерді қүрайды жөне көбісі есімдіктерде таза кристалды түрінде бөлініп алынған /амилаза, папаин және т.б./. бір компонентті ферментке мысалы, белоктарды пентондар мен полипептидтерге ьщырататын пепсин жатады. Бір компонентті ферменттердің қызыметі белок молекуласына кіретін химиялық топтарға байланысты. Бұл топтарды активті орталықтар деп атайды: активті орталық бүзылғанда, фермент өзінің каталитикалық активтігін жоғалтады .

Екі компонентті ферменттер белок жөне белоксыз бөліктен түрады. Белоксыз бөлікті простетикалык топ деп те атйады. Екі компонентті ферменттердің бір компонентті ферменттерден айырмашылығы олардың активтігі белоксыз бөлікке негізделген. Бұл активті простетикалық топ басқаша кофермент деп аталады. Коферменттер болып әртүрлі фармакологиялық активті заттар табылады, соның ішінде витаминдер, нуклеотидтер, порфиндер.

Ферменттерді зерттеудің алғашқы, кезендерінде, оларға ат қою жүйесіз түрде болды /эмульсин, пепсин, диастаза/. Сондықтан ферменттерді оларды катализдейтін реакция типіне байланысты 6 негізгі класқа бөледі:

1. Оксиредуктазалар /тотығу-тотықсыздану ферментгері/

2. Трансферазалар /тасмалдау ферменттері/

3. Гидролазалар /гидролиттік ферменттер/

4. Лиазалар /қос байланыстар түзе отырып субстраттан жеке топтарды қосатын

ферменттер/

5. Изомеразалар /изомеризация ферменттері/

6. Дигазалар /синтез ферменттері/

Бұл ферменттер қызметтеріне байланысты одан әрі таңдамалы түрде бөлінеді. Мысалы, оксидазалар-қай топ /спирттік, альдегидтік т.б / донор молекуласында тотығуға ұшырайтындығы бойынша ажыратылады. НАД коферменті /никотинамид-аденин динуклеотид/ нақтыланады.

Біз фармакологиялық активті заттардың жеке топтарының биогенезін зерттегенде

ферменттерге ораламыз. Ал өсімдік тектес дәрулік ферменттік препараттар жөнінде айтсақ, олар енді-енді ғана ферменттер номенклатурасына еніп жатыр /папаин/.

Витаминдер

Өсімдік және жануар организмінде ферменттерден басқа, тағы бір органикалық

катализаторлар тобы витаминдер бар. Табиғаты-белокты болып табылатын ферменттермен салыстырғанда, витаминдер-өртүрлі химиялық табиғаты төмен молекулалы қосылыстар.

Витаминдер организмде өтетін бяохимиялық процестермен тығыз байланыста.

Витаминдер ферменттермен өте тығыз байланыста, мысалы екі компонентті

ферменттердің активті топтарының қүрамына кіріп, коферменттер тузеді. Дәрілік өсімдіктерде витаминдер түрақты компоненттер болып табылады және кейбіреулері көп мөлшерде жиналады.

Осы себептен жоғары витаминді өсімдіктер өндірістік масштабта дайындалатын өсімдік щикізаттарының үлкен тобы. Сол сияқты витаминдердің белгілі топтарына бай жануар тектес объектілер дөрілік каталог қүрамына енеді.

Екіншілік синтез заттар

Өсімдіктер организмінде белоктар, көмірсулар, липидтермен қатар екіншілік синтез заттар органикалық қосылыстар синтездследі. Оларға: органикалык қышкылдар, көптеген фенолдык қосылыстар, гликозидтср, эфир маиы, шайыр, алкалоидтар жоне т.б. табиғи қосылыстар топтары жатады. Олардың барлығы өсімдіктерде зат алмасуға қатысып блгілі бір қызметтер атқарады.

Олардың организмдс жүруі әртүрлі. Мысалы, кейбір органикалық кышкылдар көп мөлшерде жиналмайды жөне түзілгеннен соң оны өсімдік басқа синтетикалық мақсатқа жаратады. Ал кейбір көп мөлшерде жиналатын заттар керісінше, қрамында алкалоидтар, эфир майлары, сапониндер, илік заттар топтары бар есімдіктер тобының негізі. Олар медицинада-бағалы шикізат көздері. Осыған байланысты фармакогнозия курсы толығымен екіншілік синтез заттарын зерттеуге арналғандықтан органикалық кышқылдарға ғана қысқаша сипаттама берейік.

Органикалық қышқылдар

Органикалық қышкылдар-табиғи карбон қышқылдары тобына жататын, оның

молекуласында функционалдық карбоксил топшасы –С-ОН болатын органикалық қосылыстарды айтамыз.

Егер молекула қүрамында бір карбоксил тобы болса онда ол қышқылды (кұмырсқы,

сірке) бір негізді, екеу болса-екі негізді жөне т.б.

Өсімдіктердің бойында күрделі биохимиялык процестердің нөтижесінде пайда болад

Мысалы, көмірсулар, майлар, аминоқышқылдар және белоктар тотыққанда. Сонымен бірге, органикалық қышқылдар қанттардан шыққан өнімдері, олар стероидтерді, сапониндерді, алкалоидтарды аминоқышқылдарды синтездеу процестерінде паидаланылады.

Органикалык қышқылдар анион бойынша бірнеше бөлінеді: алифатты, ароматты,

ацикілді, амноқышкылдар және депсидтер.

Ұшқыш алифатты кышқылдарға мынадай бір негізді қышқылдар жатады: қүмырсқа,

сірке, пропион, май, изовалернан. Ұшпайтын алифатты қышқылдардың қүрамында гидроксил тобы (оксиқышқылдар), не карбоксил тобы кездеседі. Табиғатқа өте кең таралған алма және лимон кышқылдары, олар өсімдіктің барлық түрлерінде бар, меселен, лимон қышқылы көп мөлшерде (96%)-лимонда, ал темекінің жапырағында (7-8%). Алма қышқылы шетеннің жемісінде, зиректе (6%-ке жуық), ал темекінің жапырағында 6,5%-ке жуык табылған.

Ароматты қышқылдарда бензой, галла, фенолкарбон қышкылдары (кофе, хлороген,

неохлороген) т.б. жатады.

Өсімдіктерде алицикілді қышқылдар (шиким, хина) мол мөлшерде жиналады. Мысалы, қаражидекте, мүкжидекте, кофе, цинхона қабығында 9%-ке жуық хина қышқылы кездеседі.

Хина қышқылы пантотен қосылыстардың биосинтезінде тікелей катынасы бар. Шиким

қышқылы алғашқы рет жүлдыз анистің мәуелінен алынған.

Ол органикалық аминоқышқылдарының, корич қышқылының, флавоноидтардың,

личниннің т.б. табиғи қосылыстардың биосинтезінде үлкен маңызды роль атқарады.

Минералдық заттар

Өсімдіктерде болатын минералды заттар екі топқа белінеді. Бірінші топқа

микроэлементтер деп аталатын: калий, натрий, кальций, магний, марганец, кремний, хлор,фосфор кіреді. Екінші топқа микроэлементтер деп аталатын: темір, мыс, мырыш, йод, барий, т.б. жатады.

Фосфор қышқылы түрінде болатын аденозинтрифосфор қышқылының қүрамына кіретін фосфордың маңызын АТФ-тың АДФ-ке өткендегі бөлінетін энергия көзі ретінде түсіндіруге болады. Темір, мыс, молибден жөне т.б. көп ферменттердің қүрамында кездеседі /цитохром және т.б./. магний хлорофиллдің кұрамды бөлігі көмірсулардың ьщырауы мен айналуын реттейтін ферменттерді активтейді.

Пектин кышқылдарының кальций және магний түздары жеке торлардың қабырғалары өзара желімдейтін пектин негізін қүрайды. Протоплазманың су ұстағыш қабілеті құрамына байланысты. Минералды элементтер өсімдік организмінде маңызды роль атқарады. Себебі өсімдіктер-минералды заттарды жсткізуші болып табылады.

Микроэлементтер қазіргі кезде қан ауруларын, қатерлі ісік ауруларын емдеуде маңызды орын алып жүр. Бүл қатынаста дәрілік заттарға негізгі қызығушылық туып отыр, себебі жаңа галенді препараттарын қолданғанда, олардың емдік өсері қүрамындағы фармакологиялық активті зат әсері микроэлементтер әсерімен қосыла болады.

Фармакогнозия қүрамында микроэлементтерге бай дорілік өсімдіктер белок шикізат

тобына бөлінбейді, бірақ манганофилдер деп аталатын өсімдіктер белгілі /мысалы, дәрулік балшытыр, коктемдік бәйшешек./

Дәрілік өсімдіктерде минсралды заттардың болуы, шикізат түріне байланысты мөлшері әртүрлі болатын күл мөлшеріне байланысты /3-тен 25%-ке деиін/. "Жалпы" күл және 10% түз қышқылына ерімейтін күл бар. Күл дегеніміз-өсімдік материалынан күлдегенде пайда болатын қалдық. 10% түз қышқылына ерімейтін күл қалдығы кремне-жерлік деп аталады, жөне өсімдіктің шандану дөрежссін көрсетеді. Ал ерітіндіге толык өтіп кеткен күл өсімдіктің табиғи күлі болып табылады жене оның күрамы макро- және микроэлементтердің көзі ретіндегі дәрілік өсімдіктің сапасына тән. Микроэлементтердің ішінде табиғи күлде кобіне калий үлесіне тиеді, оның мөлшері күлдің 50%-ін қүрайды. Микроэлементтердің қүрамы әртүрлі күлде болатын кейбір сирек кездесетін элементтер топырақтың өзіндік индикаторлары болып табылады.

Дәрілік заттардың химиялық кұрамынын өзгергіштігі

Дәрілік өсімдіктерде фармакологиялық активті заттардың түзілуі және жиналуы өсімдік биогенезінде өзгеріп отыратын және қоршаған ортаның көптеген сыртқы факторларына байланысты болатын динамикалық процесс.

Онтогенез деп-организмнің қалыпты өмір сүру циклінің өту процесін, яғни үрыктың

пайда болуынан өсімдіктің табиғи жойылуына дейінгі кезенді айтады. Онтогенез кезінде өсімдік вегетативтік даму, гүлдеу, жсміс беру фазасынан етеді. Өсімдіктің өрбір торысы, органы ең алдымен өсіп, белгілі өлшемдерге жеткен соң оздсріне тән қызметтерді атқарып, ең соңында өледі. Онтогенез, зат алмасудың өзгеруімен бірге жүреді. Соның ішінде белоктар, көмірсулар, липидтер /сол сияқты ферменттср және олардың коферменттері-витаминдер/ екіншілік синтез өнімдерінің түзілу динамикасында өзгерістер болады /алкалоидтар, гликозидтер, терпендер, фенолды қосылыстар және т.б./.

Онтогенетикалық белгілерге ең алдымен фармакологиялык активті заттардың

өсімдіктердегі жүйелік бөлінулердегі арнайы топтарының сапалық түзілуінің ерекшеліктерін жатқызу керек.

Құрамында тек эфир майлары немесе алкалоидтар немесе т.б. бар өсімдік топтары

жалпыға белгілі. Туыс өсімдіктерде бірдей химиялық заттардың түзілуі тек филогенетикалық жақын түрлерде үқсас заттар түзетуі ферменттер болғанда ғана мүмкін болады, басқаша айтқанда өтіп жатқан зат алмасу процесінің үқсастығы.

Басқа онтогенетикалык, срекшелігі болып, фармакологиялық активті заттардың есімдіктер органдарында біркелкі емес таралуы және олардың белгілі бір органдарда жиналуы. Мысалы, Хин ағашында алкалоидтар тамырында жиналған, ал діңгегінде тіпті жоқ. Сол сияқты жүрек гликозидтері өсімдіктердің тек жапырақтарында, балдыркөктерде эфир майлары тек ұрықтарында, жемістерівде жиналады. Сонымен қатар фармакологиялык активті заттардың сапалық құрамы бір өсімдіктің органдарында әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, мияның жерасты органдарында глициризин қышқылы түзіледі, ал жерүсті бөліктерінде ол болмайды, бірақ үштерпенді қосылыстар кездеседі.

Осыған байланысты биохимиялық белгінің тектік корелляцияға тән нәрсе байқалады. Ол өсімдіктердің әртүрлі бөліктерінде қайталанып отырады және кореллятивті байланыста болады да, қарастырылып отырған түр өсімдіктеріне беріледі. Мұның өзі морфологиялық ұқсастықпен катар тектік немесе одан да күрделі жүйелік бірлікті, физиологиялық біріктіретін байланысы, басқа жағынан алып қарағанда, жекелеген түрлері морфологиялық белгілері бойынша бір-бірінен ажыратылмайтын, бірақ әсер ететін заттардың мөлшерінің сапалық кұрамы бойынша ажыратылатын дәрілік өсімдіктердің түрлері белгілі. Олар хеморастар деп аталады, олардың

белгілері ұрпақтан ұрпаққа беріледі.

Жақын өсетін бір түрлі өсімдіктің жекеленген түрлері бір-бірінен оларда түзілетін әсер

етуші заттардың мөлшері бойынша ажыратылатындығы белгілі. Бұл қасиет-тұқым қуалайды және бұл түрлердің ұрпақтары тіпті басқа климаттық аймаққа ауыстырған күннің өзіндеде кұрамындағы әсер етуші заттардың мөлшерінің жоғарылығымен /немесе төмендігімен/ ерекшеленеді.

Әсер етуші заттардың тузілу динамикасы онтогенетикалық заңдышықтарға бағынады. Әсер етуші заттардың шығуына өсімдіктің жасы, жыл мезгілдері, ал эфир майлы өсімдіктер үшін күннің әр түрлі уақыттары да әсер етеді. Әсер етуші заттың құрамына өсімдіктің даму фазасы едәуір әсер етеді. Мысалы/майкене тұқымындағы май мөлшері сүтті пісу фазасынан түқымның толық шаруашылық дамуына дейін үздіксіз көбейіп отырады және ол 100% мөлшерін құрайды. Өсімдіктің даму фазасына тек қана мөлшері ғана емес, сонымен қатар әсер етуші заттардың сапалық құрамы да байланысты. Классикалык, мысал ретінде кориандр эфир майын келтіруге болады, оның қүрамы өсімдіктің толың дамыған периоды кезімен салыстырғанда, түқымның сүтті пісу периоды кезіндегі құрамы тіпті өзгеше. Басқа мысал-бұрыш жалбыз эфир майындағы ментол мөлшері /бос жөне байланысқан/ өсімдіктің гүлдеу периодыңда көбейеді.

Қоршаған ортаның сыртқы факторлары әсерінен де дәрілік өсімдіктердің химиялық

кұрамының өзгергіштігі байқалады.

Дәрілік өсімдіктердің қоректенуі және қоректік заттардың көзі ретінде-топырақтың