- •Змест:
- •Ад аўтараў
- •I. УВОДЗІНЫ Ў НАВУКУ АБ МОВЕ
- •1. Сутнасць мовы
- •3. Асноўныя функцыі мовы
- •5. Як грамадства ўплывае на мову
- •1. Перадгісторыя пісьма
- •2. Асноўныя этапы развіцця пісьма
- •2. Месца беларускай мовы ў сусветнай моўнай сям’і
- •4. Фарміраванне мовы беларускай народнасці
- •КАНТРОЛЬНЫЯ ПЫТАННІ І ЗАДАННІ ПА ТЭМЕ
- •ЗАДАННІ
|
|
|
4. Прааналізуйце сутнасць гіпотэз, маючы на ўвазе |
|
|||||||
|
|
наступныя пытанні: 1) Ці тлумачыць дадзеная гіпотэза |
|
||||||||
|
|
паходжанне мовы (а не слоў, напрыклад)? |
|
|
|||||||
|
|
|
2) Наколькі несупярэчлівым з’яўляецца гэтае |
|
|||||||
|
|
тлумачэнне? |
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
5. Якая з гіпотэз здаецца вам найбольш |
|
|||||||
|
|
пераканаўчай? Чаму? |
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
6. Раскажыце пра гіпотэзы паходжання мовы. |
У |
|||||||
|
|
Выкарыстайце наступныя выразы: |
|
|
|||||||
|
|
|
На думку аўтараў…, як лічыць…, на яго погляд, сутнасць |
||||||||
|
|
у тым, што…, паводле … гіпотэзы, у адпаведнасці з … |
|||||||||
|
|
гіпотэзай, згодна … гіпотэзе.. . |
|
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
3. Асноўныя функцыі мовы |
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|||||
|
|
|
Мова – слова мнагазначнае, яно абазначае важнейшыТ |
||||||||
|
|
сродак чалавечай камунікацыі (чалавечых зносін) увогуле і |
|
||||||||
|
|
пэўнай нацыянальнасці, мову асобнага, звычайна творчага, |
|
||||||||
|
|
чалавека. Мова – гэта не толькі сістэма гукавых і пісьмовыхН |
|
||||||||
|
|
сродкаў перадачы інфармацыі. Словам «мова» можа |
|
||||||||
|
|
абазначацца ўвогуле сістэма выразных сродкаў: мова музыкі, |
|
||||||||
|
|
мова тэатра і г.д. |
|
|
|
Б |
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
|||||
|
|
|
Мова ў жыцці чалавека і грамадства выконвае самыя |
|
|||||||
|
|
розныя функцыі. Асноўныя функцыі любой мовы – |
|
||||||||
|
|
камунікатыўная (ад лац. communicatioй‘сувязь, зносіны’), г.зн. |
|
||||||||
|
|
мова з’яўляецца асноўным |
|
зносін паміж людзьмі, і |
|
||||||
|
|
кагнітыўная, |
або пазнавальная (ад лац. cognitio ‘пазнанне’). |
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
и |
|
|
|
|
|
Пры дапамозе гэтых дзвюх функцый асоба атрымлівае |
|
||||||||
|
|
інфармацыю ад іншых людзей ці грамадскай суполкі, людзі |
|
||||||||
|
|
разумеюць адзін |
|
сродкам |
|
|
|
||||
|
|
|
, перадаюць патрэбную інфармацыю |
|
|||||||
|
|
іншым асобам. Але з дапамогай мовы людзі не толькі могуць |
|
||||||||
|
|
паведамляць |
|
аднаго |
|
|
|
|
|||
|
|
адзін аднаму патрэбную інфармацыю, але і |
|
||||||||
|
|
|
|
|
веды, фіксаваць, класіфікаваць, абагульняць |
|
|||||
|
|
|
|
т |
|
|
|
|
|
||
|
|
пэўныя інтэлектуальныя дасягненні чалавецтва. |
|
||||||||
|
|
14 |
|
и |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
назапашваць |
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
п |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
е |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Р |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
З пазнавальнай цесна звязана намінатыўная функцыя |
|
||
мовы (ад лац. nominatio ‘называнне, найменне’), якая |
|
||
ажыццяўляе сувязь чалавека з навакольным светам. Пры |
|
||
дапамозе намінатыўнай функцыі чалавек называе прадметы, |
|
||
з’явы рэчаіснасці, дзеянні, прыкметы і г.д. Часам вельмі лёгка |
|
||
растлумачыць, чаму той ці іншы прадмет назвалі пэўным |
|
||
словам. Напрыклад, слова панядзелак утворана ад дзвюх |
|
||
частак – па, пасля і нядзеля, |
г.зн. ‘які ідзе пасля нядзелі’; ці |
У |
|
слова мядзведзь узыходзіць да словазлучэння ведаць (або есці) |
|||
|
|||
мёд. Аднак большасць слоў беларускай мовы мае цьмяную |
|
||
этымалогію (этымалогія – навука, якая вывучае паходжанне |
|
||
слоў), зараз вельмі цяжка, а часам і ўвогуле немагчыма |
|
||
растлумачыць іх паходжанне. |
|
|
|
Сярод іншых функцый моў можна адзначыць, |
|
||
напрыклад, рэгулятыўную, |
ці фатычную (ад лац. fatum |
|
|
|
‘выраз’), пры |
дапамозе |
якой людзі наладжваюць кантакты |
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Б |
|
|
паміж сабой, уступаюць у дыялогі і замыкаюць іх, рэгулююцьТ |
||||||||||
|
|
адносіны паміж сабой. |
|
|
|
|
|
|||||
|
|
|
Пры дапамозе слоў і іншых лінгвістычных сродкаў |
|||||||||
|
|
чалавек не толькі можа перадаваць інфармацыюН, але і |
||||||||||
|
|
творчасці, то мова валодае яшчэ і |
эстэтычнайфункцыяй. Пры |
|||||||||
|
|
выражаць разнастайныя пачуцці, |
праз іх выражаць сябе як |
|||||||||
|
|
асобу. |
Такая функцыя мовы называется эмацыянальнай (ад |
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
и |
|
|
|
|
лац. emotio ‘пачуццё’). Гэтая функцыя праяўляецца ў |
||||||||||
|
|
інтанацыях, ацэнках, выклічніках. |
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
р |
|
|||
|
|
|
Паколькі словы з’яўляюцца сродкамі мастацкай |
|||||||||
|
|
дапамозе слова можна ўздзейнічаць на пачуцці і думкі |
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
яго |
|
|
|
||
|
|
чалавека, рэгуляваць |
|
дзейнасць, выклікаць у яго шмат |
||||||||
|
|
эмоцый, як станоўчых, так і адмоўных. Прычым гэта |
||||||||||
|
|
|
|
|
рытму |
|
|
|
|
|
||
|
|
дасягаецца не толькі змястоўным афармленнем тэксту, але і |
||||||||||
|
|
самой |
вонкавай формай слоў: падборам гукаў, гукавых |
|||||||||
|
|
|
|
и |
, мілагучнасці, вобразнасці маўлення. |
|||||||
|
|
спалучэнняў, |
|
|||||||||
|
|
|
Адной з важных функцый мовы з’яўляецца этнічная (ад |
|||||||||
|
|
|
з |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
лац. etnos ‘народнасць’), калі мова выступае як сімвал нацыі. |
||||||||||
|
|
Гэтая функцыя набывае для беларускай мовы асаблівае |
||||||||||
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
|
|
15 |
|
|
п |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
е |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Р |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
значэнне, паколькі Беларусь як самастойная дзяржава можа |
|
||||||||
|
|
выйсці на міжнародны ўзровень толькі пры ўмове валодання |
|
||||||||
|
|
адметнымі нацыянальнымі традыцыямі, нацыянальнай |
|
||||||||
|
|
спадчынай, культурай і мовай. Такім чынам, мова захоўвае |
|
||||||||
|
|
спадчыну нацыі, перадае яе ад продкаў да нашчадкаў, і працэс |
|
||||||||
|
|
гэты не павінен быць спынены. |
|
|
|
||||||
|
|
|
|
Як правіла, у працэсе маўлення названыя функцыі мовы |
|
||||||
|
|
перакрыжоўваюцца, спалучаюцца паміж сабой. |
У |
||||||||
|
|
|
|
ГЭТА ЦІКАВА |
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
Колькасць галосных і зычных гукаў у мовах бывае |
|
||||||
|
|
рознай. У сучасных беларускай і рускай мовах галосных гукаў |
|
||||||||
|
|
6, а ў старажытнарускай іх было 11, у малдаўскай мове 7 |
|
||||||||
|
|
галосных, у польскай - 9. Зычных гукаў звычайна ў 3-4 разы |
|
||||||||
|
|
больш. |
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
Аднак ёсць мовы, у якіх суадносіны галосных і зычных |
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Б |
|
|
|
гукаў іншыя: у каўказскіх мовах, напрыклад, большаяТ |
|||||||||
|
|
колькасць зычных гукаў і мінімальная – галосных. У адной з |
|
||||||||
|
|
каўказскіх моў 70 зычных і толькі два галосныя гукі. А ў |
|
||||||||
|
|
гавайскай мове прыкладна аднолькавая колькасць галосныхНі |
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
й |
|
|
|
|
зычных гукаў (7 зычных і 5 галосных). Таму ў гэтай мове |
|
||||||||
|
|
магчымыя словы, якія складаюцца толькі з галосных гукаў: |
|
||||||||
|
|
оіаіо –“праўда”. (Л. Іванова) |
и |
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
р |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
пісьмовы |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ПЫТАННІ І ЗАДАННІ |
|
|
||
|
|
суполка, Наступныяабагульняць дасягненні, з’явы рэчаіснасці, станоўчыя |
|
||||||||
|
|
|
|
1. |
|
словы і словазлучэнні перакладзіце на |
|
||||
|
|
рускую мову. |
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
и |
сродак, чалавечыя зносіны, пэўная |
|
||||
|
|
|
|
Выразны |
|
|
|||||
|
|
нацыя, асобны чалавек, асаблівае значэнне, грамадская |
|
||||||||
|
|
|
з |
|
|
|
|
|
|
||
|
|
і адмоўныя эмоцыі, вонкавая форма, адметная спадчына, |
|
||||||||
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
16 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
п |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
е |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Р |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
назапашваць, |
рэгуляваць, |
фіксаваць, |
|
класіфікаваць, |
|
||||||||||
|
|
наладжваць, ажыццяўляць, перакрыжоўваць, спалучаць. |
|
||||||||||||||
|
|
2. Выпішыце з тэксту назвы функцый мовы і |
|
||||||||||||||
|
|
азначэнні іх сутнасці. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
|
|
3. Растлумачце, чаму камунікатыўная і пазнавальная |
|
||||||||||||||
|
|
функцыі з’яўляюцца самымі галоўнымі. |
|
|
|
||||||||||||
|
|
4. Сярод наступных слоў выберыце тыя, што маюць |
|
||||||||||||||
|
|
празрыстую матывацыю. |
|
|
|
|
|
|
У |
||||||||
|
|
Серада, ноч, жнівень, дэталь, сакавік, вада, лістапад, |
|||||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||||
|
|
вясёлка, стан, неруш, парэчкі, зямля, чарніла, гаўкаць, яканне, |
|
||||||||||||||
|
|
розум, рух. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
5. Прывядзіце прыклады з вашага жыцця, калі |
|
||||||||||||||
|
|
словы, мова, мастацкі твор, пачутыя ці прачытаныя, |
|
||||||||||||||
|
|
напоўнілі вас радасцю ці смуткам, вызвалі асалоду, смех |
|
||||||||||||||
|
|
або слёзы, перажыванні, паўздзейнічалі на думкі і пачуцці. |
|
||||||||||||||
|
|
6. Прачытайце |
наступныя |
выказванні знакамітых |
|
||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Б |
|
|
|
|
беларускіх літаратараў пра мову. Абапіраючыся на іхТ, |
|||||||||||||||
|
|
адзначце |
асноўныя |
функцыі |
роднай мовы, якія яна |
|
|||||||||||
|
|
выконвае |
ў |
грамадстве. |
Якая |
з іх, |
на |
вашу думку, |
|
||||||||
|
|
з’яўляецца вельмі важнай для беларусаў? |
|
Н |
|
||||||||||||
|
|
1. Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни, |
|
||||||||||||||
|
|
знають ямы |
|
своя; птици, летающие по возъдуху, ведають |
|
||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Скоринин |
в реках, чують виры |
|
||||
|
|
гнезда своя; рибы, плавающие по морю |
|
||||||||||||||
|
|
своя, пчелы и тым подобная боронять ульев своих, – також и |
|
||||||||||||||
|
|
люди, и где зродилися |
смерти |
|
|
|
|
|
|||||||||
|
|
|
ускормлены суть по бозе, к тому |
|
|||||||||||||
|
|
месту великую ласку имають... |
|
й |
|
|
|||||||||||
|
|
Прото ж я, |
Францишек, |
|
|
сын с Полоцка, в |
|
||||||||||
|
|
лекарских |
науках |
доктор |
|
|
|
|
|
|
|
||||||
|
|
|
|
|
, знаюче сее, иже ест найвышшая |
|
|||||||||||
|
|
мудрость, |
розмышление |
|
, |
и познание самого себе, и |
|
||||||||||
|
|
|
|
|
такіх |
|
|
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
въспоминание наприидущие речи, казал есми тиснути книгу |
|
||||||||||||||
|
|
святого Иова рускым языком богу ко чти и людем посполитым |
|
||||||||||||||
|
|
|
и |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
к научению (Ф.Скарына). |
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||
|
|
2. Шмат было |
|
|
народаў, што страцілі найперш мову |
|
|||||||||||
|
|
займе |
|
той |
чалавек перад |
|
скананнем, |
катораму мову |
|
||||||||
|
|
сваю, так |
як |
|
|
||||||||||||
|
|
, потым і зусім замёрлі. Не пакідайце ж мовы сваёй, каб |
|
||||||||||||||
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
17 |
|
|
п |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
е |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Р |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
не ўмёрлі… Пазнаюць людзей ці па гаворцы, ці па адзежы, хто |
|
|||||||||
|
|
якую нясе; ото ж гаворка, язык і ёсць адзежа душы |
|
|||||||||
|
|
(Ф.Багушэвіч). |
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
3. Без мовы не можа быць народа. Калі памірае мова, |
|
|||||||
|
|
памірае народ, сыходзіць з гістарычнай сцэны. Добра ведаючы |
|
|||||||||
|
|
гэта, ад бязроднага нігілізму перасцерагаў Францішак |
|
|||||||||
|
|
Багушэвіч. «Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не |
|
|||||||||
|
|
ўмёрлі!» – пісаў ён у прадмове да сваёй кнігі. |
|
|
У |
|||||||
|
|
|
|
Яшчэ больш энергічна такую самую думку выказваў |
||||||||
|
|
|
|
|
||||||||
|
|
ірландскі вучоны Дэві. «Кожны народ павінен зберагаць сваю |
|
|||||||||
|
|
мову больш, чым граніцы, бо мова – галоўная яго абарона, |
|
|||||||||
|
|
куды больш моцная, чымся ўсе яго цытадэлі», – сказаў ён |
|
|||||||||
|
|
(Я.Скрыган). |
|
|
|
|
Т |
|||||
|
|
|
|
4. Кажуць, мова мая аджывае |
|
|
||||||
|
|
|
|
Век свой ціхі: ёй знікнуць пара. |
|
|||||||
|
|
|
|
Для мяне ж яна вечна жывая, |
|
Б |
||||||
|
|
|
|
Як раса, як сляза, як зара. |
|
|
||||||
|
|
|
|
Гэта ластавак шчабятанне, |
|
|
Н |
|
||||
|
|
|
|
Звон світальны палескіх крыніц, |
|
|||||||
|
|
|
|
Сінь чабору, і барвы зарніц, |
|
|
|
|||||
|
|
|
|
І буслінае клекатанне. |
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
Калі ж хто загадае: «Не трэба!» -- |
|
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
и |
|
|
|
||
|
|
|
|
Адрачэцца ад мовы народ, -- |
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
Папрашу я і сонца, і неба: |
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
жураўлі |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Мне не трэба ні славы, ні хлеба, |
|
|
|
|||||
|
|
|
|
Асудзіце на безліч нягод. |
|
й |
|
|
||||
|
|
|
|
Толькі месяцаў назвы пакіньце, |
|
|
|
|||||
|
|
|
|
Назвы родныя роднай зямлі, |
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
Пра якія з маленства ў блакіце |
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
т |
|
... |
|
|
|
|
|
|
|
|
Бор шуміць і пяюць |
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
Ці плачу я, ці пяю, |
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
и |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Ці размаўляю з матуляю – |
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
Песню сваю,мовусваю |
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
з |
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
Я да грудзей прытульваю |
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
(П.Панчанка, «Родная мова») |
|
|
|
|
||||
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
18 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
п |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
е |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Р |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5. Мова Скарыны і Буднага, мова Багдановіча і Купалы, |
|
||||||||||
|
|
Багушэвіча і Коласа, мова соцень геніяў, што яшчэ прыйдуць. |
|
|||||||||||
|
|
Мова інтэлігентаў беларускіх, імя якіх – легіён. Мова |
|
|||||||||||
|
|
настаўнікаў і паэтаў, вучоных і кампазітараў, але перш за ўсё |
|
|||||||||||
|
|
мова дзесяці мільёнаў людзей па ўсім свеце – ад Уругвая да |
|
|||||||||||
|
|
Далёкага Усходу і, галоўнае, на нашай беларускай зямлі. |
|
|
||||||||||
|
|
|
Мова першай матчынай калыханкі і апошняга «бывай», |
У |
||||||||||
|
|
мова старадаўніх архіваў і новых школ на Палессі, мова |
||||||||||||
|
|
|
||||||||||||
|
|
пажаўцелых статутаў і мова кахання. Мова плытагонаў, сялян, |
|
|||||||||||
|
|
акадэмікаў і шахцёраў на саляных капальнях. Мова, якая можа |
|
|||||||||||
|
|
ўсё, можа сказаць словы невыказнай пяшчоты і можа ўдарыць |
|
|||||||||||
|
|
так, што не ўстанеш. Гнуткі, пявучы, адвечна новы інструмент, |
|
|||||||||||
|
|
без якога нельга ўявіць сабе сваё жыццё, як без хлеба, без |
|
|||||||||||
|
|
якога радасць не ў радасць, каханне не ў каханне, бяседа не ў |
|
|||||||||||
|
|
бяседу, сяброўства не ў сяброўства і нянавісць не ў нянавісць. |
|
|||||||||||
|
|
(У.Караткевіч). |
|
|
|
|
|
Б |
Т |
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||
|
|
|
7. Перакладзіце наступны тэкст на беларускую мову. |
|
||||||||||
|
|
|
По отношению каждого человека к своему языкуНможно |
|
||||||||||
|
|
совершенно точно судить не только |
его культурном уровне, |
|
||||||||||
|
|
но и о его гражданской ценности. |
|
|
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
и |
|
|
|
|
|
|
|
Истинная любовь к своей стране немыслима без любви к |
|
||||||||||
|
|
своему языку. Человек, равнодушный к родному языку, – |
|
|||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
сапраўдны |
|
сути потому, что его |
|
|||
|
|
дикарь. Он вредоносен по самой |
|
|
||||||||||
|
|
безразличие к языку объясняется своейполнейшим безразличием к |
|
|||||||||||
|
|
прошлому, |
настоящему и будущему своего народа |
|
||||||||||
|
|
(К. Паустовский). |
шкодны |
|
|
|
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
|
|
|
Словы |
для даведак: |
|
|
, стаўленне, меркаваць, |
|
||||||
|
|
|
|
|
Падрыхтуйце |
|
, каштоўнасць. |
|
|
|||||
|
|
абыякавасць, дзікун, |
|
|
|
|||||||||
|
|
|
8. |
|
|
|
выказванне пра функцыі мовы па |
|
||||||
|
|
|
|
и |
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
наступнай мадэлі: |
|
|
|
|
|
|
|
|||||
|
|
|
У тэксце разглядаюцца наступныя функцыі мовы:… |
|
|
|||||||||
|
|
|
з |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
Сярод пералічаных найбольш важнай, на мой погляд, |
|
||||||||||
|
|
з’яўляецца … |
|
|
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
19 |
|
|
|
п |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
е |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Р |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Яе сутнасць у тым, што … На маю думку, менавіта гэта функцыя найважнейшая,
таму што …
4. Як у мове адлюстроўваюцца асаблівасці жыцця, светаўспрымання, псіхалогіі народа
|
|
|
|
У кожнай мове адбіваецца жыццёвы і духоўны вопыт |
У |
||||||||
|
|
народа – стваральніка і карыстальніка мовы. Некаторыя |
|||||||||||
|
|
|
|||||||||||
|
|
вучоныя нават лічаць, |
што кожны народ бачыць свет праз |
|
|||||||||
|
|
прызму сваёй роднай мовы, бо, з’яўляючыся своеасаблівым |
|
||||||||||
|
|
кодам культуры, мова ў пэўнай ступені вызначае светапогляд і |
|
||||||||||
|
|
менталітэт народа, г.зн. яго псіхічную і нацыянальна- |
|
||||||||||
|
|
культурную адметнасць. Вядомы нямецкі вучоны В. Гумбальт |
|
||||||||||
|
|
сцвярджаў, што “ў кожнай мове закладзена самабытнае |
|
||||||||||
|
|
светаўспрыманне. Як асобны гук стаіць паміж прадметам і |
|
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Б |
|
|
|
чалавекам, так і ўся мова ў цэлым выступае паміж чалавекамТі |
|||||||||||
|
|
прыродай”. Сапраўды, умовы жыцця народа (ландшафт, |
|
||||||||||
|
|
клімат, раслінны і жывёльны свет), прадвызначаючы характар |
|
||||||||||
|
|
заняткаў народа, адбіваюцца на яго светаўспрыманніНі |
|
||||||||||
|
|
адлюстроўваюцца ў мове (у гукавым ладзе, лексіцы, |
|
||||||||||
|
|
фразеалогіі). |
|
|
|
|
и |
|
|
||||
|
|
|
|
Прадметы і з’явы, якія адыгрываюць важную ролю ў |
|
||||||||
|
|
жыцці пэўнага народа, маюць больш разнастайных назваў, |
|
||||||||||
|
|
чым аб’екты, якія не су |
стракаюцца |
або рэдка сустракаюцца ў |
|
||||||||
|
|
жыцці. |
|
|
|
|
|
|
й |
|
|||
|
|
|
|
Прыкметнай адзнакай ландшафту Беларусі з’яўляецца |
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
мова |
|
|
|
|
||
|
|
балота, і беларуская |
|
мае больш за 20 яго назваў: дрыгва, |
|
||||||||
|
|
дрыгвянік (‘топкае балота, багністае месца’); багна (‘нізкае |
|
||||||||||
|
|
|
|
|
|
тхлань |
|
|
|
|
|
||
|
|
топкае месца, грузнае балота, дрыгва’); багнішча (‘вялікая |
|
||||||||||
|
|
багна’); алёс (‘забалочанае месца’); твань (‘дрыгва, балоцістае |
|
||||||||||
|
|
|
|
|
и |
|
|
(‘балоцістае месца’; ‘гніль’; ‘цвіль’; |
|
||||
|
|
месца; ‘гразь’;); |
|
|
|
||||||||
|
|
‘сырасць’); імшара, імшарына, бездань (‘бяздонная прорва’) і |
|
||||||||||
|
|
|
з |
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
г.д. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
20 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
п |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
е |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Р |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Затое ў нашай мове зафіксавана толькі адна назва такой |
|
|||||||||||
|
|
жывёліны, як вярблюд, у той час як у арабскай мове |
|
||||||||||||
|
|
даследчыкамі адзначаецца каля 5000 (!) розных яго назваў. |
|
||||||||||||
|
|
|
Некалькі дзясяткаў назваў ільду (для характарыстыкі яго |
|
|||||||||||
|
|
стану, асаблівасцей утварэння, прызначэння і да т.п.) захоўвае |
|
||||||||||||
|
|
эскімоская мова, а ў мове спрадвечных мараходаў і рыбакоў |
|
||||||||||||
|
|
ірландцаў – дзясяткі найменняў ветру. |
|
|
|||||||||||
|
|
|
Самымі |
старажытнымі |
помнікамі, якія даюць |
У |
|||||||||
|
|
магчымасць пранікаць у глыбіню гісторыі, культуры, мовы |
|||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||
|
|
народа, з’яўляюцца тапонімы. На карце Радзімы няма, |
|
||||||||||||
|
|
напэўна, ніводнай выпадковай народнай назвы: яна заўсёды |
|
||||||||||||
|
|
вынікае з асаблівасцей прыроднага асяроддзя, умоў вытворчай |
|
||||||||||||
|
|
дзейнасці, звязана з гістарычным мінулым чалавека. Так, |
|
||||||||||||
|
|
раней заліўныя лугі, нізкія часткі поймы называлі балонню, |
|
||||||||||||
|
|
адсюль і назва вёсак Блонь Барысаўскага і Пухавіцкага раёнаў. |
|
||||||||||||
|
|
Зразумела, што ў вёсцы Каўшары жылі майстры па вырабу |
|
||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Б |
|
|
|
каўшоў; Койданава – ад імя хана Койдана, а назвы ГудыТ, |
|||||||||||||
|
|
Гудзевічы, Гудзішкі нам “падарылі” суседзі-літоўцы, бо |
|
||||||||||||
|
|
менавіта gutas яны калісьці называлі беларусаў… |
|
||||||||||||
|
|
|
Надзвычай ярка нацыянальная адметнасць праяўляеццаНў |
|
|||||||||||
|
|
фразеалогіі. Сквапны рускі за копейку удавится, а беларус за |
|
||||||||||||
|
|
рубель |
|
жабу |
ў Вільню пагоніць; |
|
у беларусаў многа – гэта |
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
и |
|
|
||
|
|
сабакі не ліжуць; у рускіх – куры не клюют; пра абсалютна |
|
||||||||||||
|
|
аднолькавых, калі адзін не лепшы за другога, у нас скажуць |
|
||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
пра |
|
|
|
||
|
|
абое рабое, у рускіх – два сапога пара; у інданезійцаў з |
|
||||||||||||
|
|
недарэк |
|
смяюцца кракадзілы, |
|
йу беларусаў – куры. |
|
||||||||
|
|
Старажытныя рымляне |
непатрэбную працу казалі in silvam |
|
|||||||||||
|
|
ligna ferre (насіць |
дровы |
|
|
|
|
|
|||||||
|
|
|
ў лес). У беларусаў на гэты выпадак |
|
|||||||||||
|
|
ёсць прыказка: “У крыніцу ваду не носяць”, у рускіх “Ехать в |
|
||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
т |
|
|
|
|
|
|
||
|
|
Тулу со своим самоваром”, у французаў – “Poter de l’eau a la |
|
||||||||||||
|
|
mer” (Насіць ваду ў мора); у англічан – “To carry coals to |
|
||||||||||||
|
|
|
|
и |
|
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
Newcastle” (Цягаць вугаль у Ньюкасл), а ў немцаў – “Man |
|
||||||||||||
|
|
braucht nicht Eulen nach Athem zu tragen” (Не трэба насіць соў у |
|
||||||||||||
|
|
|
з |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
Афіны). |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
21 |
|
|
|
п |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
е |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Р |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Як бачым, пры супастаўленні аналагічных паняццяў, сітуацый у розных культурах і мовах відавочна праяўляецца нацыянальна-культурная спецыфіка.
У любой мове ёсць словы, якія значаць больш, чым вызначаны аб’ём іх значэння ў слоўніку (гэтую дадатковую, нацыянальна абумоўленую інфармацыю называюць
|
|
нацыянальна-культурным кампанентам значэння моўных |
|
|||||||||
|
|
адзінак), |
набылі |
дадатковае культуралагічнае значэнне, |
У |
|||||||
|
|
выступаюць сімвалам краіны. Вельмі часта гэта назвы |
||||||||||
|
|
|
||||||||||
|
|
расліннага і жывёльнага свету. Такімі словамі-сімваламі для |
|
|||||||||
|
|
беларусаў, напрыклад, з’яўляюцца бусел і зубр, васілёк і |
|
|||||||||
|
|
шыпшына, вярба і рабіна. Сакура асацыіруецца з Японіяй, |
|
|||||||||
|
|
бяроза – з Расіяй, а лаўр – сімвал Іспаніі. |
|
|
||||||||
|
|
|
|
Формы маўленчага этыкету таксама залежаць ад |
|
|||||||
|
|
нацыянальна-культурных традыцый грамадства. Беларускі |
|
|||||||||
|
|
нацыянальны характар уключае такія якасці, як гасціннасць, |
|
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Б |
|
|
|
добразычлівасць, душэўная шчодрасць, таму ў нашай мовеТ |
||||||||||
|
|
вялікая колькасць выслоўяў для выражэння пажаданняў, |
|
|||||||||
|
|
зычанняў: Спажывайце на здароўе! Вялікі расці! Добра |
|
|||||||||
|
|
гадуйся! Будзь багаты, як зямля! Каб быў здаровыН, як дуб |
|
|||||||||
|
|
скарбовы! Каб на тым і стала! На доўгі век, на добрае |
|
|||||||||
|
|
здароўе! Каб пілося, елася і яшчэ хацелася! Вам шчасце-долю і |
|
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
и |
|
|
|
|
|
хлеба ўволю! Каб ты здаровы знасіў і на другое зарабіў! |
|
|||||||||
|
|
Гладкай дарогі! Будзь здаровы на ўвесь год, як калядны лёд! |
|
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
страшным |
|
|
|
|
|
|
Каб у дамочку, у садочку, у хлявочку, у полечку ўсё радзіла і |
|
|||||||||
|
|
пладзіла! Бадай цябе ліха мінула! |
йКаб вам смачна спалася, |
|
||||||||
|
|
спрытна ўставалася, лёгка хадзілася! Каб нашыя дзяды не |
|
|||||||||
|
|
ведалі бяды, каб нашыя ўнукі не ведалі мукі! і інш. |
|
|||||||||
|
|
|
|
А для індзейца Бразіліі агульныя “Бывайце!”, |
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
прысутных |
|
|
парушэннем этыкету: пры |
|
||
|
|
“Прывітанне!” будуць |
|
|
|
|||||||
|
|
развітанні |
ён павінен абавязкова падысці да гаспадара і |
|
||||||||
|
|
|
|
|
и |
гасцей, паведаміць пра адыход і пачуць: |
|
|||||
|
|
кожнага з |
|
|
||||||||
|
|
“Ідзі”. Вярнуўшысязноў, ён |
падыходзіць да кожнага і ў адказ |
|
||||||||
|
|
|
з |
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
на: “Вярнуўся?” – кажа: “Так”. |
|
|
|
|||||||
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
22 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
п |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
е |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Р |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Такім чынам, у назвах прадметаў, з’яў рэчаіснасці адлюстроўваюцца адметнасці жыцця, характару, мыслення, светапогляду народа. У моўных адзінках, у словах-сімвалах мова зберагае гістарычную памяць народа, захоўвае яго культуру і духоўныя здабыткі.
|
|
|
ГЭТА ЦІКАВА |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
Які тэмп маўлення ў розных |
народаў? Доўгія |
|
||||||||||
|
|
даследаванні лінгвістаў і псіхолагаў ЗША і Заходняй Еўропы |
У |
||||||||||||
|
|
далі такую карціну тэмпу спакойнага маўлення. |
|
|
|||||||||||
|
|
|
|
|
|||||||||||
|
|
|
Вельмі хуткі тэмп маўлення ў немцаў – у сярэднім 20 – |
|
|||||||||||
|
|
30 слоў у хвіліну, у жанчын нават 35 – 40. Англамоўныя |
|
||||||||||||
|
|
народы вымаўляюць 15 – 30 слоў у хвіліну. Надзвычай хутка |
|
||||||||||||
|
|
гавораць прадстаўнікі паўднёвых народаў: італьянцы – 35 – 40 |
|
||||||||||||
|
|
(італьянкі – 40 – 50), мужчыны Бразіліі – 35 – 40, жанчыны |
|
||||||||||||
|
|
50 – 58 слоў у хвіліну. Павольна і плаўна цячэ маўленне ў |
|
||||||||||||
|
|
арабаў – 18 – 20 слоў у |
хвіліну, у эскімосаў Грэнландыі і |
|
|||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Б |
Т |
||
|
|
Аляскі – 12 – 20, у фінаў – 10 – 12 слоў у хвіліну. |
|
||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(З газет) |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ПЫТАННІ І ЗАДАННІ |
|
Н |
|
|||||
|
|
|
1. |
Пракаменціруйце |
й |
ўзнікнення |
|
||||||||
|
|
|
прычыны |
|
|||||||||||
|
|
наступных беларускіх тапонімаў: |
|
|
|
|
|
|
|||||||
|
|
|
Белае Балота, Балотнікі, Балотавічы, Балотчыцы, Балоча; |
|
|||||||||||
|
|
Азярэцк, Азярышча, Азярок, Азершчына, Чырвонае Возера; |
|
||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
Старая |
|
|
|
|
|
|
||
|
|
Рэчыца, Рэчкі, Рачэнь; Белы Бор, Зялёны Бор, Боркі, |
|
||||||||||||
|
|
Бараўляны, Баравое, Падбор’е; Лесань, Лясец, Лясок, Лясная, |
|
||||||||||||
|
|
Лясное, Леснікова; Ліпень, Ліпна, Ліпніца, Ліпнягі, Ліпаўка; |
|
||||||||||||
|
|
|
|
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
Дубечна, Дубна, Дубкі, Дубянеци, Дуброўка, Мокрая Дуброва; |
|
||||||||||||
|
|
Буда, Пясочная Буда, |
|
|
Гута, Гутка, |
Рудня, Рудзенск, |
|
||||||||
|
|
Рудаўляны, Агароднікі, Бондары, Ганчары, Дзегцяроўка, |
|
||||||||||||
|
|
Дайліды, Жалезнікі, Кавалі, Міснікі, Пекары, Чырвоны |
|
||||||||||||
|
|
|
|
и |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Пільшчык; Біскупцы, Ваяводкі, Дзесятнікі, Казакоўшчына, |
|
||||||||||||
|
|
Княжыца, Уладычына, Халопенічы, Слабада, Слабодкі; |
|
||||||||||||
|
|
|
з |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Грамніцы, Знахарыт, Пагост, Курган, Дзякі, Ігумен, Папоўка, |
|
||||||||||||
|
|
Манастырок, Царкоўе, Крыжоўка, Іконкі, Святазер’е, |
|
||||||||||||
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
23 |
|
|
|
п |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
е |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Р |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Ксянзоўшчына; Ліцвінка, Літоўка, Літоўшчына, Дайнава, |
|
|||||||||
|
|
Жамойцішкі, Латыголава, Кашубінцы, Ляхавічы, Ляхаўшчына, |
|
|||||||||
|
|
Мазуршчына, Маскалёўка, Русакі, Русінавічы, Татарынавічы, |
|
|||||||||
|
|
Татар’я, Арда, Турэц, Баева, Цыганоўка, Чэхаўцы, Славенец, |
|
|||||||||
|
|
Славацічы, Ятвязь, Швабаўка, Крывічы. |
|
|
||||||||
|
|
|
|
2. У першай палове 30-х гадоў ХХ ст. з геаграфічнай |
|
|||||||
|
|
карты Беларусі зніклі 5 назваў населеных пунктаў, у 1938 - |
|
|||||||||
|
|
1939 – 67, а ў 1964 “па просьбе працоўных” змянілі назвы |
У |
|||||||||
|
|
больш за 300(!) населеных пунктаў. На змену такім тапонімам, |
||||||||||
|
|
|
||||||||||
|
|
як Гаруны, Дзягцянка, Курсашчына, Старына, Ігумен, |
|
|||||||||
|
|
Ракаедаўшчына, Мужычок і мн. інш., прыйшлі назвы іншага |
|
|||||||||
|
|
характару: Краснапольцы, Ураджайная, Савецкая, Перадавая, |
|
|||||||||
|
|
Дружба, Майская, Камунарка, Прагрэс, Першае Мая і да т.п. |
|
|||||||||
|
|
|
|
У беларускай тапаніміцы з’явілася шмат слоў з рускай |
|
|||||||
|
|
лексікі, што часта параджае дваістасць у разуменні, цяжкасці ў |
|
|||||||||
|
|
перадачы на пісьме таго ці іншага наймення. |
Б |
|
||||||||
|
|
|
|
Прывядзіце беларускае напісанне і ацаніцеТ |
||||||||
|
|
наступныя назвы ў якасці беларускіх тапонімаў: |
|
|||||||||
|
|
Октябрьск, Зерновая, Ключегорская, Восход, Знаменская, |
|
|||||||||
|
|
Роща, Ковровая, Сиреневка, Красноармейская, ЧеремушкиН, |
|
|||||||||
|
|
Отрадное, Родники, Звездная. |
|
|
|
|||||||
|
|
|
|
3. Падрыхтуйце рэфераты (выступленні) на |
|
|||||||
|
|
наступныя тэмы: |
|
и |
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|||||||
|
|
|
|
1) Пра назвы беларускіх гарадоў. 2) Пра што расказваюць |
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
р |
|
|
|
|
|
гідронімы. 3) Гісторыя і сучаснасць краю ў тапонімах. |
|
|||||||||
|
|
|
|
4. Растлумачце, чаму значэнней“пабіць” па-руску |
|
|||||||
|
|
перадаецца |
|
фразеалагізмам дать березовой каши, а па- |
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
валавокая |
|
|
|
|
|
|
беларуску – даць лазы. |
|
|
|
|
||||||
|
|
|
|
5. Растлумачце, чаму ў Індыі жанчына ўспрымае як |
|
|||||||
|
|
камплімент |
|
эпітэт |
|
, слова гаджагаміні (якая ідзе |
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
||||||
|
|
паходкаю |
слана)? Параўнанне з якімі прадстаўнікамі |
|
||||||||
|
|
|
|
|
и |
|
|
|
|
|
||
|
|
жывёльнага свету будуць лічыць кампліментам беларускія |
|
|||||||||
|
|
жанчыны (мужчыны)? Чаму? |
|
|
|
|||||||
|
|
|
з |
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
6. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. |
|
|||||||
|
|
Сфармулюйце і запішыце яго галоўную думку. |
|
|||||||||
|
|
о |
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
24 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
п |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
е |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Р |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|