historyofbelarus1

Впервых числах марта 1915 г. германские войска заняли посад СапочкиГродненскойгуб.МестныйжительмещанинКлебанскийвидел на улицах посада трупы убитых германцами старика и неизвестной ему молодой [женщины] [...].

Летом 1915 г. в пределах Виленской или Гродненской губ. наши солдаты, находившиеся в окопах на р. Шувице, видели, как в близлежащую деревню вошли два германских солдата, один из них стал на улице разговаривать с какой-то женщиной, а потом ударил её штыком, и она упала. [...]

Впервых числах марта 1915 г. в посад Сапочки вступили германские войска. При вступлении их в посаде возник пожар, который местное население приписывало поджогу со стороны германцев. Тогда же в городе начались грабежи. Так, в квартиру мещанина Клебанского вошло до 30 германцев, которые грабили и уничтожали всё, что попадалось: забирали одежду, кур, гусей, варенье, муку, сахар и т.п. и даже стащили с Клебанского сапоги, кроме того, они побили посуду

иполомали на топку мебель, несмотря на то что тут же были готовые дрова. Клебанский видел, как германцы хватали на улице скот – коров, свиней и т.п. и резали их себе в пищу. [...]

Поудостоверению[бежавшего] изпленамладшегоунтер-офицера Ефима Прока, находившегося осенью 1915 г. на работах в Слониме, местное население было ограблено немцами, которые отняли у жителей Слонима всё, что могли взять и найти. На глазах у Прока немцы ограбили у одной женщины последнюю корову, молоко которой составляло единственную пищу её пятерых детей. [...]

Всентябре 1915 г. немецкие войска, заняв с. Речки Вилейского у., отобрали у местных крестьян лошадей, скот и все съестные припасы. Не довольствуясь этим, германцы снимали с крестьян одежду и обувь

ипринуждали их к бесплатным работам. [...]

Вавгусте 1915 г. в верстах 7 от Пинска неприятельская артиллерия обстреливала снарядами с удушливыми газами табор беженцев, снарядов было выпущено около сотни, при разрыве из них выделялся густой, синеватого цвета газ, расстилавшийся по земле. Из беженцев было убито разрывами снарядов 3 человека. [...]

17 августа 1915 г. около 12 часов дня над г. Пружанами Гродненской губ. появились два германских аэроплана, которые, описав несколько кругов над городом, стали сбрасывать в город, а в частности в собравшуюся возле питательного пункта толпу беженцев, бомбы; значительное число беженцев при этом было ранено, около 30 человек убито и, кроме того, погибло много лошадей и скота. Очевидец этого происшествия беженец крестьянин Никифор Кравчук насчитал 8 человек убитых, а о гибели остальных слышал от санитаров, под-

биравших трупы. Русских войск в это время в Пружанах не было и ближайшие воинские части были расположены в 4 верстах от города. [...]

В сентябре 1915 г. около 10 часов утра 5 немецких аэропланов появились над новогрудским лесом, где укрывались беженцы. Аэропланы летали невысоко, лётчики, сидевшие в аэропланах, были хорошо видны. От взрывов, сброшенных с аэропланов, бомб погибло многобеженцев,вт.ч.женщиныидети.Вовремяметанияснемецких аэропланов бомб в беженцев последние находились от русских войск на расстоянии не менее 10 вёрст. [...]

Документы и материалы по истории Белоруссии.

Т. ІІІ. С. 794–796

ПЫТАННI I ЗАДАННI

1.ЯктлумачылiўладынеабходнасцьуступленняРасiйскайiмперыi

ўвайну? Цi пагаджаецеся вы з такiм тлумачэннем?

2.На прыкладзе баёў пад Гродна ў лютым 1915 г. пакажыце выключна кравапралiтны характар ваенных дзеянняў у Першую сусветную вайну.

3.Як ваенныя падзеi сусветнай вайны паўплывалi на становiшча беларускага сялянства? Чаму царскi ўрад праводзiў прымусовую эвакуацыю насельнiцтва з тэрыторыi Беларусi?

4.Як характарызавала сiтуацыю ў беларускiм нацыянальна-куль- турным адраджэннi увосень 1915 г. “Наша Нiва”? На чым трымалася яе вера ў канчатковы поспех беларускага адраджэння?

Лютаўская рэвалюцыя 1917 г. i беларускi рух

189. З данясення старшага фабрычнага iнспектара Мiнскай губ. 8 сакавiка 1917 г.

Первые известия о падении старой власти стали распространяться в г. Минске 1 и 2 марта. 3-го были получены более определённые и достоверные сведения, и местные общественные деятели тотчас же приступили к организации мер, необходимых для сохранения в городе порядка,особеннонеобходимого ввиду положения городавближайшем тылу армии и расквартирования здесь штабов и управлений общественных организаций Западного фронта.

В 11 часов вечера 3 марта представителями местных земского и городского самоуправлений и главноуполномоченными Всерос[сийских] земского и городского союзов было созвано экстренное совеща-

190. З паведамлення газеты

“Известия Минского Совета”. 7 сакавiка 1917 г.

4 марта в Минске образовался Совет рабочих депутатов, выпустивший вчера свой печатный орган под названием “Известия рабочих депутатов”.

5 марта [...] происходило собрание Совета рабочих депутатов. Собрание было многолюдным и прошло с большим подъёмом. Присутствовало 68 делегатов от 23 крупных предприятий с общим количеством рабочих в 9 180 чел.

С внеочередным заявлением выступает начальник минской милиции. Он указывает на необходимость проведения манифестации, назначенной на 6 марта, возможно организованнее и просит всех товарищей записаться в народную милицию.

Совет постановил принять ряд мер по устройству означенной манифестации и рекомендовал рабочим записываться в милицию. [...] При долго несмолкаемых аплодисментах Совет постановил послать приветствие Петроградскому и Московскому советам рабочих и солдатских депутатов и освобождённым революцией политзаключённым.

Продолжительные прения возникли по вопросу об избрании в Минский комитет общественной безопасности. Были кратко очерчены задачи этого комитета и его состав. Много говорилось о необходимости требовать включения в него до 20 представителей ввиду того, что рабочих в Минске насчитывается сейчас около 30 000 чел. [...]

Документы и материалы по истории Белоруссии.

Т. ІІІ. С. 885–886

191. З пратакола з’езда беларускiх нацыянальных арганiзацый у Мiнску 25–27 сакавiка 1917 г.

З выступленняў дэлегатаў. 25 сакавiка 1917 г.

[...] МЕТЛIН выступiў з прамовай, што цяпер не час падымаць нацыянальныя пытаньня, а трэба ўмацаваць атрыманую свабоду, злучыўшыся разам усiм для сазваньня Учрэдзiцельнага Сабраньня. Па яго разуменьню, наш рух нацыянальны не натуральны, бо пад iм няма цвёрдага фундаменту народных нiзоў.

Ад сэрца адказаў яму ЗАЯЦ, што мы хочам умацаваць атрыманую свабоду не менш за другiх, што мы будзем згодна працаваць з Часовым урадам, але казаў, што такое вялiкае гасударства, як Расея, ня можа стойка ўтрымацца, калi ня дасьць аўтаномii народам, каторыя ў ёй жывуць. Працiўнiку беларускага руху Метлiну няма чаго баяцца,

што ў iм няма моцнага фундаменту, бо большасць тут сабраўшыхся хоць i не падобны на простых мужыкоў па вопратцы, але выйшлi з нiзоў народных, з курных хат, i каму, калi не iм, баранiць беларускай справы.

ЖЫЛУНОВIЧ, адказваючы Метлiну, даводзiў, што свабода тады дарагая, калi народ сам сваiмi сiламi яе дабыў. [...]

Грамадзянiн ЦЫВIНЬСКI, раз’ясняючы, чаму на такiм фундаменце стаiць Метлiн, даводзiў, што грамадзянiну Метлiну не прыйшлосяцярпецьусяготагоздзекуiняпраўды,штоцярпелiдругiянароды ў царскай Расii. Дзеля таго нам, беларусам, так i дорага цяпер наша воля, наша нацыянальнае самасазнаньне. Цяпер кожны народ можа развiвацца па-сваему i гэта не перашкаджае нашай шчырай дружбе з другiмi народамi. Але для вольнага развiцьця патрэбна родная мова, родная школа, свае парадкi – патрэбна аўтаномiя.

СМОЛIЧ прызывае да рэальнай працы. Перш-наперш нам трэба нацыянальную школу, каб не былi нi палякамi, нi расейцамi.[...]

Стары сацыялiст грамадзянiн БУРБIС занадта горача накiнуўся на тых, каторыя кажуць, што цяпер ня час займацца нацыянальнымi справамi;ягояшчэгарачэйпадтрымаўП.АЛЯКСЮК,сказаўшы:таварыш Старшынi Метлiн, велiкарус, хоць i высказаўся перад выбарамi, што не раздзяляе нашых думак, нiяк не павiнен быў згадзiцца заняць крэсла таварыша Старшынi нашага першага свабоднага з’езду, на каторым мы выказывалi думкi, што цяжкiм каменем тамавалi нашу душу. Гэта клiк болi за народную беларускую справу. Дык зразумейце ж вы, чужынцы, нашы перажываньня ў гэты момант.

Пасьля гэтага Метлiн, вiдзючы, што ён уносiць у з’езд нейкi дысананс, злажыў з сябе паўнамочые i пакiнуў з’езд разам са сваiмi староньнiкамi. [...]

26 сакавіка.

[...] Даклад школьнай камiсii зрабiў Б. ТАРАШКЕВIЧ. Дакладчык казаў, што справа школы беларускай – адна з самых важных i балючых справаў беларускiх. [...]

Камiсiя ўся стаяла на тым становiшчы, што прынцыпiяльна процiў беларускай мовы ў школе нiякай супярэчкi быць ня можа. Але дзеля таго, што пакуль яшчэ альбо зусiм няма добрых падручнiкаў, альбо i тыя, што ёсьць, не зусiм здатныя да навукi, камiсiя выпрацавала паступовы пераход на беларускую мову.

Апроч падручнiкаў, не менш важнай перашкодай для ўвядзення беларускай мовы ў школе – гэта тое, што ў ёй мала вучыцеляў-бела- русаў, як паказаў грамадзянiн КАХАНОВIЧ, быўшы iнспектар народных вучылiшчаў, у такой, напрыклад, Магiлёўскай губ., чыста белару-

скай, блiзка, што скрозь вучыцелi i вучыцелькi велiкарусы, каторыя ня ведаюць мовы беларускай.

Дзеля ўсяго гэтага камiсiя стаяла на тым, каб перш-наперш ва ўсе школы, а найбольш у народныя, увясьцi дух беларускi, значыцца сколькi магчымасьцi старацца, каб у нас вучылi тутэйшыя беларусы, а не велiкарусы з глыбокай Расеi; каторыя хоць i родныя нам i блiзкiя, але мовы i культуры нашай ня знаюць i ня ўважаюць.

Камiсiястаяланатым,кабзаняццасправайпадручнiкаўiналадзiць беларускiя курсы для вучыцелёў, не адкладваючы дзела на далейшы час. Камiсiя стаяла на тым, каб адразу рабiць добры пачатак. Апрача таго, каб прыцягнуць усiх добрых людзей, што захочуць рабiць для прасьветы нашага яшчэ цёмнага народу беларускага, залажыць таварыства “Прасьвету”, запрасiўшы туды, як найбольш вучыцельскiх сiлаў, а таксама ўсiх грамадзянаў нашага краю, прыязных беларускай справе. [...]

Даклад арганiзацыйнай камiсii зрабiў П. АЛЯКСЮК. Пасьля гэтага дакладу з’езд прыняў такiя рэзалюцыi:

1.Беларускi нацыянальны з’езд лiчыць патрэбным стварэньне ў як найблiжэйшым часе “Беларускай краёвай рады” ў Мiнску;

2.Да выбараў у Беларускую краёвую раду з’езд павэдлуг патрэбы бярэць на себя роль вышэйшай краёвай iнстытуцыi;

3.Беларускі нацыянальны з’езд выбiрае з сябе Камiтэт з 18 асоб, каторы мае называцца “Беларускi нацыянальны камiтэт”;

4.Беларускi нацыянальны камiтэт маець:

1)Арганiзаваць Беларусь у кантакце з Часовым Расейскiм Урадам;

2)Падгатовiць выбары ў Беларускую краёвую раду [...];

4)Цяпер жа прыступiць да апрацаваньня канстытуцыi “Беларускага краёвага ўраду” ў кантакце з усiмi нацыямi Беларусi i з прапарцыянальным ад iх прадстаўнiцтвам;

5)Дзеля выканаўчых функцый з складу Нацыянальнага камiтэту выбiраецца Прэзiдыўм з 5 асоб. [...]

Спадчына. 1990. № 4. С. 30–31

192. Казімір Шафнагель. Да нашай краёвай інтэлігенцыі.

1917 г. Фрагмент.

[…]Перадвамі,паны“палякі”,дзьведарогі.Угэтаасаблівымомэнт вы апунуліся на розстані і маеце на выбар адно ці другое. Найбліжэйшая будучына пакажэ, што ў вас прамовіць ямчэй: грамадзянскае сумленьне, пачуццё абавязку перад народам, с катораго вы выйшлі і сярод катораго жывёце, народам, каторы ёсць, жыве і клічэ вам: “памажыце!” – чы мо’ ваша дэзор’ентація нацыональная і палітычная, фальшывае нацыональнае становішчэ, жаданьне захватоў. І або

вы пойдзеце поплеч з людам нашым, як яго старшые браты, прыяцелі і бацькі, і, падаўшы яму руку, паможаце яму выйсьці на дзеннае сьвятло – да таго сонца самабытнасьці, на каторае мае права кожын народ, хоць бы цэлые сталецьця прабываў у цемры, забыцьці і занедбаньні, – або ў змучэных радох выступіце, як ворагі яго права на самазначэньне, на будову ўласнай гасударственасьці, усюды і заўсёды нішчучы работу яго.

Прабіла гісторычная гадзіна, каторая выявіць вашу палітычную мудрасць і дасьпеласць, ці вашэ засьляпленьне і палітычнае банкруцтво. І або нашы дарогі пойдуць адным шляхам, да далёкай яснай будучыны, або разойдуцца і будуць усё болей расхадзіцца – на векі.

Вы,панове“польскіе”інтэлігентыназямліБеларускай,палітычна, культурна і нацыональна абязсілелі, і ўся ваша работа выяўляецца ў нэгаціі (адкіданьні), або ў тым, што сьлепа дзержыцеся застарэлых і ўтраціўшых цану клічоў і формул, – зусім бытцым тые зубры, каторые сілай канечнасьці засуджэны на павольнае выміраньне, бо вы ўтрацілі звязь з вечна маладой крыніцай сьвежых сіл народных. На павароці да гэтай крыніцы, на чэрпаньні з яе сьвежых жыцьцёвых сокаў і дачы з іх падмогай адпору ўселякаму замяжоваму націску, усё роўна з якога боку, аснована будучына, аснованы бязцэнные кругазоры і магчымасьці! І калі віленская маладзёж, уздзеўшы на галаву “рогатывкі” ды начапіўшы арла, думае, бытцым яна спаўняе патрыотычны ўчынак, – дык якую ж страшэнную абмылку яна робіць, як кепска асьвядомлена! Ня Польшчу трэба тут цяпер будаваць, а нашу ўласную дзержаву; не арла, а пагоню насіць; не “рогатывкі”, а простые мужыцкія шапкі, якіх ужывае тутэйшы народ; не шматфарбны кракаўскі ўбор, пекны, але чужы, а сівая сермяга нашаго хлебароба – вось нацыональная опратка! Сюдой дарога – з народам і праз народ!Невыцягніцеягозасабойучужыедляяго,незнаныястароны, але самі ідзіце за ім – туды, куды ён жадае! У гэтым – праўда, рэальная, позытыўная праўда, будаўніцтво ад асноў; у гэтым – кліч на сягоньняшні дзень; у гэтым – будучына!

[…]

Мне давялося сустрэціцца […] з сумлеваньнем: “Калі я прызнаю сябе за беларуса і пачну як беларус працаваць на грамадзскай ці палітычнай ніве, – дык буду прымушэн зрабіць шкоду польшчыне ў гэтым краю”.

Адкажу: шкоды тады, калі гэтае польшчыны сягае на непрылежныеёйправы,захопліваечужое,маезазватныежаданьня.Кабжэдаць цьвёрды адпор усялякім зхватным апэтытам, незалежне ад таго, чы іх выяўляюць палякі, чы літвіны, чы беларусы, – на гэта ня трэба быць ані выключна русінам, ані палякам, ані літвіном, а трэба быць проста

сумленным чэлавекам-грамадзянінам (вылучана аўтарам. – А.С.),

каторы шануе як сваю, так і чужую нацыональнасць і стаіць на грунце справядлівасьці і этнографічнай праўды, – грамадзянінам-патрыо- там, каторы злучае, а не раздзяляе, каторы кожнаму прызнае права да жыцьця, а ўселякую дэнацыоналізацію, уселякі захват, уселякую чыннасць у гэтым кірунку, скуль бы яна ні выйшла, лічыць за недапусьцімую, шкодную і благую – за рэч, з якой трэба бароцца.

Стоючынагэткімстановішчыіпадаўшыадныаднымруку,усеграмадзяне нашаго Краю – беларусы, літвіны, палякі і т.д. могуць мець поўную надзею, што, выкарыстаўшы памысную палітычную кан’юнктуру сучаснаго момэнту, яны здалеюць адбудаваць сваю ўласную, некалі незалежную, вялікую, шчасьлівую бацькаўшчыну.

Вось жэ вы, паны “тутэйшыя” палякі, інтэлігенція краю, ксяндзы

іабыватэлі, і ты, краёвая дэмокрація, каторая безпасрэдна выйшла з народу тутэйшаго і не ўтраціла ешчэ еднасьці з ім, –не саромцеся прыняць да свайго ведама очывістую праўду, – праўду тэратырыяльную, а хутка пэўне ўжо і праўду палітычную: што вы – грамадзяне Літвы і Беларусі, яе сыны, – значыць: “літвіны” або “беларусы”.

Паварот да гэтаго адвечнаго самаазначэньня, перакручэнаго або загубленаго толькі з прычыны ненормальных адносін, у якіх мы пражылі больш за сто гадоў, – паварот, згодлівы з вашым паходжэньнем

ітрадыціей, ня толькі ня будзе вас ганьбіць, а, наадварот, прынясе вам чэсць, бо звяжэ з народам, бо дасць вам аснову быту, бо вас узмацуе і падніме і падзяку і благаслаўленьне патомных пакаленьняў вам запэўніць.

Не саромцеся стануць пад штандарам Пагоні, каторы вы пакінулі, а народ сам у свае рукі бярэ і паднімае ў выш, як свой сымвол нацыональны, сымвол сваёй Бацькаўшчыны.

Стануць поплеч с людам-народам пад гэтым сымволам – чэсць і слава для вас!

Гоман. 1917. № 87, 91

193. З артыкула Я. Лёсiка “Устань, беларус!”

Стары лад скончыўся i не паўстане боляй нiколi. Няма цара, няма здзеку, уцiску i паняверкi. Выйшлi на волю барцы за вольнасць i шчасце народу. Расчынiлiся дзверы да светлай будучынi, у вялiкi гмах братэрства, вольнасцi i згоды. [...]

Калом зямля яму, таму ладу старому! Будзь ён тройчы пракляты лад крывавага царскага панавання, лад шыбянiц, вастрогаў, заслання, уладарства, цямноты, галоты, здзiрства i здзеку! Мо нiкому ў свеце не даўся ён гэтак у знакi, як нам беларусам. Мала таго, што з нас высмактывалi кроў, але i дбалi пра тое, каб народ наш быў найцям-

194. Усебеларускі з’езд. Снежань 1917 г.

[…] Усебеларускі з’езд пачаўся 15 снежня. На ім сабраліся 1872 прадстаўнікібеларускаганароду.Ніводнайнацыізаперыядрасійскай “муты”неўдалосяарганізавацьтакогапрадстаўнічагафорума.Наз’езд прыехалі пасланцы з усёй этнаграфічнай Беларусі, ад усіх франтоў і тылу. У палітычным плане большасць дэпутатаў былі эсэрамі і беспартыйнымі. Па сацыяльным складзе з’езд быў пераважна сялянскі. Бальшавікам не ўдавалася кантраляваць хаду падзеяў. Упэўнанасці дэпутатамнадавалапісьмоваесведчанненароднагакамісарапасправах нацыянальнасцяў Іосіфа Сталіна, што пастанова з’езда будзе абавязковая для савецкай улады. Але ў гэты ж час кіраўнік бальшавіцкай адміністрацыі ў Беларусі Аляксандр Мяснікоў інструктаваў сваіх таварышаў, як пасварыць дэлегатаў і зрабіць з’езд безвыніковым.

У ноч з 17 на 18 снежня дэлегаты прыступілі да пытання аб абвяшчэнні Беларускай рэспублікі. Убачыўшы, што перацягнуць на свой бок з’езд не ўдаецца, Савет народных камісараў Заходняй вобласці на чале з Карлам Ландэрам прыняў рашэнне разагнаць яго. Каля гадзіны ночы 18 снежня падагрэтыя гарэлкай вайскоўцы акружылі памяшканне, дзе праходзіў з’езд, а праз паўгадзіны ўварваліся ў залу паседжання і пусцілі ў ход прыклады. Дэлегаты ўзвялі барыкады і, пакуль камісары пераадольвалі іх ды “загадвалі з’езду маўчаць”, паспелі прыняць рэзалюцыю аб увядзенні ў межах беларускай зямлі рэспубліканскага ладу, а таксама вылучыць са свайго асяроддзя орган краёвай улады – Усебеларускі савет сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў для кравання краем да склікання Беларускага ўстаноўчага сходу.

Калі прэзідыум з’езда на чале з Іванам Серадой быў арыштаваны, яго месца занялі новыя дэлегаты на чале з Міхаілам Гольманам. Пад прыцэлам браневікоў яны паспелі прыняць рэзалюцыю пратэсту супраць дзеянняў кіраўніцтва заходняй вобласці і аб непрызнанні яго ўлады. Зрэшты, не збіраліся выступаць супраць бальшавіцкай Расіі (задавальняючыся аўтаноміяй і нават баючыся адарваць край ад Расіі) і савецкай улады не адмаўлялі. Яны толькі хацелі ўвесці яе без дыктату франтавых камісараў.

Уначы з 19 на 20 снежня быў зроблены напад на былы дом губернатара, дзе месціліся кіраўніцтва Вялікай Беларускай рады, Беларус­ кай вайсковай рады і БСГ. І зноў баевікі былі нецвярозыя. Удзень 20га прадстаўнікі беларускіх арганізацый вымушаныя былі перасяліцца на вул. Паліцэйскую (№ 2), а Мяснікоў і Ландэр наладзілі ў Мінску парад перамогі.

З нагоды разгону з’езду ў Мінску, Магілёве, Віцебску, Оршы, Полацку, Ігумене прайшлі мітынгі пратэсту. Жыхары Мінска пачалі