Samusik_A_F_-_Pomniki_gistoryi_i_kultury_Belar

яе цэнтральная апсіда была прамавугольнай формы. Гэты храм быў знішчаны ў 1654 г., а на яго месцы пабудаваны манастыр базыльянак.

Учас археалагічных раскопан Ваўкавыска таксама былі выяўлены рэшткі храма XII ст., які знаходзіўся ў вакольным горадзе. Ён меў амаль аднолькавы план з Гродзенскай Ніжняй царквой, ад якой адрозніваўся наяўнасцю вежы-званіцы ў паўднёва-за- ходнім куце. Будаўніцтва храма не было завершана, што вера­ годна тлумачыцца спусташэннем горада ў час якога-небудзь вайсковага канфлікту.

УXII ст. кіеўскімі дойлідамі быў узведзены мураваны храм на дзядзінцы Турава. Трохнефавы і трохапсідны, ён меў памеры 28,2x16,5 м. У паўднёва-заходнім куце храма размяшчалася круглая вежа-званіца. На жаль, гэты храм быў разбураны ў час землетрасення 1230—1231 гг.

Уцэлым неабходна адзначыць, што мураванае дойлідства ў азначаны перыяд мела пераважна культавы характар і заклала асновы самабытнай айчыннай архітэктурнай традыцыі, уплыў якой адчуваўся ў Беларусі працяглы перыяд.

5.3. Мастацтва старажытнабедарускіх княстваў

Найбольшы ўз^ым у першую чаргу атрымалі_^б£эскавыя jpoc^__ пісы. якія ўпрыгожвалі ўнутраныя інтэр’еры тагачасных хра- _ маў . У Полацкім Сафійскім саСюры выяўлены рэшткі фрзсак XI ст. Часткова захавалася галоўная кампазіцыйная фуэска Э ўхры ст ы я” і выява апостала, змешчаныя ў апсідзе, а таксама ~раслінна-геаметрычны арнамент з сэрцападобных фігур і трохвугольнікаў. У асноуным т у т выкарыстоўваліся карычнева-чыр- воныя. блакітна-сінія і жоўта-зялёныя фадбы з пераважаннем мяккіх пераходаў ад яркіх і чыстых да цёмных і прыглушаных таноу.~"Усе роН іТШ ^ілГзроблены ў шзаніыйскай м шеры і мелі гіэўнае падабенства з КіеЎскай Сафіяй.

Поўнае ўяўленне пра фрэскавае аздабленне храмаў П олац^ ка XII ст. дае вывучэнне Спаса-Ефрасіннеўскай царквы. Яе фрэскі знаходзяцца зараз у працэсе раскрыцця і кансервацыі. Першапачаткова яны зайд^ад1-^:сн?-.$яхтраную павярхоўнасць

талаў. На бакавых сценах размяшчаліся выявы святых у s в ? малітоўных позах, а таксама шматфігурньіяІ^мпазіцыГпа

біблейскіх сю жэтах.ЦУ келлі. якая верагодна прызначалася для Ефрасінні Полацкай. захаваліся фуэскі “Еэісй с1 “У.кпыжл.ванне".

“Гуамніцы ” з выявамі CпacaгJ^д^Бx>cкaйr Iaaнa,ДpшJ^дьvap^^- хангелау і апосталау.ТХутчэй за ўсё ў роспісе храма прымалі некалькі майстроў, кожны са сваей творчай манерай.

I роспісаў Віцебскай Благавешчанскай царквы захавалася і выява анёла і рэшткГдШ сорў^выглядзе д'рохвугольных

^ы явайвош а, якая калісьці знаходзілася на партале галоўнага

Храмы Заходняй Беларусі.мелі ўласныя адметнасці фрэскаjBara,jgocnicy, вядомыя зараз з дакўм ентаЖ нЁіх^рЯ ніцТ ^акТ^ Гродзенскай Каложскай царкве ён пакрываў толькі алтарную

царсунскай формы, а над ім выявы сонца і месяца. Да таго ж у апсідзе ' размяшчалася~кажпазЩ ы!^СвГ Тройца”.

( 3 пачаткам кнігапісання з ’явілася і такая галіна мастацтва, як кніжная графіка. Ў ты ячасы афармленне кніг адзначаласяв ьі^ карыстаннем шіцыялаў, заставак і мініяцюр.| Існавала Полац- ка-смаленскаяТШсдла^іашШшГграфікі^якая развівалася ў рэчы-

(тонкі філігранны малюнак, пачуццё меры і стылю, складаныя ды- ^намічныя ракурсы святых, выразнасць, індывідуальнасць і экспрэсіўнасць вобразау.

Развіццё грамадства і гандлёвыя сувязі садзейнічалі развіццю ~ў~Беларусі дэкараты ўна-прыкладнога масгпщ т ваг-Щ ай-

,больш каштоўньія і прыгожыя рэчы вырабляліся па заказу царк-

„вы і тагачаснай эліты. Пусветную вядомасць набыў крыж Ефда-_

^ ін н і _Полацкай,Іякі быў зроблены па яе заказу Jjl. Ёогшай у

1161 г. Ён меў шасціканцавую форму, што сімвалізавала Сусвет, створаны за.шэішь дЛ а ІІ4з а ў ^ н 2я~аснова крыжа,йшш.пакрьіта залатымі і срэбнымі пласцінкамі, аздоблена каштоўным каменем і ^кэмчугам. На яго парадным і адваротным баках знаходзілася „20 каляровых эмаляў s , выявамі Jc^c a Хрыста, Маці Боскай. апосхалаў Пятра і Паўла, Іаана Хрысціцеля. Грыгорыя Багаслова. „Іаана Златавуста, евангелістаў, архангелаў Гаўрыіла і Міхаі.ля. святы х апекуноў полашсай княжашсай сям’і Ефрасінні Александ- ^зыйскаД, Георгія і СафіЦ Нягледзячы на невялікія памеры эмаляў,выявы святых тут дэтальна выпрацаваны, а кожны вобраз

атрымаў індывідуальнае рашэнне. [Меліся на крыжы і ар-

,наментальныя эмалі з перапляценнем разетак, кружочкау.

,ромбаў і кропак. На адваротным баку быў змешчаны ціка= вы інфармацыйны запіс, дзе даваліся_звесткі пра майстра,, год стварэння, кошт матэрыялаў |(150 грывен) і абвя-

60

шчаўся праклён таму, хто вынясе крыж з храма. У н у т р ы яго ' захоуваліся мошны святых, спепыяльна прывезеныя з Канстандшшпаля, Далейшая гісторыя крыжа была даволі насычанай на падзеі. Ужо- ў „каныыXII_ст. „яго вывезлі ў Смаленск, а дртьш_— у.Маскву', адкуль у Полацк яго вярнуў Іван Грозны ў 1563 г, У 1921 г. крыж стаў музейным экснанатам і летал^

.1941 г. быў страчаны ў час эвакуацыі Магілёва. Пазнейшы яго| лёс невядомы, але й 1992— 1997 гг. брэсцкім ювелірам М. К узьі jyti4QM ён быу адноулены і зараз захоўваецца ў Полацкім СпаІ са-Ефрасіннеўскім манастыры./" * Акрамя ПолацкаДювеліры дзейнічалЦі ў іншых гарадах Беларусі (Віцебск, Мінск, Заслаўе, Навагрудак, Клёцк). Працавалі яны

з лрывазнымі матэрыяламі і займаліся псраважна рэчаў паўсядзённага ўжьітку. /Ш ырока былі распаўсюджаны

коука, штампоука. пляценне, ,^ааір,оўі»,4нісрустаха^ія. шклом і

.каштоўным каменнем. Сярод арнаменту дамінавалі геаметрыч-" ныя матывы, раслінныя кампазіцыі, фігуры нтушак, жывёл, людзей і фантастичных істот з народных казак і паданняў. Вырабы з золата і Ьрэбра былі адносна нешматлікімі, часцей сустракаліся ўпрыгажэнні з.ёвоваынлюмі. карыстаўся сярэдщ клас (скроневыя кольцы, шыйныя грыўні, бранзалеты, маністы, пярсцёнкі). Значнае распаўсюджанне атрымалі і культавыя рэчы — бронзавыя і свінттпвыя абразкі.,а таксама нацелмыя

^ н а ч н а ўзрасла і вытворчасць керамікі, дзе новым напрамкал^/ |стаў выраб маёлікавай п літ кі/ Акрамя гэтага, пашырыўся асартцм ш х гліняных добш 'авых, рэчай»4-дробнай.. пдастыкі^ (посуд, падсвечнікі), а таксама цацак — у Навагрудку была знойдзена галава лася. Вырабдядіся^з прасаванай гліны і, абразкі^Сюжэт для іх найчасцей запазычваўся з Візантыі, а стыль выканання з Еўропы (Полацк, Мінск). Перавага тут аддавалася святым Міколе і Стэфану, якія былі папулярны ў Беларусі.

Вельмі прыгожымі і разнастайнымі былі вьфабы айчынных

>майствоў-каст.апззай,,Тут сустракаюцца^рэчы хрысціянскага

•культу (абразкі), а таксамалпобытавыя рэчы (ручкі нажоў, грабя-

ні, гульнявыя косці, накладкі на лукі). 3 XI ст. у Беларусі пашыраюцца і гтр^тйряеныя з Уеходу-шахматы.. Пры археалагічных_

,.р а скопках айчынных гаоадоу/знойдзена некалькі лзесяткау I, шахмаідіьць^ іігупакЬ даволі рэалістычнымі выявамі каралёў, воінау і ладдзей (Гродна, Мінск, Слуцк, Полацк, Тураў). Сустрака-

юцца ў Беларусі і шашкі, якія трапілі сюды са Скандынавіі. Выраблялі іх з трубчатых касцей, нарэзаных на кружочкі. У Віцебску знойдзена шаттл а

Такім чынам, .развщцё дойлідства і мастацтва Белару.сі, -XIII стст. адбывалася ў рэчышчы пераважна візан-

61

тыйскай традыцыі. Разам з тым асаблівасць Беларусі праявілася

Заходняй.Е^ршы^лмшаыж ,

гэта знешняе ўздзеянне і садзейнічала ўздыму мясцовай матэрыяльнай і духоўнай культуры.

Кантрольныя пытанні і заданні

1.Пералічыце фактары ,ш то садзейнічалі ўзнікненню першых айчынных гарадоў.

2.Прааналізуйце планіроўку старажытных гарадоў.

3.Вылучыце характэрныя рысы айчынных школ дойлідства.

4.Вывучыце развіццё беларускага мастацтва ў IX—XIII стст.

Літаратура

Загорулъский Э.М. Возникновение Минска. Мн., 1982. Лысенко П:Ф. Открытие Берестья. Мн., 1989.

Слюнчанка В.Г. Барысаглебская царква ў Гродне. Мн., 1992. Слюнченко В.Г. Полоцкий Софийский собор. Мн., 1987. Трусаў АЛ. Манументальнае дойлідства Беларусі XI— XVIII стст.

Мн., 2001.

Ш тыхов Г.В. Города Полоцкой земли (IX—XIII вв.). Мн., 1978.

62

Глава 6

РАМАНСКІ СТЫЛЬ У ПОМНІКАХ БЕЛАРУСІ

6.1. Паходжанне стылю. Характерный рысы

Раманскі стылъ — гэта архітэктурна-мастацкі кірунак, які ў X ст. узнік у Еўропе на аснове сінтэзу антычнай, візантыйскай, мусульманскай і французскай культурных традыцый. Апошняя пры гэтым мела вызначальны характар, бо менавіта Францыя і стала тым рэгіёнам, дзе стыль зарадзіўся і дасягнуў свайго росквіту. Садзейнічала гэтаму так званае “Каралінгскае Адраджэнне” — культурна-эканамічны ўздым Еўропы ў часы імперыі Карла Вялікага. Пры гэтым раманскі стыль стаў першай еўрапейскай мастацкай сістэмай, якая праявілася ва ўсіх напрамках культурнага жыцця і панавала да канца XII ст. Нягледзячы на тое, што свайго апагею гэты стыль дасягнуў у Заходняй Еўропе, яго ўплыў адчулі ўсе еўрапейскія краіны. У Бе­ ларусь раманскі стыль пранікаў праз кантакты з Галіцка-Валын- скім княствам, а таксама Польшчай. Разам з тым ён так і не здолеў стаць дамінуючай культурнай традыцыяй і праявіўся толькі ў асобных помніках айчыннага дойлідства і мастацтва.

Шырокае распаўсюджанне раманскага стылю тлумачылася падабенствам феадальнага ладу, існаваўшага ў тагачасных еўрапейскіх дзяржавах. Да таго ж гэтаму садзейнічала ўзмацненне каталіцкай царквы. якая ў значнай ступені вызначала кірунак культурнага развіцця ў феадальна-раздробленай Еўропе. ІПматлікія манаскія ордэны сталі галоўнымі заступнікамі і апякунамі новага стылю. Лепшыя дойліды, дэкаратары, ^ээзчыкі, скульптары, залатары і перапісчыкі кніг былі _гйанахамі.) Толькі ў XI ст. з’явіліся першыя свецкія вандроўныя арцелі майстроў, але царква засталася іх галоўным заказчыкам.

Мураваныя будынкі ў раманскім стылі пераважна ўзводзіліся ў сельскай мясцовасці, каля ракі на ўзгорку. Яны панавалі над мясцовасцю, ствараючы ўражанне зямнога праяўлення ідэальнага “града Боскага” (храм ці кляш-

63

та патрабавала ўзмацнення традыцыйных абарончых збудаванняў, якія ўжо былі не ў стане гарантаваць спакойнае існаванне. Гродна і Полацк здолелі замяніць драуляныя сцены дзядзінцаў на мураваныя, але адсутнасць вялікай"кольйасці''гірьіродааНіЙатэрыялу рабіла такі шлях вельмі складаным і дарагім.

Усярэдневяковай Заходняй Еўропе выйсце было знойдзена

ўстварэнні на тэрыторыі горада альбо крэпасці асобнага добра ўмацаванага аб’екта. У Францыі гэта былі так званыя “данжоны”, якія ўяўлялі сабой комплекс мураваных збудаванняў з магутнай вежай-дамінантай, прыстасаванак.пад жылЛ^ феадала. У Германіі — “бургфрыды”, дзе насельніцтва шукала апошні паратунак у час прарыву ворага праз знешні пояс умацаванняў.

На беларускіх землях падобныя абарончыя збудаванні пашырыліся з Заходняй Украіны, а таму былі вядомы пад назвай “валынскіх веж аў”. Раманскі стыль тут праявіўся, па-першае, у выкарыстанні прыродных камянёў і вялікапамернай брусковай цэглы.

Па-другое, у вендскай ці балтыйскай сістэме муроўкі, калі дзве прадольна пакладзеных цагліны чаргаваліся з адной папярэчнай.

Па-трэцяе, у адпаведнай канструкцыі скляпенняў і паўцыркульных завяршэннях ваконных праёмаў і плоскіх ніш. У адрозненне ад Заходняй Еўропы гэтыя збудаванні ў Беларусі мелі болый спрошчаную кампазіцыю (асобна стаячыя вежы альбо вежы абараняючыя ўваход у крэпасць), а таксама маглі ўзводзіцца з дрэва. Апошнія з іх зніклі толькі ў XVI—XVII стст. з прычыны змен у фартыфікацыйнай справе і пераўтварэнні замкаў у шыкоўныя палацы.

Адзіная “валынская веж а” ў Беларусі, якая захавалася дагэтуль у амаль нязменным выглядзе — гэта Камянецкая, ці Бе­ лая, вежа, размешчаная ў 40 км на поўнач ад Брэста. Па загаду валынскага князя Уладзіміра Васількавіча, у 1276— 1288 гг. Камянец быў пераўтвораны ў апорны пункт, які абараняў Га- ліцка-Валынскае княства ад Навагрудка і крыжакоў. На высокім узгорку каля р. Лясной узвялі драўляную крэпасць, у цэнтры якой дойлідам Алексай была пабтаўлена мураваная вежа. ^ Іпацьеўскім летапісе так апісваецца гэта падзея: “и за Берестьем сруби город на пустом месте и нарече ему имя Каменец, созда в нём столп камен высотою 17 сажней. Подобен удивлению всем зрящим нань”. Вежа была круглай у плане, з вонкавым дыяметрам 13,6 *м, таўшчынёй сцен — 2,5 м і вышынёй 30 м. Яна размяшчалася на магутным падмурку з каменняў і цэглы глыбінёй у 2,3 м і дыяметрам 1фНр. Пры яе будаўніцтве выкарыстоўвалі прывазную з ВалынГ цэглу цемна-чырвонага і жаўтаватага колеру. Унутры

65

вегва. падзялялася на пяць ярусаў агульнай плошчай 300 м2, што дазваляла трымаць т у т у час аблогі шмат правіянту і вялікі атрад. Паміж сабой ярусы аб’ядноўваліся ўнутранай драўлянай лесвіцай, а з трэцяга яруса ўверх вяла лесвіца, схаваная ў тоўшчы сцяны. В ерхняя пляцоўка была абкружана 14 зубцамі, частка з якіх мела скразны я байніцы. Паколькі Камянецкая ве­ ж а мела выключна ваеннае прызначэнне, яе знешні дэкор быў вельмі лаканічнымгі абмяжоўваўся аркатурным паяском у аснове зубцоў ды чаргаваннем вузкіх вокнаў-байніц з чатырма плоскімі нішамі. Перш апачаткова вежа мела натуральны выгляд чырвонага колеру і толькі нішы былі пабелены. На працягу сваей гісторыі яна вытрымала аблогі крыжацкіх, польскіх і маскоўскіх войскаў. У 1903 г. Камянецкую вежу першы раз адрэстаўравалі (арх. В. Суслаў), а ў 1960 г. у ёй пачала працу філія Брэсцкага краязнаўчага музея.

Будаўніцтва мураваных вежаў не абыйшло і першую сталіцу ВКЛ — Навагрудак, які знаходзіўся пад пастаяннай пагрозай з

паступова пераўтвараўся ў мураваны Малы замак. У сярэдзіне XVII ст. ён быў цалкам разбураны рускім вой-

66

скам і страціў стратэгічнае значэнне, а рэшткі вежы-брамы прыстасавалі пад вятрак.

На жаль, ад астатніх айчынных раманскіх веж аў захаваліся ці фрагменты падмуркаў, ці толькі асобныя звесткі ў дакументальных крыніцах. Вядома, што ў 1270—1280 гг. князь Уладзімір Васількавіч адначасова з Камянецкай вежай загадаў узвесці аналагічнае збудаванне і ў Брэсце. Згодна тагачасным летапісам, ён аднавіў драўляныя ўмацаванні горада і “езда столп камен высотою, яко и Каменецкий”. Ён размяшчаўся на невялікім узгорку каля гарадской брамы, меў вышыню каля 30 м і ад жылля гараджан быў аддзелены востраколам. У час Паўночнай вайны ў пачатку XVIII ст. гэта вежа была значна пашкоджана, а ў 1831 г. яе рэшткі ўзарвалі пры будаўніцтве Брэсцкай крэпасці.

Значнае мураванае будаўніцтва вялося і ў Гродна. У другой палове XIII ст. для ўзмацнення абароны ва ўсходняй частцы дзядзінца была ўзведзена мураваная веж а,якая размяшчалася звонку за перыметрам сцен (для лепшага абстрэлу подступаў да маста і брамы). У дакументальных крыніцах упершыню яна ўпамінаецца ў 1277 г. У далейшым вежа стала важным элементам мураванага замка Вітаўта, але ў 1580 г. пры перабудове ком­ плексу каралём Стэфанам Баторыям была знішчана.

У 1981 г. айчыннымі археолагамі былі выяўлены рэшткі яшчэ адной падобнай вежы на тэрыторыі Беларусі. Яна знаходзілася на возеры Мядзел, дзе на в. Замак калісьці ўзнік аднайменны старажытны горад. Вежа мела пяць ярусаў і дасягала вышыні 30 м. Яе знешні дыяметр быў 17,5 м, таўшчыня сцен — 3,5 м. Падмурак вежы, які адначасова выконваў функцыю цокальнага паверха, уходзіў пад зямлю на глыбіню 3,75 м. Яе сце­ ны былі складзены з радоў цэглы і прыродных валуноў. У XVI ст. вежа стала элементам гатычна-рэнесансавага замка. Зараз тут захавалГся асобныя фрагменты падмуркаў і сцен вышынёй да 1,5 м.

Узводзіліся “валынскія вежы” і на ўсходзе Беларусі. Так, Полацк хоць і страціў был^эе значэнне, але працягваў заставацца буйным гаспадарчым цэнтрам рэгіёну. Згодна гравюры С. Пахалавецкага “Аблога Полацка войскамі Стэфана Баторыя” (1579), дакладна вядома пра наяўнасць тут дзвюх асобна стаячых вежаў. Адна з іх знаходзілася ў Верхнім замку (стары дзядзінец), а другая размяшчалася на тэрыторьй Нгжняга замка (былы Вялікі пасад). Па вышыні яны значна пераўзыходзілі ўсе астатнія ўмацаванні. На жаль, у далейшым гэтыя вежы былі разабраны і зараз не выяўлены нават іх падмуркі.

Меў уласную мураваную вежу і Тураў. Яна была пабудавана ў другой палове XIII ст. з цэглы, мела цыліндрычную форму, дыяметр 11 м, налічвала некалькі ярусаў

67

з байніцамі і была галоўным абарончым пунктам дзядзінца, у паўднёва-заходняй частцы якога дагэтуль захаваўся круглы ў плане ўзгорак.

Такім чынам, менавіта мураваныя вежы можна лічыць асноўнай праявай раманскага стылю ў тагачасным абарончым дойлідстве Беларусі. Наяўнасць іх амаль ва ўсіх буйных гарадах сведчыць пра дзейнасць на беларускіх землях дастаткова вялікай колькасці кваліфікаваных спецыялістаў-муляроў, якія актыўна выкарыстоўвалі заходнееўрапейскі архітэктурны вопыт.

6.3. Раманскі стыль у айчынным храмавым дойдідстве

Культавыя збудаванні ў раманскім стылі былі значна пашыраны ў Заходняй і Цэнтральнай Еўропе. Ва ўсходнееўрапейскіх дзяржавах яны таксама ўзводзіліся, але не так актыўна і з улікам архітэктурных традыцый Візантыі. У цэлым раманскія хра­ мы працягвалі развіццё раннехрысціянскага еўрапейскага дойлідства. Сярод тыпаў культавых будынкаў пераважалі базілікі і ратонды. Найбольш вялікія тагачасныя храмы, акрамя гірадольйьіх”нефаў, мелі яшчэ і папярочны (трансепт), у месцы перасячэння якіх узводзілася вежа з вялікім купалам. Усе часткі храма былі дакладна адасоблены, а хоры былі зроблены недасягальнымі для прыхажан. Паміж сабой нефы падзяляліся масіўнымі калонамі і паўкруглымі аркамі, ствараўшымі ўражанне аб надзвычайнай устойлівасці канструкцыі храма. Садзейнічалі гэтаму і высокія цыліндрычна-рабрыстыя зводы,якія прыйшлі на змену звычайнаму плоскаму драўлянаму даху.

Да сярэдзіны XI ст. еўрапейскія храмы аздабляліся фрэскамі, але пазней тэхніка будаўніцтва ўскладнілася, сцены і зводы атрымалі больш складаную канфігурацыю, а таму больш увагі стала ўдзяляцца ляпному дэкору. Пашырыліся аб’ёмныя манументальныя рэльефы, што ўпрйгожвалі парталы, фасады і ўнутраныя інтэр’еры. Пры гэтым ляпніна захоўвала арганічную сувязь з паверхняй сцяны, з якой як бы прарасталі асобныя эле­ менты дэкору, напрыклад, фігуркі казачных хімер.

У Беларусі раманскія храмы не атрымалі значнага распаўсюджання з-за моцнага ўплыву візантыйскіхі^а характару Полацкай і Гродзенскай школ дойлідства. Аднак трывалыя кантакты айчынных гарадоў з Еўропай абумовілі пранікненне сюды асобных элементаў раманскай архітэктуры. Так, у Полацку ў XII ст. пад уцлывам раманскага стылю была праведзена рэканструкцый Полацкага Сафійскага сабора,