Габитов-Философия_pih
.pdfА.Козлов (құдайды түсiну туралы iлiмiнде), В.Эрн, А.Лосев, Д.Болдырев, С.Левицкий, И.Ильин жəне Л.Карсавин өз еңбектерiнде қарастырады.
Канттың гносеологиялық идеализмiмен салыстырғанда орыс интуитивизмi гносеологиялық реализмнiң формасы болып табылады. Бұл мысалы мынадай айғақтан көрiнедi. Ағайынды Трубецкойлар сияқты орыс философиясының өкiлдерi сезiмдiк мəлiметтер – бұл бақылаушының субъективтi психикалық жағдайы деген iлiмнен бас тартып, оларды транссубъективтi сипатта деп санауымен батыс философиясына үлкен ықпал еттi. Бұл реализмнiң тағы бiр көрiнiсi орыс философтарының мистикалық интуицияға деген сенiмiнен байқалады.
Киреевский мен Хомяковтың жарияланған бүтiн таным идеясы, яғни органикалық барлығын қамтитын тұтастық ретiндегi таным идеясы көптеген орыстың дiншiл ойшылдары арасында қолдау тапты.
Киреевский жəне Хомяков бүтiн ақиқат тек бүтiн адамға ғана ашылады деп айтты. Тек өзiнiң барлық рухани күштерiн – сезiмдiк тəжiрибе, рационалды ойлау, эстетикалық перцепция, адамгершiлiк тəжiрибе жəне дiни парасатты, - бүтiн бiр тұтастыққа жинағанда ғана, адам əлемнiң нағыз болмысын түсiне бастайды жəне Құдай туралы жоғары
рационалды ақиқатты игередi. Дəл осы бүтiндiк тəжiрибе көптеген орыс ойшылдарының - кн.С.Трубецкойдың, кн.Е.Трубецкойдың, П.Флоренскийдiң, С.Булгаковтың, Н.Бердяевтiң, Н.Лосскийдiң, С.Франктiң, Л.Карсавиннiң, А.Лосевтiң, И.Ильиннiң жəне т.б. шығармашылық қызметiнiң негiзiн құрады.
Орыстың дiни философиясындағы бүтiндiк танымға ұмтылу мен нақтылықты терең сезiну сезiмдiк тəжiрибенiң барлық əралуандылығымен қатар, болмыстың құрылысына терең енуге мүмкiндiк беретiн тылсымдық тəжiрибеге де сенумен тығыз үйлеседi. Орыстың дiншiл философтары жоғары құндылықтарды бiзге ашып беретiн адамгершiлiк жəне эстетикалық тəжiрибелерге, интеллектуалдық интуицияға сенумен қатар, ең алдымен адамның Құдаймен жəне оның патшалығымен байланыс орнатуға мүмкiндiк беретiн мистикалық дiни тəжiрибеге де сенедi.
Орыс философтарының пiкiрiнше, философияның басты мiндетi тəжiрибенiң барлық алуан түрiне сүйенетiн бүтiн тұтастық ретiндегi əлем туралы теорияны жасап шығару болып табылады. Бұл мəселенi шешуде дiни тəжiрибе бiзге ең маңызды мəлiметтердi
бере алады. Тек соның арқасында ғана бiз өзiмiздiң дүниетанымымызды барынша толықтырып, ғаламдық өмiр сүрудiң құпия мəнiн аша аламыз. Бұл тəжiрибенi назарға алған философия, мiндеттi түрде дiни философияға айналады. Христиан дiнi дiни тəжiрибе саласындағы ең жоғарғы жəне ең толық жетiстiктерiмен ерекшеленедi.
Жоғарыда ескертiлгендей, орыстың философиялық ойының басты ерекшелiктерiнiң бiрi – бұл Киев Русi дəуiрiнен-ақ басталған хористиандандыру процесiмен тығыз байланысты оның дiни сипаттағы бағыты. Онан ары қарай бұл „Москва - үшiншi Рим” теориясында дами түстi. Бұл дiни бағыт орыстың дiни мессиандық идеясында, орыс патшалығы мен халқының ерекше миссиясы - „Қасиеттi Русь” идеясында айқын көрiнедi. XIX ғасыр мен XX ғасырдың басында орыс философиясындағы бұл дiни мотивтер қалыптасып үлгерген „Орыс идеясынан” аңғарылады. Сонымен қатар бұл дiни мотив
Чаадаевтың көзқарастарын, провиденциализм принциптерiне негiзделген оның тарих философиясын басшылыққа алған славянофильдер философиясының бүкiл өн бойын алып жатыр. Чаадаев бойынша қоғамдық дамудың анықтаушы факторы „Құдайдың көрiпкелдiлiгi” болып табылады. Тарихтың негiзiнде жатқан Құдайдың еркi христиандықта өзiнiң барлық бiтiмiмен көрiнедi. Сонымен орыстың дiни дəстүрi кездейсоқ емес, Ресейдiң ерекше тарихи дамуының нəтижесiнде қалыптасты.
Ресейдiң төлтумалылығы, өз дамуы барысында оның Батыс Европадан түбiрлi айырмашылығы үшiн күрескен славянофильдер Ресейдi христиандықтың, ең алдымен православиенiң аясында көрдi. Славянофильдердiң идеялық жетекшiсi А.С.Хомяков „Қасиеттi Русь” идеологиясын қайта қалпына келтiруге шақыра отырып, мəңгi бастау ретiнде правоославиенi бекiтудi ұсынды. Хомяковтың философиялық көзқарастарына қайта орала отырып, ол үшiн шiркеу „бастапқы нақтылық” болғандығын ескерте кетейiк. Барлық славянофильдер де осы тұрғыда пайымдады, сондықтан олардың көзқарастарында дiни идея алдыңғы орынға шығады.
XIX ғасырдың 60-70 жылдары славянофильдердiң iлiмiн жалғастырған түбiршiлдер болды. Олардың философиялық iзденiстерiнiң басты идеясы - „ұлттық түбiр” Ресей
дамуының негiзi. Барлық түбiршiлдердi олардың дүниетанымының дiни сипаты бiрiктiрдi. „Ұлттық түбiр” ретiнде православиенiң идеалдары мен құндылықтары алынды. Бұл бағыттың негiзгi өкiлдерi – А.А.Григорьев, Н.Н.Страхов, Ф.М.Достоевскийлер болды.
Түбiршiлдер арасындағы ең көрнектi ойшылдың бiрi Ф.М.Достоевский (1821-1881) болды. Ол философ болмағанымен, таза философиялық шығармалар жазбағанымен, оның философиясы – бұл оның қалыптастырған əдеби кейiпкерлерiнiң ойы жəне қылықтары. Оның шығармаларының философиялық екендiгi сонша, тiптi əдеби-көркем жанрдың шеңберiнен тысқа шығып кетедi. Ол шығармаларында адамның тағдыры мен мəнiнiң əлем жəне Құдаймен терең байланыстылығы туралы идеясын көтередi. Достоевский бойынша еркiндiктiң „шынайы жолы” – бұл Құдай-адамға жеткiзетiн жол, Құдайдың жолымен жүру. Ол үшiн Құдай адамгершiлiктiң барлық кепiлiнiң негiзi болып табылады.
Достоевскийдi үрейлендiретiн нəрсе – бiр нəрестенiң болса да көз жасына құрылған əлем мен адамдар əрекетiн жарқын болашақтың атымен ақтап алуға бола ма деген
мəселе. Оның жауабы дайын – ешқандай да жоғары мақсат бейкүнə сəбидiң қайғысы мен зорлықты ақтай алмайды. Бұл жолмен Құдай мен Əлемдi келiсiмге келтiру мүмкiн емес. Достоевскийдiң ойынша, Ресейдiң жоғары ұлттық миссиясы халықтарды христиандық тұрғыда бiрiктiру болып табылады.
Ресейде Достоевский дiни философияның бүкiл кейiнгi дамуына үлкен ықпалын тигiздi. Оның көзқарастары Батыста экзистенциализмнiң, яғни əлемдегi адамның өмiр сүруiн негiзгi мəселе ретiнде қарастыратын философияның қайнар көзiнiң бiрiн құрады.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бiрiншi жартысындағы орыстың дiни философиясы философиялық жүйелердiң қалыптасуымен байланысты болды. Бұл дəуiрдiң ойшылдарына М.Ф.Федоровты, Б.Н.Чичериндi, М.О.Лосскийдi жатқызуға болады. Бұл дəуiр философиясының сипаттамалық ерекшелiктерi оның гуманизмi жəне дiни
сипаты болды. Бұл кезеңнiң тағы бiр ерекшелiгi – жаратылыстың дамуымен байланыс жəне орыс космизмiнiң пайда болуы. Космизм екi бағытқа бөлiнедi: мистикалық (Н.Ф.Федоров, Б.С.Соловьев, П.А.Флоренский) жəне ғылыми (К.Э.Циолковский, В.И.Вернадский).
Мистикалық бағытта ең алдымен В.С.Соловьевтi бөлiп атауға болады. В.С.Соловьев (1853-1900) дiни орыс философиясының, бiлiмнiң бiртұтастығы мен бүтiндiгi туралы идеяның негiзiн қалаушы, көрнектi орыстың христиандық философы. В.С.Соловьевтiң философиясы дiни философиялық дəстүрдiң бүкiл рухы мен кейпiн бiлдiредi. Көптеген iрi философтар өздерiн В.С.Соловьевтiң iзбасарлары ретiнде санайды. Соловьевтiң дəуiрiне Трубецкойдың шығармашылығы, Флоренский мен Бердяевтiң ерте шығармашылығын жатқызуға болады.
В.С.Соловьев адамның дiни жəне əлеуметтiк өмiрiнiң сұраныстарын бiртұтастыққа байланыстыратын бүтiндей дүниетанымдық жүйенi құруға тырысты. Соловьевтiң ойы бойынша мұндай дүниетанымның негiзi христиандық болып табылады. Соловьевқа дейiнгi жəне кейiнгi дiни ойшылдар да бұл идеяны айтқанымен, бұл дүниетанымның негiзi ретiнде тек бiр христиандық концессияны ғана (православие, католицизм немесе
протестантизм) қалап алды. Соловьев тəсiлiнiң ерекшелiгi, ол барлық христиандық концессияларды бiрiктiрудi жақтады. Сондықтан оның iлiмi тар бағытта емес, концессия аралық сипат алды. Соловьевтiң тағы бiр маңызды ерекшелiгi оның христиандық дүниетанымға жаратылыстанудың соңғы жаңа жетiстiктерiн енгiзiп, ғылым мен дiндi синтездеуге ұмытылуымен сипатталады.
Соловьев философиясының негiзгi идеясы – жалпы тұтастық идеясы. Бұл идеяны дайындауда славянофилдердiң соборшылдық идеясына сүйенгенмен, оған жалпы қамтушы, ғарыштық мағына бередi. Болмыстың төменгi жəне жоғарғы деңгейлерi өзара байланысты, өйткенi төменгi үнемi жоғарыға тартылып отырса, ал əрбiр жоғары өзiне төменгiнi „енгiзедi”. Соловьевте жалпы тұтастық, „құдайдың қасиеттi Үштiгi барлық құдiреттi жаратылыстармен, оның iшiнде ең бастысы адаммен байланысты” деген тұжырымынан көрiнедi. Жалпы тұтастықтың негiзгi принципi: „құдайда барлығы бiртұтас”. Жалпы тұтастық– бұл ең алдымен жаратушы мен жаратылыстың тұтастығы.
Қоршаған əлем тек бiр құдiреттi суреткердiң шығармашылық еркiнен туындайтын
жетiлген туынды ретiнде қарастырыла алмайды. Құдайды дұрыс түсiну үшiн оның абсолюттiк мəнiн ұғыну аз, сонымен қатар оның iшкi қайшылығын да қабылдау қажет. „Барлығы болу үшiн абсолюттiк көп нəрсенi талап етедi”. Бұл қоршаған əлем туралы Соловьевтiң пiкiрi.
Соловьев болмыстың диалектикалық тəсiлiн қолдады. Оның пiкiрiнше нақтылықты қатып қалған формасында қарастыруға болмайды. Барлық тiршiлiктiң ең жалпы белгiсi өзгерiстердiң алмасуымен сипатталады. Болмыстың үздiксiз динамикасын негiздеу үшiн ол белсендi идеялармен қатар əлемдегi барлық өзгерiстердiң субъектi түрiнде көрiнетiн əлемдiк жан деген белсендi бастауды енгiзедi. Бiрақ ол өз алдына дербес əрекет етпейдi, бұл əрекет құдайдың құдiретiн керек етедi. Бұл құдiрет құдайдың əлемдiк жанға, оның барлық əрекетiн анықтаушы форма ретiндегi жалпы тұтастық идеясын беруiнен көрiнедi.
Соловьев жүйесiндегi бұл мəңгiлiк идеясы София – даналық атауын алды. София - Соловьев жүйесiндегi негiзгi ұғым. Сондықтан оның iлiмi софиология деп аталады. София ұғымын енгiзгенде Соловьев бұл əлемнiң тек құдайдың ғана жаратылысы емес екендiгiн айтқысы келедi. Əлемнiң негiзi мен мəнi құдайға, əлемге жəне адамға жалпылық беретiн жаратушы мен жаратылыс арасын байланыстырушы звено ретiнде қарастырылатын „Əлемдiк жан” – София болып табылады.
Құдайдың, əлемнiң жəне адамның жақындасу тетiгi Совольевтiң философиялық iлiмiнде құдайадам концепциясы арқылы ашылады. Құдайадамның нақты жəне толысқан үлгiсi ретiнде христиандық догмат бойынша əрi толық адам болып саналатын Иисус Христос болып табылады. Оның бейнесi əрбiр индивидтiң ұмытылуы тиiс идеалы ғана емес, бүкiл тарихи процесс дамуының жоғарғы мақсаты болып табылады.
Совольевтiң тарихы, Софиясы осы мақсатқа негiзделедi. Бүкiл тарихи процестiң мақсаты мен мəнi адамзаттың рухтануы, адам мен құдайдың бiрiгуi, құдайадамның кейпiне ену болып табылады.
Совольевтiң ойынша тек Иисус Христос бейнесiндегi құдiреттiлiк пен адамзаттылықтың бiрiгуi, яғни „құдiреттi сөз” арқылы бiрiгу жеткiлiксiз. Бұл бiрiгу
практикалық тұрғыда, онда да тек жекелеген адамдарда („əулиелерде”) ғана емес, бүкiл адамзаттық деңгейде жүзеге асуы тиiс. Құдайадамға алып баратын жолдағы бастапқы алғышарт христиандыққа бет бұру, яғни христиан дiнiн қабылдау. Құдайдың шапағатына ие болмаған адамдар қараңғы күш ретiнде сипатталады. Христос адамға жалпы моральдық құндылықтарды ашып бердi, адамгершiлiктi жетiлдiруге жағдай жасап бердi. Христос iлiмiне құлақ түре отырып, адам өз бойында киелi рухты сезiнедi. Бұл процесс адамзат өмiрiнiң барлық кезеңдерiн қамтиды. Адамзатты бiрiктiрушi бастау ретiнде құдай адам кейпiне енген кезде бейбiтшiлiк пен əдiлеттiлiк, ақиқат пен жақсылық салтанат құрады.
Соловьевте адамгершiлiк философиясы сүйiспеншiлiк философиясына көшедi. Жоғары сүйiспеншiлiкпен салыстырғанда барлығы төменгi деңгейде, сондықтан тек сүйiспеншiлiк қана мəңгiлiктi қажет етедi. Құдiреттi сүйiспеншiлiк арқылы жеке индивидуалдылық бекiтiледi.
Құдiреттi əлем туралы Совольевтiң ойы мынадай: киелi құдiреттi əлем – бұл ең нағыз
нақты əлем, бұл əлем бүкiл дүниенiң ұмытылатын идеалды тұтастығы. Құдаймен сəйкес келетiн ақиқаттың өзi. Шынайы болмысқа заттай болмыс қарсы келедi. Əлемдiк процестiң мiндетi табиғи болмысты идеялардың жалпы тұтастығына жəне шынайы, құдiреттi болмысқа сəйкес келтiрумен сипатталады.
Совольевтiң ұлттық өзiндiк сананың „орыс идеясы” сияқты феноменiн дамытуға үлкен үлес қосқандығын айта кету керек. Орыс философиялық ойының төлтумалылығын көрсететiн идея ретiндегi „орыс идеясы” туралы жоғарыда айтылды. Жəне бұл төлтумалылық Христиандықпен байланыстырылады. Совольевтiң тұжырымдауынша, орыс идеясы мен Ресейдiң парызы əлеуметтiк Үштiктi (киелi Үштiкпен ұқсас) – шiркеудiң, мемлекеттiң жəне қоғамның органикалық тұтастығын жүзеге асырумен сипатталады. Христиандық Ресей Христiң өзiне елiктей отырып, „Ғаламдық шiркеудi” өзiне бағындыруы
тиiс. „Орыс идеясының” бұл бейнесiнде Совольев Ресейдiң бүкiл тарихының өн бойындағы бұл концепцияны бiр мазмұнға бiрiктiредi: „Қасиеттi Русь” идеясы („Москва - үшiншi Рим” концепциясы), „Ұлы Русь” идеясы (Ұлы Петрдiң реформаларымен байланысты) жəне „Еркiн Русь” идеясы (негiзiн декабристер қалаған).
Қарастырылып отырған кезеңде, яғни XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бiрiншi жартысында Н.Ф.Федоровтың (1828-1905) философиялық көзқарастарына тоқтала кеткен жөн. Ол орыс космизмi мен гуманизмiнiң көрнектi өкiлi болып табылады. Ойшылдың өзiндiк көзқарастары мен негiзгi iлiмi „Жалпы iстiң философиясы” деген еңбегiнде жарияланған. Онда дiни мистицизм ғылым күшiне деген сенiммен бiрiгедi. Федоровтың ойынша, адамзат қатынастарының кемшiлiктерi мен зұлымдықтарын жеңу үшiн ең алдымен зұлымдықтың күшi ретiндегi өлiмдi жеңу керек. Əрбiр адамның iсi осы өлiмдi игерумен сипатталады. Ғылым мен техниканы пайдалану негiзiндегi атабабаларды қайта тiрiлту мен мəңгiлiкке қол жеткiзу осымен сипатталады. Орыс философиясындағы Федоров дүниетанымының мистикалық жəне утопиялық сипатына қарамастан, ол „толық жаппай құтқарылу” қажеттiлiгiн сезiнiп, индивидуалдық идеал белесiн жоғары көтерген ойшыл болды.
Орыс философиясының дамуында рухани қайта өрлеу деп аталатын XX ғасырдың басындағы кезең үлкен маңызға ие. Бұл уақытта философиялық үйiрмелердiң жедел өсуi, философияның орыс мəдениетiмен жақындасуы байқалады. Бұл кезеңнiң өте көптеген өкiлдерiнiң арасынан В.Розановты, С.Булгаковты, Н.Бердяевтi, И.Ильиндi, П.Флоренскийдi, Л.Шестовты, Л.Лосевтi ерекше атап өтуге болады.
Ресей есiмi əлемге танымал болған, орыстың дiни философиясының дамуына өлшеусiз үлес қосқан Н.А.Бердяев сияқты ұлы ойшылды дүниеге əкелдi. Бердяев философиясының мəнi – болмыстың мəнiн субъект, яғни адам арқылы тану. Оның философиясының бастапқы нүктесi еркiндiктiң болмыстан басымдылығы болып табылады. Онымен бiр қатарда шығармашылық, тұлға, рух, Құдай ұғымдары тұрады. Адамдағы болмыс адам арқылы ашылады. Ол Құдайдың бейнесiне ұқсас жаратылған микрокосмос болғандықтан шексiз жəне шығармашыл жан болып табылады. Адамдағы шексiздiк құдайға тəн құдiреттiлiкпен, ал шолақтық - табиғи қырымен байланысты. Бұл жағдайда Құдайдың өзi табиғи күш емес, əлемнiң мəнi мен ақиқаты ретiнде түсiндiрiледi.
Сондықтан, Бердяевтiң пiкiрiнше, Құдайсыз адам жеткiлiктi толысқан жан деп есептелмейдi. Құдай жоқ болса, онда мəн де, жоғары ақиқат та, мақсат та жоқ. Онда бұл үмiтсiздiк пен бейшаралық. Осылайша, Бердяев Құдайды терiске шығарып, адамды Құдайға айналдыратын гуманизмге қарсы шығады.
Бердяевтiң ойы бойынша қоғамды əлеуметтiк қайта құру үшiн техникалық қайта құру емес, рухани қайта өрлеу қажет. Ресей үшiн бұл „орыс идеясын” бекiтумен байланысты, оның бұл көзқарасы көбiнесе Соловьевтiң көзқарастарымен сəйкес келедi. Орыс идеясының басты қасиетi Бердяев бойынша, бүкiл қоғамның өн бойын, қамтитын дiни мессиандық болып табылады. „Орыс идеясының” мəнi - құдай патшалығын жерде орнату.
Бердяев марксизмдi революциялық тұрғыда насихаттаудан дiни философияға дейiнгi үлкен жолдан өттi. Еркiндiк, рух, тұлға, шығармашылықты ол зұлымдық, қасiрет,
құлдық үстемдiк ететiн объектiлер əлемiне, қажеттiлiкке қарсы қояды. Тарихтың мəнiне, оның айтуынша, тарихи уақыттан тыс еркiн рух əлемiнде мистикалық жолмен жетуге болады. Бердяев өзiнiң негiзгi идеяларын алғаш рет „Шығармашылықтың мəнi” еңбегiнде жариялап, кейiн онан ары дамытады. Бұл еркiндiк идеясы, шығармашылық пен объективация идеясы, тұлға идеясы жəне соңғысы тарихтың „метатарихи”, эсхатологиялық (ақырзамандық) мəнi идеялары едi. Бердяевтiң құрған нақтылықтың дуалистiк картинасында бiр жағынан рух (Құдай), еркiндiк, ноумен, субъект (тұлға, „мен”), екiншi жағынан эмпирикалық əлем, қажеттiлiк, феномен, объект бiр-бiрiне қарсы қойылады. Бұл екi əлем де, бiр-бiрiнсiз өмiр сүре алмайды (платонизм iлiмiне сəйкес келедi), бiр-бiрiмен өзара əрекетке түседi: рух пен еркiндiк ноуменалдық əлемнен феноменалдық əлемге өтiп, онда əрекет етедi. Əлемдегi рухтың əрекетiнiң нəтижесi əрқашанда өлi өнiмдер, объектiлер формасында болады жəне субъекттен бөлiнiп, эмпирияның барлық шектеулерiне – кеңiстiк-уақыттық, себеп-салдарлық байланыс, формалды логика заңдарына бағынышты болады. Бердяевтiң объективация деп атаған бұл еркiндiктiң қажеттiлiкке құлауы қасiреттiң, құлдықтың, зұлымдықтың болмыстық түбiрiн бiлдiредi. Алайда əлемде объективацияға өзге бастау – шығармашылық қарсы тұрады.
Шығармашылықпен айналыса отырып субъект бұл əлемдi өзiне тартып алады, оны еркiндiк пен рухты қабылдауға дайын өзiнiң iшкi өмiрiне енгiзедi жəне осы əрекетiмен оны өзгерте отырып, объективациядан азат етедi. Шығармашылық акт – рухтың объектiлер əлемiне басып кiруi. Оның нəтижелерi объективация саласында қайта пайда болғанымен, өзi бұл салаға жатпағандықтан еркiн болып саналады. Шығармашылық - объективацияны игерудiң жолы, ал бұл игеру əлемдiк тарихтың мəнi мен мақсатын құрайды. Алайда эмпирияның кеңiстiк-уақыттық болмыстың шеңберiнде игерудiң жүзеге асуы мүмкiн емес; уақыттың өзi өткендi, қазiргiнi жəне болашақты сəйкес келтiре алмағандықтан объективацияның салдары болып табылады. Объективациядан азат əлем Бердяевте iнжiлдiк Құдай патшалығымен бiрiктiрiле отырып, еркiн рух əлемi, өзге „эон” ретiнде тарихтан тыс жатады. Бұл метатарихи эон болмыстың белгiлi бiр „эсхатологиялық” қалпында мəңгi өмiр сүредi жəне бұл дүниедегi əлеммен кез келген уақытта, кез келген жерде қақтығыса алады. Шығармашылық акт осындай қақтығыс болып табылады, оның барысында əлемде, тарихта олардың ақыры мен мəнi ұшқын түрiнде көрiнедi. Оның мəнi
тұрғысынан алғанда тарих үздiксiз емес, дискреттi, ол „арасында үзiлiсi бар, шығармашылық процесс”. Тарихтың мұндай картинасы барлық эволюциялық жəне теологиялық үлгiлердi, прогресс теориясын, сонымен қатар Бердяев „қате iлiм” деп сипаттаған Құдайдың Көрiпкелдiгi доктринасын да терiске шығарды. Құдай Əлемге Өзiн ашады, бiрақ оны басқармайды. Бердяевтiң философиясы – бұл тұлға философиясы, персонализм. Тұлға – бұл эмпирикалық индивидуалдылық емес, объективацияға бағынбайтын шығармашыл жəне еркiн адам. Өзге адамдарға шығу жəне олармен бiрiгу, Бердяев бойынша, тұлғаның iшкi əлемiнiң ажырамас бөлiгi ретiнде оған тəн қасиет: „қоғам
– тұлғаның бөлiгi” („Адамның құлдығы мен еркiндiгi туралы”). Бұл еркiн iшкi əлеуметтiлiктiң iске асуын Бердяев „соборшылдық” деп атайды жəне оны топтар, партиялар, ұлттар, шiркеулер сияқты тұлғаны ұжымдық, əлеуметтiк институттардың тұлғасыз-универсалды
құрылымына қарай алып кететiн күштеп əлеуметтендiруге қарсы қояды. Осыдан Бердяевтiң əлеуметтiк жəне құқықтық позициясы аңғарылады: „Құқықтың мемлекеттен үстемдiгiн жəне еркiндiк пен тұлға абыройының максимум мүмкiндiктерiн беретiн салыстырмалы формаларды бекiту керек” („Эсхатологиялық метафизика тəжiрибелерi”).
Бердяев дiнге сене отырып, сонымен қатар заттанған дiни формаларға – догматтарға, шiркеу ұйымдарына, тарихи христиандыққа объективациядан жеңiлгендiктен сын көзбен қарады: оны шығармашылық тұрғыда игеру Құдай мен адам туралы ауыспайтын аян түрiндегi „эсхатологиялық христиандықтың” рухани мəнiн айқындауы тиiс.
Николай Бердяев философиясының гуманистiк бағытта екендiгiн ескеру қажет, өйткенi оның барлық ойы тек бiр ғана объектке – адамға, оның абыройы мен еркiндiгiне бағытталған.
Соловьев жəне оның бiрқатар iзбасарлары, жоғарыда айтылғандай, орыстың дiни философиясында интелектуалдық үрдiстi қолдады. Олар ақылды сенiмге қызмет еткiзуге, дiннiң адам санасының рационалдық бастауына сүйенуiне мүмкiндiк беруге, дiни дүниетанымды негiздеуде ғылым жетiстiктерi мен философия аппаратын тартуға тырысты. Орыстың дiни философиясындағы интеллектуализмге антиинтеллектуалистiк
үрдiс қарсы тұрды. Антиинтеллектуалистер ақыл-ой бастауынан басым тұратын сезiмге негiзделген дiндарлықты насихаттады. Олар дiни өмiрдi эмоционалдық саланың шеңберiмен тұйықтауға ұмтылады. Орыстың дiни философиясында антиинтеллектуализм позициясының көрнектi өкiлдерiнiң бiрi Л.Шестов (1866-1938) болып табылады. Оның iлiмiндегi негiзгi нəрсе ақыл мен сенiмнiң қарама-қайшылығы, тiптi сəйкессiздiгi туралы тезис болып табылады. Оның пiкiрiнше, сезiм – бұл адам болмысының ерекше, неғұрлым толық, жоғарғы беткейi. Сенiм адамның өмiрде сүйенетiн барлық идеяларынның құрсауынан тысқа шығуға ұмтылуы. Шестов өзiнiң дiнтанулық iзденiстерiнде ортодоксалдық протестантизм позициясын ұстанады. Оның пiкiрiнше сенiмге оны iздеген адам ие болмайды, Құдай кiмдi таңдаса, сол ие болады. Егер кiм өзiнiң даналығына, өзiнiң əдiлеттiлiгiне, өзiнiң күшiне ғана сенсе, ол ешқашан да құтқарылмайды. Дiни сенiмнiң рационалдық негiздерiнен бас тартуды уағыздай отырып Шестов өзiнiң жеке күшiне сүйенген адамның кез келген жiгерiн құдай жолынан ауытқушылық деп есептедi.
Рационалдық танымның түбiрiмен зияндылығы туралы Шестовтың пiкiрiмен көрнектi
православиелiк философ С.Н.Булганов (1871-1994) келiседi. Оның ойынша, логикалық ойлау күнəһар адамға тəн, ол ауру, жетiлмегендiктiң көрiнiсi.
П.А.Флоренский (1882-1937) өзiнiң философиялық көзқарастарын дiни сана шеңберiнде дамытты. Болмыстың бүтiндiгiн, тұтастығын, үйлесiмдiлiгiн негiздеуге тырыса отырып ол жалпы тұтастықтың метафизикасын (Совольевтiң iзiнше) дайындайды. Флоренскийдiң ойы „барлық жаратылыстың тұтастығы құдайда” деген тұжырымға сүйене отырып, ғарыштан оның негiзi абсолютке қарай „өрлейдi”. Бұл тұтастықты түсiндiру үшiн ол софиологияға бет бұрды. София - „құдайдың жаратқан идеалды анықтамаларының тұтастығы”, „киелi праобраздардың бейбiт жиылысы”, ғарыш болмысы үйлесiмдiлiгiнiң түбiрi болып табылады. Софияның тұғыры мəселесi ортодоксалды православиелiк дiнтанушылар тарапынан сынға ұшырады, өйткенi Үштiктегi төртiншi тұғыр туралы мəселе
туындайтын едi. Флоренскийдiң көзқарасынан тағы бiр күмəн туындайды: егер София жаратылыстың „түбiрi” болса, зұлымдық пен қасiрет қайдан шығады?
Флоренский символизм идеяларына үлкен көңiл қоя отырып, бұл мəселеге лингвистика, өнертану, икона метафизикасы салаларындағы зерттеулерiн арнайды.
Православиелiк дiнтанушылар Булгаков пен Флоренский дiни антиинтеллектуализмнiң методологиясын негiздеуде антиномизм принципiне арқа сүйейдi. Құдайдың үш бейнедегi тұтастығы, Флоренскийдiң пiкiрiнше, бұл— қайшылық. Антиномизм Булгаковтың пiкiрiнше адамзаттың ақыл күйiнiң жеткiлiксiздiгi. Құдайдың табиғатын, киелi құпияның өмiр сүруiн танып, бiлудiң мүмкiн еместiгi – бүкiл христиандық иррационализмнiң басты принциптерiнiң бiрi.
Сонымен XIX жəне XX ғасырдың аралығында Ресейдiң даму жолын христиандандырумен байланыстыратын жəне адамның дамуын дiни тұрғыда негiздейтiн дiни философиялық ой қалыптасты. Екi бағыт болды: интеллектуализм – дiннiң дiни бастауға сүйенуге мүмкiндiгi, антиинтеллектуализм - құдайдың табиғатын, əлемдiк даму заңдарын ұғынудың мүмкiн еместiгi. Осылайша, бүтiндей алғанда орыстың революциялық демократтары төлтумалыққа басымдылық бередi.
XIX–XX ғасырлардағы орыс философиясының ерекшелiгi Ресейдiң төлтумалылығына деген көзқарастың қалыптасуымен жəне бұл төлтумалықтың критерийi ретiнде дiндарлылықтың таңдалынуымен сипатталады. Ресейдегi философиялық процесс жеке автономиялық процесс емес, ресейлiк мəдениеттiң өмiр сүруiнiң бiр қыры, сондықтан бұл бүтiн процестiң рухани қайнар көзi Православие болып табылады. Ол өзiнiң барлық қырларының жиынтығында – сенiм ретiнде жəне Шiркеу ретiнде, iлiм ретiнде жəне институт ретiнде, өмiрлiк жəне рухани үрдiс ретiнде көрiнедi.
Орыс философиясы салыстырмалы түрде жас. Ол европалық жəне əлемдiк философияның озық дəстүрлерiн бойына сiңiрдi. Өзiнiң мазмұнында ол бүкiл əлемге де, жеке адамға да арналады жəне əлемдi өзгерту мен жетiлдiрумен қатар (батысевропалық дəстүрге тəн), адамның өзiн де жетiлдiруге (шығыстың дəстүрге тəн) бағытталады. Сонымен қатар ол философиялық идеялардың тарихи дамуының бүкiл драматизмiн, пiкiрлердiң, мектептер мен бағыттардың қарама-қарсылығын өн бойына жинаған өте дара жəне төлтума философия болып табылады. Бұл жерде бiр-бiрiмен көршi орналасқан
батысшылдар мен славянофилдер, консерватизм мен революциялық демократизм, материализм мен идеализм, дiни философия мен атеизм өзара сұхбатқа түседi. Оның тарихы мен бүтiн мазмұнынан ешқандай үзiндiлердi алып тастауға болмайды – бұл тек оның мазмұнын кедейлендiруге əкеледi.
Орыс философиясы – бұл əлемдiк мəдениеттiң ажырамас бөлiгi. Философиялық таным үшiн де, жалпы мəдени даму үшiн де оның маңызы осында.
Сонымен, XIX жəне XX ғасырлар аралығындағы орыс философиясының ерекшелiктерi түбiрi орыс дəстүрлерiнiң негiзiнде əуел бастан Ресей дамуының төлтумалылығы идеясын жариялауымен сипатталады. Орыс философиясының тағы бiр сипаты оның Ресей төлтумалылығын „орыс идеясы” арқылы көрсетуiнде, яғни бүкiл христиан əлемiн православиенiң негiзiнде бiрiктiруге тиiс Ресейдiң ерекше мессиандық
рөлiн жариялау арқылы бiлдiруiнде болды. Басқаша айтқанда орыс философиясы өз ерекшелiгiнiң алғышарты ретiнде, оның дiни бастауы ретiнде төлтумалылық идеясын дамытты.
1.8.3. Орыс философтары еңбектерiндегi евразияшылдық идеялар
Ресей батыстық типтегi де, шығыстық типтегi де əртүрлi халықтарды бiрiктiретiн орасан зор кеңiстiкте орналасқан. Орыс тарихының əуел басынан-ақ оның көршiлерi үлкен рөл атқарды. Сондықтан да ең алғашқы үлкен тарихи еңбек XI ғасырдағы „Жылдар жылнамасы” Русь туралы əңгiменi оның көршiлерiнен бастайды. Солтүстiгiнде скандинав халықтары – варягтар (кейiнiрек даттардың, шведтердiң, норвегтердiң негiзiн құраған халықтардың бүкiл жиынтығы) орналасты. Русьтiң оңтүстiгiнде Қара теңiздiң солтүстiк жағалауына дейiн орналасқан гректер қоныстанды. Сонымен қатар құрамында христиандар да, иудейлер де, мұсылмандар да болған жекеленген халықтардың жиынтығы – хазарлар көршiлес қоныстанды.
Русь өзiнiң алып территориясында фин-угор халықтарымен жəне литвалық тайпалармен (литтер, жмудь, прусстар, ятвягтар жəне басқалары) тығыз қатынас орнатты.
Олардың көпшiлiгi Русь құрамына енiп, ортақ саяси жəне мəдени өмiрмен бiрге өмiр сүрдi. Чудь, мерей, весь, шнор, мордва, черемись, коми-зырянь жəне т.б. бейбiт қатынаста болды. Русь мемлекетi əуел бастан көп ұлтты болды. Русьтiң төңiрегi де көпұлтты болды.
Орыс тарихының мыңжылдық тəжiрибесiн ескере отырып, Ресейдiң тарихи миссиясы туралы сөз қозғауға болады. Тарихи миссия ұғымында ешандай да мистикалық нəрсе жоқ. Ресейдiң миссиясы оның құрамына кiрген үш жүзге жуық халықтардың арасындағы жағдаймен анықталады. Ресей мəдениетi осы көпұлттылық жағдайында қалыптасты. Ресей халықтар арасындағы көпiр қызметiн атқарады. Ең алдымен мəдени көпiр ретiнде. Бұл көпiр қарым-қатынасты жеңiлдете отырып, мемлекеттiк билiктi терiс пайдалану мен алауыздыққа жол бермедi.
Орыс философиясы өзiнiң мазмұны жағынан универсалды, ол əртүрлi тақырыптарды зерттейдi. Əлеуметтiк болмыстың əртектiлiгi, қайшылықтылығы əлеуметтiк-саяси мəселелерге деген қызығушылықты туғызды. Орыс философиясы əлеуметтiкфилософиялық мəселелерiмен қатар, өз елiнiң тағдыры мəселесiмен де айналысты. Бұл
тақырыпқа деген қызығушылық XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында Ресейде əлеуметтiк ахуалдың аса шиленiсуiмен байланысты өсе түстi.
Орыстың өзiндiк санасы мен мəдениетiнiң ерекшелiктерi, Ресейдiң тағдыры, оның адамзатты өзгертудегi рөлi туралы мəселелер В.Соловьевтiң „орыс идеясы” (1886) негiзiнде қалыптасты. Ресейдiң тағдырын зерттеу оның iзбасарлары Е.Трубецкой, В.Иванов жəне т.б. еңбектерiнде жалғасын тапты. Олардың „орыс идеясы” Ресей мен Батыстың терең рухани бiрлiгiн негiздеуге жəне орыс халқының таңдаулы халық ретiндегi ерекше мессиандығы туралы славянофильдердiң көзқарастарын сынауға негiзделдi.
Қазан төңкерiсiнен кейiн əлем тарихындағы Ресейдiң орны туралы тағы бiр ерекше көзқарастар пайда болды. Бұл көзқарастарды „Шығыстың шеруi” (София, 1921) жинағында орыстың философ-эмигранттарының бiр тобы негiздедi жəне кейiнiрек бұл
концепция евразияшылдық деген атпен кеңiнен танымал бола бастады. Ресейлiк тарих пен мемлекеттiлiктi салмақты түрде зерттеуi, отанның болашақ бағытының болмауы барысында евразиялық мектеп өзге де эмигранттық қозғалыстардың арасында ерекше көзге түсе бастады. Евразиялық мектептiң өкiлдерi қатарына эмиграцияның алғашқы толқынындағы талантты əдебиетшiлердiң, философтардың, публицистердiң, экономистердiң бүтiндей тобы кiрдi. Олардың арасындағы белгiлiлерi – географ П.Н.Савицкий, философ Л.П.Карсавин, филолог жəне мəдениеттанушы Н.С.Трубецкой, тарихшы Г.В.Вернадский, музыкатанушы жəне өнертанушы
П.П.Сувинский, дiни философтар жəне публицистер – Г.В.Флоренский, В.Н.Ильин, Б.Н.Ширяев, сыншылар мен əдебиеттанушылар А.В.Кожевников (Кожев), Д.П.СвятополкМирский, құқықтанушы Н.Н.Алексеев, шығыстанушы В.П.Никитин, жазушы В.Н.Иванов, экономист Я.Д.Садовский.
Евразияшылдықтың басты құндылығы оның географиясының кең байтақтылығы немесе оның негiзiн қалаушылардың мүддесiнде емес, орыс тарихы мен мемлекеттiлiгiнiң iшкi тұтас терең дəстүрлерiне негiзделген идеяларында едi. Евразияшылдарға тəн нəрсе ерекше тарихи тағдыры бар материк, бүтiндей географиялық континент Евразия
құрамындағы Ресейдiң орнын көруге мүмкiндiк берген ерекше кеңiстiктiк-уақыттық оптика, үлкен тарихи көзжанар болатын. Евразияшылдар орыс мəдениетiн европалық мəдениеттiң тек бiр бөлiгi ретiнде ғана емес, сонымен қатар шығыстық тəжiрбиенi де сол мөлшерде бойына жинақтаған дербес мəдениет ретiнде қарастырады. Бұл көзқарас тұрғысынан орыс халқын европалықтарға да, азиаттықтарға да жатқызуға болмайды, өйткенi ол төлтума этникалық қауым – Евразияға жатады. Орыс мəдениетi мен мемелекеттiлiгiнiң мұндай даралығы Ресейдiң ерекше тарихи жолын, оның батысевропалық дəстүрмен сай келмейтiн ұлттық-мемлекеттiк бағдарламасын анықтайды. Оның үстiне, Ресей үшiн азиялық қайнар батыстан гөрi iштей жақын. Еразияшылдар Ресейдiң шығыстық бағдарын елдiң геосаяси жағдайымен байланыстырды, ал дiни саланы қамтымайды. П.Н.Савицийдiң жазуынша, орыстар терең „православиелiк адамдар” болып қала бередi, олар үшiн православие „бағдаршам” болып табылады.
Евразияшылдар өздерiне дейiн өмiр сүрген Данилевский, Леонтьев, Достоевский
сияқты славянофильдердi жақын тұтқанымен, олар одан ертеректегi дəстүрге көбiрек сүйенедi. Евразиялық қозғалысты мұқият зерттеу революциялық өрттiң ұшқынынан пайда болып эмигранттық қозғалыспен жiгерленген ресейлiк историософияның кездейсоқ құбылысы емес, орыс ойының көпғасырлық дамуының заңды нəтижесi.
Дəлiрек айтқанда евразияшылдық Софияда да, Берлинде де емес, Ресейде революцияға дейiн пайда болды. Бұл „алғы евразияшылдық” кезең евразияшылдардың алдыңғы буыны – Г.Вернадскийдiң, Л.Карсавиннiң, Н.Трубецкойдың ғылыми iзденiстерiмен байланысты болды. Кейiнгi буын—П.Савицкий, Г.Флоровскй кейiнiрек эмиграцияда қосылды. Л.Карсавин жасөспiрiм кезiнен Ресей тағдырындағы далалық азияның рөлiн зерттеумен айналысып, 1914 жылдың өзiнде-ақ Ресейдi шығыспен салыстыра отырып мақала жазды. КСРО-дан қуылғанға дейiн 1922 жылы Карсавин -