ДШ химиялы рамын зерттеу

маңызын айтуға болады және физикалық орта-белгілі механикалық қүрамы бар, жылылык дәрежесі белгілі су мөлшерінен, газдың және микрофлораның болуын қарастырайық. Мысалы,инсектицидті далмат түймедағы /Ругеіһшт сіпегагііГоІшт Тгсү./ өзінің отаны-Далматта жабайы түрінде күншуақта және тасты топырақта жақсы оседі. Ксерофитті сипаттағы ароматтық өсімдіктердің көбісі қүрғақ кейде тасты топырақты қалайды. Мысалы, жас жебіршөп және т.б.

Нитрат сүйгіш өсімдіктерді қосүйлі қалақай /Urtica diogca L./, жүмыршақ /Саpsella bursa partoris Меdіс./ және т.б. жатады. Хин ағашы отаны-Оңтүстік Америкада ьшғалды оңай өткізетін борпылдақ топырақта өседі. Ал итжидек орманды жерлерде, адам үйлері орналасқсн, коқыстар немесе калдықтар үйілген, яғни тыңайтқышты топырақта өседі.

Осы сияқты кептеген мысалдар келтіруге болады. Тек адамның дәрілік өсімдіктердің

табиғи жағдайда өсуіне топыракдың типтерінің маңызы ерекше екеніне көңіл аударғаны жөн.

Дәрілік заттардың химизмі сонымен қатар жарық режиміне де байланысты өзгереді.

Кейбір өсімдіктер жарық сүйгіш болады, күн сәулесі ондағы өсер етуші заттардың түзілуін реттейді /құрамында эфир майлары бар өсімдіктер/. Басқа жығынан кейбір өсімдіктер көлеңке жерде жаксы өседі, олар үшін қараңғылық-тек өсімдік дамуы үшін ғана емес, сонымен қатар әсер етуші заттардың жиналуы үшін міндетті түрдегі жағдай /кейбір құрамында алкалоидтар бар дәрілік өсімдіктер/. Дөрілік өсімдіктердің химизміне күншуакты күннің саны белгілі сағаттары,сөулслендіру күші жөне т.б. жағдайлар, соның ішінде атмосфералық езгерістермен байланысты да әсер етеді.

Жьшу-дәрілік өсімдік өміріндегі маңызды фактор болып табылады, себебі әсер етуші

заттардың жиналуы ең алдымен жылу және жарық энергиясына байланысты. Географиялық аймақтың қүрамы вегетация үзақтығы, өнім мөлшері және есер етуші заттардың жиналуы-жылу мөлшеріне байланысты. Әрбір өсімдік өзінің өмірлік циклін толык, аяқтауға мүмкіншілік беретін белгілі бір меншікті жылуы болады /температура суммасы/. Мысалы, Батыс Закавказьедегі субтропиктік өсімдіктеріне бүкіл вегетация периодына 4000 "С кем емес жылу суммасы қажет.

Дәрілік өсімдіктер үшін қажет жылудың маңыздылығын олардың табиғи жағдайда

өсуінен-ақ байқауға болады. Мысалы, күздік лапыс /Соісһісит аиШтпаІе Ь./ егер вегетация соңында жылудың жеткілікті мөлшерін алса, онда қазан айында гүлдей алады. Жылу мөлшеріне орналасу жері мен рельеф-күннен де, жылудан да көп әсер етсді. Мысалы, Батыс Кавказдың оңтүстік, оңтүстік-батыс аймақтарында өсетін өсімдіктерде алкалоидтар солтүстік жөне солтүстік-шығыс аймақтардағыға қарағанда кебірек жиналады.

Жылу мен жарықтан басқа географиялық аймақта қалыпты климат үшін судың маңызы ерекше. Қоршаған ортаның ылғалдық коэффиценті мен түнба мөлшері әсер етуші зат мөлшері мен құрамына әсер етеді. Ксерофиттер ылғалдықтың ауытқуына бейімделген; олардағы химизмнің өзгеруі басқа себептерге байланысты. Мысалы, саз шүйгіншөптің тамыр сабағын кеппеген саз балшықтан жинағанға қарағанда, кепкен саз балшықтан жинағанда, эфир майы аз болған, бірақ соңындағысындағы майда бос және байланысқан валериан кышқылы көп болған (0.217%),

Дәрілік өсімдіктердің химизміне қоректенудің, жарықтың, жылудың, және ылғалдықтың әсерін қарастыра отырып, біз олардың өзара байланысын, экспозициясын, соның ішінде: теңіз деңгейінен биіктігі, сулы бассейндердің жакындығы, тағы басқа географиялык. ерекшеліктермен байланысқан экологиялық жағдайлар комплексі арқьлы түсіндірілетін географиялық фактордың әсерін білдік.

Географиялық жағдайдың өзгеруімен қатар өзара байланысқан факторлар комплексі-жылу және суық алмасу күн сөулесінің интенсивті ультракүлгін сөулелердің сіңімділігі т.б. өзгереді.

Мысалы, оңтүстік аймақтарда өсімдіктерде әсер етуші заттар көбірек жиналады. Ал тропикалык, елдерде улы өсімдіктер көп және әсері өте күшті.

Әсер етуші заттардың мөлшеріне географиялық ұзақтық алмасуы да әсер етеді. Европалық материктің шығыс аудандарында көп жағдайларда эфир майының шығымы көп майлы өсімдіктерде май қышқылдарының мөлшері және йод саны материк тереңінде теңіз жағалауывда еседі. Шығыс континентальды климат мия есімдігіне әсер етеді: Орталық Азияда өсетін мия тамыры глициризин қышқылына, Испандыққа немесе Итальяндыққа қарағанда бай.

Теңіз деңгейінен биіктегі дәрілік өсімдіктерге әсер етуші заттардың жиналу динамикасыөсер етеді. Жоғары таулы аймақтарда плантацияларда мысалы, Раушан гүлінде өсер майының мөлшері жоғары және сапалы, ал жалпақты зиягүл үшін төмен оптималды биіктік теңіз деңгейінен 1600—2000 метр. Осы жерде олар қаптап өсіп (қалың өсіп), оларда алкалоидтардың максимальді мөлшері жиналады.

Иллюстрациялы материалдар: плакат.

Әдебиеттер:

11. Лекарственное сырье растительного и животного происхождения. Фармакогнозия / Под. ред. Г.П. Яковлева. – СПб.: СпецЛит, 2006. – 845 с.: ил.

2. Муравьева Д.А., Самылина И.А., Яковлев Г.П. Фармакогнозия. Учебник. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: ОАО Издательство «Медицина», 2007. – 656 с.: ил.

3. Руководство к практическим занятиям по фармакогнозии: Учебное пособие / Под ред. И.А. Самылиной, А.А. Сорокиной. – М.: ООО «Медицинское информационное агентство», 2007. – 672 с.

4. Самылина И.А., Аносова О.Г. Фармакогнозия: учебное пособие: Атлас в 2 т. – М., 2007. – Т.1. – 192 с.; Т.2. – 384 с.

5. Самылина И.А., Ермакова В.А., Бобкова Н.В., Потанина О.Г. Фармакогнозия: учебное пособие: Атлас. – Т.3. – М., 2009. – 488 с.