historyofbelarus1

камітэт быў складзен з прыхільнікаў варшаўскіх рэакцыйных кірункаў. Цікава адзначыць, што ўсе сябры Літ. к-ту прынялі моўчкі факт яго разгону i толькі адзін Каліноўскі нaпicaў з гэтай прычыны ў Варшаву энэргічны пратэст.

Іусёж-ткiнягледзячынагэтыпратэстiнаадкрытуюворажасьцьяго aўтара да палітыкі Варшаўскага камітэту, апошні назначае камісарам у Горадзенскую губэрню нікогa іншага як таго-ж самага Каліноўскага, бачучы ў iм асобу вельмі энэргічную, здольную i карысную дзеля справы паўстаньня. Але Каліноўскі на гэтым не супакоіўся: у патайку разам з другім сябрам Літоўскага камітэту першага складу – Малахоўскім ён працуе над плянам новага перавароту i захопленьня ў свае рукі кіраўніцтва ўсяго паўстаньня ў краю.

Bapyнкі ходу паўстаньня спрыялі таёмнаму пляну Каліноўскага. Паўстанцкія аддзелы, кіраваныя доводцамі па загаду з Варшавы ня мелі ўдачы, паны-земляўласьнікі спалохаліся першых неўдач i пачалі ўхіляцца ад грашовай i іншай актыўнай дапамогі паўстанцам, а новы Літоўскі камітэт не надта спагадаў адважным выступленьням дробных атрадаў Каліноўскага i пачаў спыняць ix, каб гэтым аслабіць узмацненьне яго арганізацыі. Такім чынам атрымлівалася дэзорганізацыя паўстанчага руху, што давала магчымасьць расійскім войскам разьбіваць i ліквідаваць паасобныя паўстанцкія группы.

Неўдачы консэрватыўнай польскай партыі “белых” узмацнялі становішча рэвалюцыйнай партыі “чырвоных” i гэтым самым узрастала значэньне арганізацыі Каліноўскага. Уплыў апошняга яшчэ болей пасунуўся наперад, калі галоўная надзея Варшаўскага камітэту – шматлічэбнае паўстанцкае войска пад камандаю вайсковага даводцы Літвы i Беларусі Серакоўскага – была разьбіта i сам Серакоўскі папаў у палон.

Каліноўскі, ня гледзячы на гэту ўдачу расійскіх войск, яшчэ больш энергічна павёў паўстанцкую арганізацыйную працу i дабіўся таго, што праз кароткі час на тэрыторыі Беларусі ўлада апынулася ў яго руках.

Расійскі ўрад, убачыўшы, што паўстаньне не спыняецца, а ўзмацняецца, пускаючы карэньні ў гушчу сялянства, назначае дзеля хутчэйшай ліквідацыі паўстаньня генерала Мураўёва, дае яму самыя шырокія паўнамоцтвы i пасылае ў Вільню. Зараз жа па прыезьдзе на мейсца Мураўёў абвешчае інструкцыю па справе ліквідацыі паўстаньня, у якой увесь цяжар адказу за паўстаньне ўскладаўся на паноў-земляўласьнікаў. Гэта адразу адпужала ўсю заможную шляхту ад актыўнай дапамогі паўстанцам. Пачаўшыяся ўсьлед за інструкцыяй, па загаду Мураўёва сэквэстры маёнткаў i асабліва сьмертныя кары нагэтулькі напалохалі Варшаўскі камітэт, што ён рашыў часова

разпусьціць арганізацыі, ліквідаваць атрады, схаваць аружжа – адным словам, замясьці ўсе сьляды i чакаць, пакуль эўрапэйскія дзяржавы не падтрымаюць Польшчу ў яе дамаганьнях.

Падасьпеў i новы ўдар: амаль усе сябры Літоўскага камiтэту арэштоўвуюцца i кідаюцца ў цытадэлю.

Гэтым момантам i карыстаецца Каліноўскі. Уласным загадам ён арганізуе новы Літоўскі камітэт i, каб вызваліцца з падпарадкаваньня Варшаўскаму камітэту, абвяшчае сябе дыктатарам Літвы i Беларусі як незалежнай дзяржаўнай адзінкі. Насьпех зложаны новы урад з Каліноўскім на чале пачынае гарачую працу, каб падтрымаць паўстанцкі рух, пашырыць яго i вясьці барацьбу далей, ня гледзячы нi на якія перашкоды, не зьвертаючы ўвагі на паніку Варшаўскага камітэту.

Але пара, спрыяючая паўстаньню, ужо прамінала. Агенты расійскагаўрадупачалісьцеклуюагітацыюсяродбеларускіхiлітоўскіх селян, што нібы паўстаньне робіцца польскімі панамі дзеля таго, каб умацаваць свой панскі прыгон над беларускай i літоўскай вёскай. Адначасна з гэтым па загаду Мураўёва паўсюды была арганізавана так званая “сельская стража” – складзеная толькі з адных селян, каторыя прымушаліся сачыць i лавiць паўстанцаў, або даводзiць да ведама начальства, дзе знаходзяцца паўстанцкія атрады, а такжа асобы, дапамагаючыя i спрыяючыя паўстаньню.

Каліноўскі, які ласьне хацеў уцягнуць селян у паўстанцкі рух, які ласьне на селян пакладаў найвялікшыя надзеі i які добра ведаў настрой i жаданьня селянскае масы, даведаўшыся аб арганізацыі “селянскае стражы”, адразу пачуў у ёй сьмяротную небясьпеку для справы i пачаў рабіць пасьпешныя контр-захады, каб утрымаць селян ад службы ненавіднаму расійскаму ўраду. Праз кароткі час Каліноўскі ўбачыў, што селяне, нацкаваныя на паноў, вельмі ахвотна памагаюць расійскім войскам тлуміць паўстаньне, а з другога боку мейсцовыя паны-шляхта, каб уратаваць сваю скуру i асабліва свае маёнткі, адракаюцца ад паўстаньня i пачынаюць навет сабіраць подпісы для “всеподданейшаго адрэсу”.

Астаўся адзіны спосаб падтрымаць паўстанцкі дух – бязьлітасны тэрор да ўcix трусоў i здраднікаў. Урад Каліноўскага не застанавіўся перад гэтым спосабам i першым актам гэтага тэрору быў напад на старшыню віленскай шляхты Домэйко, які зьбіраў подпісы i сам падпісаўся пад “чэлабітнаю” расійскаму цару. Гэта паслужыла таму, што загады мураўёўскай улады былі падтрыманы панамі, дзеля чаго хутка была разкрыта цэнтральная конспірацыйная арганізацыя Каліноўскага. Сам ён здолеў схавацца, але большая частка сяброў былі злоўлены i павешаны. Застаўшыя жывымі паўцекалі з Вільні за

граніцу. Арганізацыя, пабудаваная надзвычайнымі высілкам, – разпалася. Не пакінуў Biльні толькі адзін Каліноўскі, адзін ён аставаўся цьвёрдым i непахібным. 26 жніўня 1863 г. Мураўёў выдае загад, па якому кожны схвачаны з аружжам у руках прысуждаецца на мейсцы на сьмерць у 24 гадзіны, а ўсім самахоць зьявіўшымся да начальства i прынёсшым аружжа давалося выбачаньне. Гэты загад уплываў на маладушных i многа паўстанцаў прыходзілі да начальства – каяцца. Упадак духа ў паустанцкіх аддзелах, хаваўшыхся па лясох, пачаў шырыцца з прыходам сьцюжы. Нестача цёплай адзежы i стравы, жыцьцё па лясох сярод сьнегу i марозу зьменшалі лік байцоў i адыймалі надзею на добры вынік.

МацнейзадругіхтрымалісяпаўстанцкіяатрадыпалясохКовенскай i Менскай губэрній. У першай – камандаваў паўстанцамі энэргічны i адважны ксёндз Мацкевіч, які вельмі спрытна вёў партызанцкую вайну i да кастрычніка 63 году ўпарта бараніўся ад акружыўшых яго атрад расійскіх войск. Нешчасьлівае здарэньне загубіла справу Мацкевіча: расійскі конны раз’езд выпадкова знайшоў яго сьпячым у лесе i прывёў у Коуну, дзе яго павесілі.

У Менскай губэрні, дзе аддзеламі паўстанцаў кіраваў Сьвентаржэцкі, доўгі час яшчэ, то тут то там, успыхвалі паўстаньня, але пасьля ўцечкі Сьвентаржэцкага за граніцу нібы настаў супакой у цэлым краю.

Каліноўскі, з надзвычайнымі труднасьцямі хаваючыся ў Biльні, ўсё-ж такі прадаўжае няўпынную i няўтомную конспірацыйную працу: нанова арганізуе контакт з паасобнымі атрадамі, знайходзіць здольных i верных людзей, прыймае ганцоў, гарачымі адозвамі i cтpoгімі загадамі падтрымлівае падаючы дух паўстанцаў, просячы ix пратрымацца толькі да цёплай вясны, калі лічба партызанаў ізноў павялічыцца, калі лягчэй можна будзе хаваць сьляды i лягчэй пераносiцьціжарыпаходнагажыцьця.Увесьчасзьмяняючыфаміліі,пашпарты,адзяючысяў рожныявопраткіўключнадажаночых,энэргічна i ўмела працуючы дзеля падтрыманьня i пашырэньня паўстанцкага руху, Каліноўскі к канцу 1863 году даў адчуць Мураўёву i яго агентам, што пры ўсім зьнешным спакою на Беларусі i Літве кіпіць падземная рэвалюцыйная праца, кіраваная спрытнай i моцнай рукой.

Чыннасьць Каліноўскага спалохала Мураўёва i ён, думаючы, што цэнтр арганізацыі знаходзiцца ў Менскай губэрні, высылае туды спэцыальнуюкамісыю на чале з палкоўнікам Лосевым. Дзякуючы працы гэтае камісыі ўрэшце была выкрыта ўся Менская рэвалюцыйнапаўстанцкая арганізацыя. Большая частка арыштаваных паноў шчыра прызналася ў прыналежнасьці да арганізацыі Kaліноўскага, а адзін польскі шляхціц, які стаяў бліжэй за ўcix да К. К. пасьля посулаў

палк. Лосева выпрасіць яму памілаваньне i магчымасьць выехаць у цэнтральныя расійскія губэрні, выдаў местазнаходжаньне “небасьпечнага дыктатара”.

Адзін з галоўных супрацоўнікаў ген. Мураўёва, ачавідзец арэшту Каліноўскага, так апісвае арэшт: “Шыфраваная тэлеграма з паведамленьнемабгэтым(дзезнаходзіццаКаліноўскі)былаатрыманаўВільні а 9 гадзіне вечара, у ёй былі апісаны прыкметы Каліноўскага i сказана, што ён жыве па фальшываму пашпарту горадзенскага шляхціца ВітальдаВітожэнцаўСьвята-Янскіхмурох.Гэтаеапошняепаказаньне было крыху неясным, бо пад гэтаю назоваю разумеўся ўвесь будынак, які калісьці належаў касьцёлу св. Яна, цягнуўся амаль што ня цэлы квартал i выходзіў адным бокам да палацу. У вялізарных будынках, каторыя належалі перш калегіі езуітаў, а потым унівэрсытэту, у той час знаходзіліся: гімназія, музэй старасьветчыны, цэнтральны apxiў, абсэрваторыя, шмат кватэр для служачых i нават здаваліся прыватныя кватэры.

Зьмест тэлэграмы захоўваўся ў найглыбейшай тайне. Паліцмэйстару даручана было асабіста зрабiць спраўку ў кнігах (толькi што прыведзеных з прычыны новага году да парадку) аб акуратным адрэсе Вітожэнца i, як заўсёды здараецца пры пасьпешнасьці, імя яго прамінулася пры разгледжаньні кнігі, хоць i было ў яе запісана. Вымушаны былі зрабіць вялікі обыск i акружыць увесь св.-Янскі квартал, дзеля чаго прысланы дзьве роты салдат, падзеляныя на 10 партый, кождая пры афіцэры паліцыі i асобых чыноўніках. Імя асобы, якую належала арэштаваць, было абвешчана iм толькі ноччу, перад самым обыскам.

Каліноўскі жыў ужо другі месяц на кватэры вучыцеля гімназыі, выехаўшага кудысь у правінцыю. Яго засталі на сходах са сьвечкаю ў руцэ i, калі запыталі фамілію, ён самапэўна адказаў: “Вітожэнц” – i ў тую-ж xвіліну быў схвачан.

“Раннай раніцай, ня гледзячы на тайну, якою ўсё гэта было абстаўлена, жыды ўжо паўсюды разьнясьлі вестку аб тым, што арэштаваны “галоўны начальнік жонду”, хоць яшчэ ня ведама было, ці запраўды арыштаваны зьяўляецца Каліноўскім. Справа Каліноўскага быладаручанаспэцыальнай“домініканскайкамісіі”iсамМураўёўнагэтулькі цікавіўся ходам сьледзтва, што ўвесь час пасылаў у камісыю свaix чыноўнікаў, якія пасьля acaбicтa дакладалі яму аб ходзе справы.

“Першы дзень, піша супрацоўнік Мураўёва – Масолаў, Каліноўскі толькі кусаў сабе вусны i неахвотна адказваў на пытаньня, але пад вечар ня вытрымаў i сказаў сваё запраўднае імя. Ня гледзячы на ўсе высілкі сяброў кaмicii, iм не ўдалося вырваць ад Каліноўскага дэтальных даных аб асобах, складаючых рэвалюцыйную арганізацыю краю.

Ён,аднак,прызнаўся,штостаяўначале ўрадуўсягокраю,iяквідацьз паказаньняў іншых асоб, умеў падтрымаць падаючый ревалюцыйны дух...

Дзейнасьць Каліноўскага не абмежвалася барацьбой толькi аружнай. Дыктатар Літвы i Беларусі ведаў cілy друкаванага слова i пры тым слова народнага, ведаў ciлy народнай асьветы. За кароткі час, што Каліноўскі знаходзіўся на Беларусі, – ён арганізаваў патаемныя беларускія школы, стварыў у Беластоку конспірацыйную беларускую друкарню, дзе друкаваліся адозвы да беларускіх селян i адкуль выйшла некалькі нумароў (6-7) беларускай газэты – “Мужыцкая праўда”. У гэтай газэце Каліноўскі зьмешчаў свае артыкулы пад псэўданімам – “Яська гаспадар з-пад Biльні”.

Да нашага часу захаваўся зьмест двох пісем Каліноўскага, каторыя ён напicaў у турме за некалькі дзён да разстрэлу. У пісьмах cвaix ён прашчаецца са сваёй горача каханай бацькаўшчынай i сваім народам, за вызваленьне i шчасьце каторых ён прынёс у ахвяру сваё маладое жыцьцё.

Вось зьмест гэтых пісём:

1.Беларуская зямелька, галубка мая! Гдзеж-ся падзела шчасьце i доля Твая? Усё прайшло, прайшло, як-бы не бывала, адно страшэнна горыч у грудзёх застала. Калі за нашу праўду Бог нас стаў караці, дый у правечнага суду вялеў прападаці – то мы прападзем марна, а праўды ня кінем, хутчэй Неба i шчасьце, як праўду абмінем! Не наракай, Народзе, на сваю бяздолю, а прыймі цяжкую кару – Правечнага волю. А калі мяне ўспомніш, шчыра памаліся, то я з таго сьвету Табе адзавуся. Бывай здаровы, даражэнькі Народзе!! Жыві ў шчасьці, жыві

ўсвабодзе i часам спамяні пра “Яську” Твайго. А калі слова пяройдзе

ўдзела, тады да бітвы станавіся сьмела, бо адно з праўдай у грамадзе згодна дажджэшся, Народзе, старасьці свабоднай!”

2.“Беларусы,братымаеродныя!З-падшыбеніцымаскоўскайпры- ходзіццамнедаваспісаціiможаразастатні!Горкапакінуцьзямельку родную i Цябе дарагі мой Народзе! Грудзі застогнуць, забаліць сэрца, але не жаль згінуць за Тваю праўду!

Прыймі, Народзе, па шчырасьці маё слова прадсьмертнае, бо яно як бы з таго сьвету толькі для дабра Твайго напісана.

Німаш, браткі, большага шчасьця на гэтым сьвеце, як калі чалавек мае розум i навуку. Тады ён толькі можа быць у радзе, жыць у дастаткахiтагдытолькі,памаліўшысяБогу,заслужыцьНеба,бо,збагаціўшы навукай розум, разаўе сэрца i народ свой цэлы шчыра палюбiць. Але якдзеньзноччуняходзіцьразам,такiнавукапраўдзіваняйдзеразам з няволяй маскоўскай. А пакуль яна ў нас будзе, у нас нічога ня будзе. Ня будзе праўды, багацьця, i ніякай навукі, адно намі як скацінай ва-

рачаць будуць не для дабра, адно на пагібель нашу... Ваюй, Народзе, за сваё чалавечае i народнае права, за сваю веру, за сваю зямлю родную. Бо я Табе з-пад шыбенiцы кажу, Народзе, што тагды толькі зажывеш шчасьліва, калі над Табой маскаля ўжо ня будзе!”

ДаКаліноўскага,сядзеўшагаўтурмеiчакаўшагасьмертнагазасуду, прыходзілі некаторыя з найбольш прыбліжонных да Мураўёва асоб, кабпадзівіццаназнаменітагадыктатара.СупрацоўнікМураўёва – Масолаў,якіадведываўКаліноўскагаўтурме,такaпісваеяго:“Каліноўскі быў гадоў 26, крэпкага складу, з абліччам чорствым i выразным, кароткія русыя валасы былі зачэсаны назад, гэткім я яго бачыў у турме за некалькі дзён да сьмерці”.

Настаў дзень казьні... Была ясная, холодная раніца. Каліноўскі йшоў на казьнь сьмела. Прышоўшы на Лукішскі пляц, ён стаў тварам да шыбеніцы i толькі часамі кідаў погляд у далёкі натоўп. Калі яму чыталі конфірмацыю, ён пачаў было рабіць увагі; так, напрыклад, калі назвалі яго імя: “шляхціц Канстантын Каліноўскі”, ён крыкнуў: “У нас німа шляхты, – усе роўныя!”... Паліцмэйстар паківаў яму галавой i пpaciў замаўчаць”...

Сьмертная кара цераз павешаньне адбылася над Канстантынам Каліноўскім 7 красавіка 1864 году ў м. Biльні.

Беларускі сьцяг. 1922. № 4. С. 10–19

ПЫТАННI I ЗАДАННI

1.Якiя падзеi грамадскага жыцця папярэднiчалi паўстанню

1863 г.?

2.Назавiце асноўныя iдэi той “мужыцкай праўды”, якую iмкнуўся данесцi да народа К. Калiноўскi. Якую ролю ў падрыхтоўцы паўстання адыграў Гродзенскi гурток?

3.Якiм чынам кiраўнiкi паўстання iмкнулiся пашырыць яго сацыяльную базу? Якiя меры прадпрымаў урад, каб не дапусцiць распаўсюджвання паўстання?

4.Чым адрознiвалiся погляды “белых” i “чырвоных” на характар паўстання?

5.Якiм быў сацыяльны склад паўстанцкiх атрадаў? Як ставiлiся да паўстаннясяляне?Чымбылаабумоўленарэзкасцьiрашучасцьзагада ЛПК ад 11 чэрвеня 1863 г.?

6.Якое значэнне для паўстання мела дзейнасць К. Калiноўскага? Пра што сведчыць тая высокая ацэнка, якую даў дзейнасцi i асобе К. Калiноўскага адзiн з яго iдэйных працiўнiкаў Я. Гейштар? Ахарактарызуйце рысы характара К. Калiноўскага.

7.Як паўплываў на лёс паўстання арышт К. Калiноўскага i яго смяротнае пакаранне?

9.Чаму нават падавiўшы паўстанне, царскiя ўлады не адчувалi сябе ўпэўнена ў Беларусi?

10.Спрэчкi вакол асобы К. Калiноўскага працягваюцца i сёння.

Насуперак поглядам большасцi беларускiх гiсторыкаў некаторыя публiцысты i навукоўцы спрабавалi i спрабуюць прадставiць К. Калiноўскага то правадыром беларускiх шавiнiстаў, то дзеячам выключна польскага руху. Выкажыце свае адносiны да гэтых ацэнак.

Фармiраванне беларускай нацыi. Культура Беларусi ў другой палове ХIХ ст.

119. З успамiнаў Рамуальда Зямкевiча.

Паўстанне 1863 г. вельмi пашкодзiла беларускай справе. Даказана было афiцыяльна, што шмат хто з беларусаў, нават i з простых сялян, быў у паўстаннi альбо так цi iначай памагаў яму цi спагадаў [...] Пачалiся арышты i ўсялякiя забароны, напрыклад, гаварыць у касцёлах казаннi па-беларуску, што з часам i выклiкала пасля 1865 г. забарону пiсаць i друкаваць.

Гэтая забарона, адзiная ў свеце, нягледзячы на яе дзiкасць, была праведзена вельмi строга. Нядарма Адам Кiркор пiсаў: “Беларус­ каму народу больш не зазвiнiць яго родная мова, i сам ён як народ прапаў”.

Адам Кiркор памылiўся: народ не прапаў! Збяднеў ён, заняпаў, пачаў трацiць усё больш i больш сваiх сыноў, але прапасцi ўсё-ткi не мог [...].

Беларускiя дзеячы, нягледзячы на забарону друку, працаваць не пераставалi. Марцiнкевiч пiсаў i далей свае творы, хаця i не меў магчымасцi пабачыць iх у друку. Апрача Марцiнкевiча з’явiлiся другiя працаўнiкi, якiя павялi яго працу далей.

Да такiх належаў у поўнай меры Аляксандр Ельскi. Багаты паме­ шчык, Ельскi з’яўляецца выдатным, шчыра i праўдзiва дэмакратычным дзеячам у Мiншчыне пасля 1864 г. Пачынаючы ад 1861 г. працуе А. Ельскi i пяром. Праз 55 гадоў лiтаратурнай i публiцыстычнай працы Ельскi пакiнуў выдатны след у гiсторыi i культуры краю. Не было газеты, журнала, дзе б ён нi быў супрацоўнiкам. Яго стаццi ў энцыклапедыях, паадзiнокiя кнiжкi па гiсторыi, прамысловасцi, культуры i прасвеце краю маюць велiзарнае значэнне i для нас, хаця i пiсаны ў польскай мове. Сам А. Ельскi ўважаў сябе за паляка, аднак беларусаў любiў i шанаваў. Працы Ельскага ў беларускай бiблiяграфii i колькi кнiжак у беларускай мове, напiсаных iм самiм, для нас проста бясцэнны. Будучы гiсторык краю, калi будзе студыяваць заняпад

беларускага народа ў часе чорнай цемры рэакцыi ад 1861 да 1905 г., не можа абмiнуць нiводнага друкаванага радка Ельскага. Гэта быў у поўным значэннi абываталь грамадзянiн, светлая памяць каторага асаблiва мусiць быць шанавана праз беларусаў. Памёр А. Ельскi ў 1916 г. у сваiм маёнтку Замосць Iгуменскага пав. [...]

Знайшлiся ў 1886 г. у Мiнску людзi, якiя сталi гуртавацца ў справе святога адраджэння падняволенага беларускага народа. Людзi гэтыя, як Мiтрафан Доўнар-Запольскi, Яўген Ляцкi, А. Слупскi, Завiневiч, Ян Неслухоўскi i шмат iншых, пачалi думаць аб працы для роднага народу i краю. Цемра рэакцыi i палiцыйна-вастрожныя варункi паступовай (прагрэсiўнай. – А.С.), а значыцца, крамольнай думкi, iх не спалохалi. А час гэты па-праўдзе быў страшны [...] Народ цёмны, лепшыя людзi, якiя б хацелi яго будзiць пад даглядам ставокага цэрбера – палiцыi, адным словам, абставiны немагчымыя для iдэёвай, вольнай творчай працы. Пры гэтым трэба адзначыць, што Мiнск [...] не меў нiякiх культурных устаноў, дзе можна было б знайсцi харч для душы i сэрца. Нiякiх навуковых таварыстваў, нiякiх бiблiятэк цi музеяў тады ў Мiнску не было i, апрача клубаў, дзе можна было рэзацца ў карты i напiвацца да ўтраты прытомнасцi, iншых культурных устаноў не iснавала [...]

Пачынальнiкi. З гiсторыка-лiтаратурных матэрыялоў XIX ст. / уклад. I. Кiсялёў. Мiнск, 1977. С. 28–31

120. Гомон. Белорусское социально-революционное обозрение. № 1. Люты-сакавiк 1884 г.

Из всех народностей, входящих в состав современной России, судьба белорусов, как известно, замечательна тем, что на них уже с давних пор привыкли смотреть как на некоторый материал для всевозможных экспериментов, а не как на живую народность, способную самостоятельнорасполагатьсобою.Исходяизэтойточкизрения,ближайшие соседи белорусов, пользуясь правом сильного, бесцеремонно налагали жёсткие руки на живой организм белорусской народности, предрешив, что она должна безропотно подчиниться сильнейшим и ассимилировать с ними, растворившись в великорусском или польском море. Политика насилия здесь продолжалась целые столетия, начиная с владычества Польши и кончая господством московского абсолютизма, не останавливающегося ни перед какими средствами, лишь бы только привести всё к системе “единообразия”, ввиду удобстваприсвоихфискальныхиполицейскихмерах.Делодошлодотого, что в 1840 г. Николай I запретил употреблять само слово “Белоруссия”, стараясь, так сказать, стереть с лица земли целую народность.

К счастию для белорусов, все эти опыты имели здесь влияние больше на высшее сословие, чем на остальную народную массу, бережно сохранявшую все свои отличительные черты и особенности. Эти особенности и могли служить залогом для будущего широкого развития временно подавленной народности, в которой, рано или поздно, должно было пробудиться народное самосознание. Раз возникшее народное самосознание не может уже прекратиться и [...] должно повлечь за собой общее освободительное движение и борьбу с тем гнётом, который так долго тормозил развитие целой народности.

Сознав свои силы, белорусский народ тотчас скажет своим угнетателям: “Долой эксплуатацию, мы сами желаем управлять собою! Долой чужие руки, Белоруссия должна быть для белорусов, а не для чуждых элементов! Довольно нам подчиняться сильнейшим и ждать, куда они нас поворотят – направо или налево! Мы сами должны завоевать себе свободу, не возлагая надежды на других!”

Таков общий неизбежный исторический закон, по которому каждый народ, пришедший к самосознанию, захочет сам распоряжаться своей судьбой, для чего и направит все силы к тому, чтобы добиться возможности жить и управляться самостоятельно.

Проснувшаяся народность не даст себя в обиду и не позволит безнаказанно давить себя сильнейшим [...]

Итак, белорусская народность, сохранив свою обособленность, должна будет без сомнения занять в России такое же место, которое стремятся занять другие более или менее крупные народности. Бело- руссиявлицесвоейинтеллигенцииначинаетмало-помалуосознавать свои отличительные черты как области, далеко не сходной с другими областями России. Проникшись современными демократическими идеями, интеллигенция Белоруссии начинает осознавать, что их Родина только тогда перестанет быть яблоком раздора и лакомым куском для соседей, когда она сама своими собственными силами добьётся свободы, сама устроится [...]

Публицистика белорусских народников / соcт. С. Александрович, И. Александрович. Минск, 1983. С. 60-62.

121. Гомон. № 2. Лiстапад 1884 г.

Обратимся к нашей Родине (Беларусi. – А.С.). Эта страна имеет все оригинальные особенности, которые сообщают ей своеобразную физиономию и самым естественным образом выдвигают её как особую отрасль славянского племени. Её климатические и этнографические условия – это непроходимые болота и тут же эти сыпучие пески, это слияние озёр и притоков Днепра, Нёмана и Двины – резко отличают

страну от её соседей – Великороссии, Польши и Малороссии. Народ, живущий здесь, благодаря непроходимости болотов, песков и, редеющих ныне, лесов, сохранил до сих пор чистый тип славянского племени.

[...]

Разделяя в продолжение многих веков одну и ту же горькую участь от своих “благодетелей” – Польши и Великороссии, – народ Белоруссии чувствует свою органическую связь и отличает свои интересы от интересов поляков и великороссов. Он до сих пор, несмотря на долгое влияние великороссов, называет их “маскалями” и находит большую разницу между собой и ими. Сухость натуры и практическая смелость великороссов делают их подозрительными в глазах добродетельнонедоверчивого белоруса, готовыми всегда его обойти. Такая же, если не большая подозрительность проявляется по отношению к полякам. В большинстве случаев белорус со словом “поляк” отождествляет баринаикрепостноеправо,котороетактяжелодавилобедных“хлопов”. Дело в том, что почти все помещики Белоруссии по культурным привычкам и религии – поляки, а известно, насколько велика ненависть народа к барам вообще.

Таким образом, национальная рознь усиливается антагонизмом экономическим,скоторымсвязанывоспоминанияо“прыгоне” – крепостном праве. Что касается до религиозной розни, то она здесь настолько слаба, что о ней нечего говорить [...]

Ко всему этому нужно прибавить, что Белоруссия имеет свой особенный язык, который по мнению опытных филологов, представляет много интересного как остатки наиболее сохранившегося чистого славянскогонаречия [...]Нужновнимательно послушатьдеревенских краснобаев, чтобы увидеть, насколько язык белорусов выразителен. Белорусский язык со временем может получить такое же право гражданства, как и язык малоросский [...]

Все эти особенности Белоруссии дают право на автономную федеративную самостоятельность в семье других народностей России в будущем [...]

Она (Беларусь. – А.С.) имела свою особенную историческую жизнь в старину, группируясь около Полоцка, Друцка, Минска, Слуцка и других городов, которые имели своих князей и своё вече, и своё вольное народноправство, которое не раз прогоняло князей и приглашало их к себе “на всей своей воле”. Соединившись с Польшей на началах федеративных, Белоруссия ещё долгое время пользовалась самостоятельностью, и только когда “благодетельница” Польша развратила шляхетскую белорусскую интеллигенцию и подавиланарод,Белоруссия прекратила свою историческую жизнь и до настоящего времени