historyofbelarus1

ставіцца да бальшавікоў з яшчэ большым недаверам і нават варожа. У апошнія дні снежня ў Мінску прайшлі забастоўкі, але адкрытае выступленне супраць мяснікоўцаў, да якога заклікаў з’езд, не адбылося.

[…] Нацыянальныя лідэры доўга не адважваліся ўзяць уладу, спадзеючыся, што яна прыйдзе да іх ад бальшавікоў, і ўрэшце атрымаліадкамісараўпалітычныўрок.Тымнеменш,дэлегатыз’ездафактычна дэкларавалі ідэю беларускай народнай рэспублікі.

Шыбека З. Нарыс гісторыі Беларусі. 1795–2002.

Мінск, 2003. С. 190–192

195. Што трэба ведаць беларусу?

Спроба беларускага нацыянальнага катэхiзiсу.

I. Беларускi народ. Хто мы?

Мы – беларусы. Хто ёсць беларусы?

Беларусы – гэта народ славянскага племенi. Чаму мы называемся беларусамi?

Бо мы нарадзiлiся беларусамi, ускармiлiся з беларускай зямлi, узгадавалiся i жывем на Беларусi.

Як называецца той, хто выракаецца свайго народу?

Той, хто выракаецца свайго народу – здраднiк, душапрадаўца. Здрада – гэта найцяжэйшае лiхадзейства, якое толькi ведаюць людзi. Дзеля гэтага мы нiколi не пакiнем свайго народу. Шчыры беларус, праўдзiвы сын свайго народу заўсёды будзе тэй думкi: “Нiхай лепей загiну, чымсi адракуся ад свайго народу беларускага”. Бо з Беларуссю i з беларускiм народам звязана нашае жыццё. Гэта нашае найвышэйшае дабро, наша радасць i слава. [...]

III. Беларуская мова.

Чаму мы гаворым беларускай мовай? Бо яна наша родная, а кожны чалавек любiць сваю родную мову: немяц – нямецкую, балгарын – балгарскую, а беларус – беларускую. I ўсё, што пекнае, што добрае,усемудрасцiсвету – навуку,лiтаратуру – мынайлепейразумеем i любiм,калi чуем у сваёй роднай мове. У сваем доме мы, бывала,мала бачым сваю любоў да нашае мовы, затое, будучы на чужыне, як толькi пачуем нашую мову, дык вельмi цешымся. Бо чалавеку наймiлей гаварыць i чуць сваёй роднай мовай. [...]

Чаму iншыя беларусы стараюцца гаварыць чужой мовай замест свае?

Тыя беларусы, што стараюцца гаварыць чужой мовай, унiкаючы свае, бываюць або шэльмы, душапрадаўцы ды перакульшчыкi, або людзi цёмныя, якiх аблуталi ворагi нашага народу. Першыя не гаво-

раць па-беларуску дзеля свае асабiстае карысцi, бо пайшлi ў наймiты да чужынцаў i працуюць зусiм на шкоду Беларускаму народу, каб яго выгубiць. Другiя не гавораць праз цемнату сваю, бо паверылi нашым ворагам, што мова наша “брыдкая”, “простая” i за рознымi нашымi злодумцамi iдуць, як авечкi на бойню. Павiннасць кожнага свядомага беларуса з першымi – ворагамi – змагацца, а другiх – цёмных – усведамляць, выясняючы ім праўду и навучаючы гiсторыi нашай ды шыруючы беларускае друкаванае слова.

Што сталася б, каб мы забылiся свае роднае мовы?

Калi б нашу родную, Богам нам дадзеную i ўсвячоную, беларускую мову закiнулi, забылiся, а прынялi чужую – тады на ўсiх нас i след загiнуў бы на зямлi. [...]

Якая наша мiнуўшчына?

[...] У канцы ХVIII ст. пасля раздзелу Польшчы беларусы трапiлi з агню ды ў полымя – з польскiх у “братнiя” маскоўскiя абоймы. Пасля палякаў беларусы засталiся чуць жывыя, а тут маскоўскiя “браты” пачалi саўсiм iх душыць, каб сцерцi след беларускага народу, каб беларусаў абмаскалiць. Палякi цягнулi беларусаў-католiкаў да сябе, а маскалi праваслаўных беларусаў – да сябе. Адны i другiя старалiся, каб беларусы забылiся, што яны беларусы – асобны народ, што нашая зямля не нашая, а маскоўская або польская i што яны тут воўчым правамсталiсягаспадарамi.Аленароднашiўгэтайчужацкайнапасцi выявiў незвычайную жывучасць i моц. Нiякiя польскiя путы, нiякiя маскоўскiя вастрогi i нагайкi не здолелi адабраць ад нашага народа яго найдаражэйшага скарбу – роднае мовы. Усё, што маглi яны адабраць, яны адабралi: i школы, i цэрквы, i зямлю, i лясы, i рэкi, i гарады, i багацце, а мовы ў нашага народа не здолелi адабраць! А калi наш народ захаваў мову, то ён жыве i будзе жыць. Праз мову наш народ здолее адрадзiцца, ды зноў зрабiцца вялiкiм i сiльным. [...]

Што трэба ведаць кожнаму беларусу. Менск, 1918. С. 1–10

196. Устаўная грамата Рады Беларускай Народнай Рэспублікі. 25 сакавіка 1918 г.

Год назад народы Беларусі разам з народамі Расіі скінулі ярмо Расійскагацарызму,якінайцяжэйпрыціснуўбыўБеларусь;ніпытаючыся народу, іон кінуў наш край у пажар вайны, якая чыста зруйнавала гарады і вёскі беларускія. Цяпер мы, Рада Беларускай Народнай Рэспублікі, зкідаем з роднага краю апошняе ярмо дзяржаўнай залежнасьці, якое гвалтам накінулі расійскія цары на наш вольны і незалежны край. Ад гэтага часу БЕЛАРУСКАЯ НАРОДНАЯ РЭСПУБЛІКА АБВЕШЧАЕЦЦА НІЗАЛЕЖНАЙ І ВОЛЬНАЙ ДЕРЖАВАЙ. Самі на-

роды Беларусі, у асобі свайго Устаноўчага Сойму, пастановяць аб будучых дзяржаўных землях Беларусі.

На моцы гэтаго трацяць сілу ўсе старыя дзяржаўныя зьвязі, якія далі магчымасьць чужому ўраду падпісаць і за Беларусь трактат у Берэсьці, што забівае на сьмерць беларускі народ, дзелючы землю яго на часткі. Па моцы гэтаго ўрад Беларускай Народнай Рэспублікі мае ўвайсьці ў адносіны з зацікаўленымі старонамі, прапануючы ім пераглядзець тую часціну Берэсьцейскаго трактату, якая датычыць Беларусі, і падпісаць міравую ўмову з усімі ваеваўшымі дзяржавамі.

БеларускаяНароднаяРэспублікапавіннаабняцьусеземлі,дзежыве

імае лічэбную перавагу беларускі народ, а ласьне: Магілёўшчыну, беларускія часьці Міншчыны, Гродзеншчыны (з Гроднай і Беластокам

іінш.), Віленшчыны, Віцебшчыны, Смаленшчыны, Чарнігаўшчыны і сумежныя часьці суседніх губерняў, заселеныя беларусамі.

Беларуская Народная Рэспубліка падцьверджывае ўсе тыя правы

івольнасьці грамадзян і народаў Беларусі, якія абвешчаны Устаўной Граматай ад 9 сакавіка 1918 г.

Абвешчаючы аб нізалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі Рада яе пакладае свае надзеі на тое, што ўсе любячыя волю народы дапамогуць беларускаму народу ў поўнай меры здзейсьніць яго палітычна-дзяржаўныя ідэалы.

Рада Беларускай Народнай Рэспублікі. Дана ў Менску-Беларускім

25 сакавіка 1918 г.

Наша Ніва. 7 студзеня 2005 г. № 1

“Народная воля” в документах и воспоминаниях / под ред. А. ЯкимовойДиковской и др. М., 1930.

Пачынальнiкi. З гiсторыка-лiтаратурных матэрыялаў ХIХ ст. / уклад. Г. Кiсялёў. Мiнск, 1977.

Публицистикабелорусскихнародников/соcт.С.Александрович,И. Александрович. Минск, 1983.

Революционное движение в Белоруссии. 1905–1907 гг. Документы и материалы под ред. А. Азарова и др. Минск, 1955.

Сацыялiстычны рух на Беларусi ў проклямацыях 1905–1907 гг. / скл. М. Мялешка. Менск, 1927.

Філаматы і філарэты / уклад. К. Цвіркі. Мінск, 1998.

Хрестоматия по истории Белоруссии. С древнейших времен до 1917 г. / сост. А. Игнатенко, В. Сидорцов. Минск, 1977.

Шафнагель К. Да нашай краёвай інтэлігенцыі // Гоман. 1917. № 87, 91 Што трэба ведаць кожнаму беларусу. Менск, 1918.

Архіўныя крыніцы і ўспаміны

НГА РБ у Гродне. Ф. 6, в. 1, ад. з. 199. НГА РБ у Гродне. Ф. I, воп. 6, ад. з. 1919.

НГА РБ у Мінску. Ф. 295, воп. 1, ад. з. 8591б. РДВГА. Ф. 1, воп. 3, ад.з. 2564.

РДВГА. Ф. 1, воп. 3, ад.з. 2567. РДВГА. Ф. 2638, воп. 1, ад. з. 31.

Богданович А. Мои воспоминания // Неман. 1994. № 7. Записки А.П. Ермолова о войне 1812 г. Лондон, 1883.

Захаров И.Д. Путевые заметки русского художника. Ч. 1. Спб., 1854. Кiпель Я. Як нас вучылi // Спадчына. 1995. № 3.

Курлов П. Конец русского царизма. Воспоминания бывшего командира корпуса жандармов. Пг., 1923.

Ленке М. 20 дней в Царской ставке. (25 сентября 1915 г. – 2 июля 1916 г.). Пг., 1920.

Майков Г. Белорусский край. Спб., 1898.

Отрывки из записок витебского жителя Г.Д. // Сын Отечества. 1813. № 10.

Перыядычны друк і асобныя публіцыстычныя выданні

Беларускi гiстарычны часопiс. 1995. № 1. Беларускі сьцяг. 1922. № 4.

Вольная Беларусь. 1917. № 1. Гістарычны альманах. Т. 1. 1998. Кур’ер краёвы. 1913. № 258.

Наша Нiва. 1906. № 1.

Наша Нiва. 1907. № 6, 11, 21, 33. Наша Нiва. 1910. № 8.

Наша Нiва. 1912. № 28-29. Наша Нiва. 1914. № 44.

Наша Ніва. 7 студзеня 2005 г. № 1. Русская старина. 1880. № 2.

Арлоў У. Таямнiцы полацкай гiсторыi. Мiнск, 1994.

Иловайский Д. Гродненский сейм 1793 г. Последний сейм Речи Посполитой. М., 1870.

Караткевiч У. Горад паўстае. 1863–1864 г. // Збор твораў у 8 т. Т. 8, кн. 2. Мiнск, 1991.

Караткевiч У. Гэта было 10 сакавiка 1864 г. // Збор твораў у 8 т. Т. 8, кн. 2. Мінск, 1991.

Стральцоў М. Перад дарогай. Мiнск, 1994. Сыракомля У. Добрыя весцi. Мiнск, 1993. Тарасаў К. Памяць пра легенды. Мiнск, 1990.

B.J…i[B.Jałowiecki].Litwa–jejpotrzeby…KatechizmnarodowyLitwy.Wilno, [1905]

Гістарычная літаратура

Арлоў У., Сагановiч Г. Гiсторыя Беларусi. Год за годам // Беларуская мiнуўшчына. 1996 № 1.

Гістарычны шлях беларускай нацыі. Мінск, 2001.

Голубеў В., Крук У., Лойка П. Цi ведаеце вы гiсторыю сваёй краiны? Мiнск, 1994.

Доўнар-Запольскi М. Гiсторыя Беларусi. Мiнск, 1994.

Живописная Россия. Литовское и Белорусское Полесье. Минск, 1993. Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии с при-

совокуплением и других сведений к ней же относящихся / сост. М.О. Без-Кор- нилович. Спб., 1855.

Ластоўскi В. Кароткая гiсторыя Беларусi. Вiльня, 1910.

Россия. Полное географическое описание нашего Отечества / под ред. В. Семёнова. Т. 9. Верхнее Поднепровье и Белоруссия. Спб., 1905.

Смолiч А. Географiя Беларусi. 4-е выд. Мiнск, 1993. Шыбека З. Нарыс гісторыі Беларусі. 1795-2002. Мінск, 2003. Бядуля З. Жыды на Беларусi. Бытавыя штрыхi. Менск, 1918. Венцлава Т. Вяртаньне да роднага краю // Фрагмэнты. № 9.

Вольныя муляры ў беларускай гісторыі. Канец 18 – пачатак 20 ст. / рэд. і ўклад. А. Смалянчук. Вільня, 2005.

Гурвич И. Первые еврейcкие рабочие кружки // Былое. 1907. № 6.

Емяльянчык У. Паланез для касiнераў. Мінск, 1994.

Калiнiн В. Цыганы на Беларусi // З гiсторыяй на “Вы”. Вып. другi. Мiнск, 1994.

Каханоўскi Г., Каханоўскi А. Руплiвец нашай старасветчыны. Мiнск, 1991. Кiсялёў Г. Падзорная труба Эмiлii Плятэр // Спадчына. 1992. № 5. Кiштымаў А. Гомельскi маёнтак графа М. Румянцава: вопыт гаспада-

рання // Беларускi гiстарычны часопiс. 1995. № 1.

Лёсiк Я. Культурны стан Беларусi к моманту Лютаўскай рэвалюцыi / Беларусь: нарысы гiсторыi, эканомiкi, культуры i рэвалюцыйнага руху / пад рэд. А. Сташэўскага, З. Жылуновiча, У. Iгнатоўскага. Менск, 1924.

ЛипинскийЛ.КрестьянскоедвижениевБелоруссиив1914–1917гг.Минск, 1975.

Майзель Л.Н. 1905–1907 гг. на Беларусi. Хронiка падзей. Менск, 1934. Мальдзіс А. Шляхі вялі праз Беларусь. Мн., 1980.

Мiкалаевiч А. Бежанцы // Беларуская мiнуўшчына. 1994. № 3. Мухлинский А. Изследование о происхождении и состоянии литовских

татар. Спб., 1857.

Насытка Я. “Тыя ж беларусы...” // Беларуская мiнўшчына. 1994. № 4. Рыбчонак С. Менскія варштаты ў 1-й чвэрці ХІХ стагодзьдзя (нарысы з

гісторыі вольнамулярскага руху на Беларусі) // Вольныя муляры ў беларускай гісторыі. Канец 18 – пачатак 2 ст. Вільня, 2005

Самбук С. Политика царизма в Белоруссии во второй половине ХIХ в. Минск, 1985.

Серабракоў З. Філязофія Акадэміі езуітаў у Полацку // Фрагмэнты. № 9. Сербов И.А. Поездка по Полесью летом 1912 г. // Записки Северо-Запад-

ного отдела Русского географического общества. 1914. Кн. 4.

Смалянчук А. Беларуская ідэя ў кантэксце нацыястваральных працэсаў у Еўропе (пачатак ХХ ст.) // Дыяспара. Культуралогія. Гісторыя. Мінск, 2006.

Смалянчук А. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 – люты 1917 г. Санкт-Петербург, 2004. С. 37– 45.

Цвiрка К. Паданне пра фiламатаў // Полымя. 1994. № 5.

Fajnhauz L. Ruch konspiracyjny na Litwie i Białorusi. 1846–1848. Warszawa, 1965.

Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji. Warszawa, 1968.

Pamiętnik VI powszechnego zjazdu historyków polskich w Wilnie. 17-20. 09. 1935 r. T. 1. Referaty. Lwów, 1935.

Wasilewski L. Litwa i jej ludy. Warszawa, 1907.

Мастацкія творы

Багушэвіч Францішак. Творы. Мінск, 1998.

Баршчэўскi Ян. Шляхцiц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях. Мiнск, 1990

Мiцкевiч А. Смерць палкоўнiка // Народная газета. 5 студзеня 1995 г.

289

СЛОЎНIК ГIСТАРЫЧНЫХ I САСТАРЭЛЫХ ТЭРМIНАЎ

Абора – гаспадарчая пабудова для кароў. Акалотачны – нiжэйшы палiцэскi чын.

Акцыз – падатак на продаж тавара, якi ўваходзiць у яго кошт.

Алхiмiя – пошукi i эксперыменты, мэтаю якiх было ператварэнне звычайных металаў у каштоўныя з дапамогай “фiласофскага камня”.

Амнiстыя – змякчэнне пакарання або вызваленне ад яго асоб, асуджаных судом.

Андарак – спаднiца.

Анексiя – захоп чужых тэрыторый.

Архiепiскап – духоўнае званне, сярэдняе памiж епiскапам i мiтрапалiтам. Архiварыус – захавальнiк дакументаў.

Архiмандрыт – вышэйшы сан святара-манаха. Звычайна кiраўнiк манастыра або рэктар духоўнай навучальнай установы.

Архiрэй – агульная назва для вышэйшага духавенства (епiскапа, архiепiскапа i г.д.)

Астралябiя – прыстасаванне для замярэння гарызантальных кутоў на мясцовасцi.

Асэсары – нiжэйшыя чыноўнiкi ў губернскiх установах.

Бровар – вiнакурня, г.з. прадпрыемства, дзе варылi пiва, гналi гарэлку.

Вастрог – турма.

Вацiраванне – паiмянное галасаванне ў сейме Рэчы Паспалiтай.

Войт – на вёсцы гэта селянiн, прызначаны памешчыкам для нагляду за прыгоннымi.

Гараднiчы – кiраўнiк адмiнiстратыўна-палiцэйскай службы ў павятовым горадзе.

Гарбарня – прадпрыемства па апрацоўцы скур на выраб абутку. Гарсэт – жаночае адзенне ў выглядзе безрукаўкi.

Гонт – дахавы матэрыял у форме невялiкiх дошак. Гродскi суд – павятовы суд для простых людзей i шляхты. Грыўна – у канцы ХIХ ст. манета, роўная 10 капейкам.

Дзесяцiна – зямельны ўчастак, роўны прыблiзна 1 га.

Дрань (дранка) – тонкiя дошкi, якiмi крылi дах, абшывалi вароты i г.д.

Дрожкi – лёгкi адкрыты конны экiпаж.

Егер – салдат асобнага стралковага палка.

Епiскап – духоўны сан, глава царквы на тэрыторыi епiскапства.

Еўня – старадаўняя гаспадарчая пабудова для прасушкi збожжа, канапель i льну.

Земскi суд – павятовы шляхецкi суд.

Iзвоз – перавозка грузаў або людзей.

Iнвентары – вопiсы ўладанняў памешчыкаў.

Кабалiстыка – магiя, вера ў тое, што з дапамогай пэўных дзеянняў можна ўступiць у кантакт са звышнатуральнымi сiламi.

Камiсар – службовая асоба, прызначаная для назiрання за выкананнем загадаў вышэйай улады.

Канфiрмацыя – зацвярджэнне судовага прысуду.

Кармелiты – члены каталiцкага манаскага ордэна, заснаванага ў ХII ст. Карункi–тэкстыльныяажурна-сеткавыявырабы,уякiхузорвытвараецца

перапляценнем нiтак.

Касiнеры – узброеныя косамi сяляне ў паўстанцкiх атрадах Т. Касцюшкi. Катэхiзiс – кароткае выкладанне асноў iдэалогii ў форме пытанняў i ад-

казаў.

Кашталян – памочнiк ваяводы ў ВКЛ.

Кварта – адзiнка вымярэння сыпкiх рэчываў i вадкасцi ў сiстэме мер ВКЛ. Раўнялася прыблiзна 0,7 л.

Кiвер – абарончы галаўны ўбор вайскоўца. Кляштар – манастыр.

Кнот – стужка цi шнурок для гарэння.

Лемех – частка плуга.

Люстрацыя – вопiс дзяржаўнай маёмасцi дзеля ўлiку прыбыткаў. Манiсты – упрыгожанне з пацерак, манет, каштоўных камянёў, якое на­

дзяваецца на шыю.

Маршал сеймовы – старшыня сейма.

Мiравы пасрэднiк – чыноўнiк, прызначаемы губернатарам на ўчастак (некалькi вёсак). Яго абавязкам быў разгляд пазямельных канфлiктаў памiж сялянамi i памешчыкамi.

Морг – адзiнка вымярэння плошчы ў ВКЛ. Раўнялася 0,71 га.

Мякiна – адходы, якiя застаюцца пасля абмалоту i ачысткi зерневых, бабовых культур i льну.