shpory_k_ekzamenu_po_IGPB2003

1 Прадмет, задачы дысцыплiны “ГДПБ”.

ГДПБ вывучае працэсы узнiкнення и развiцця дз-ы и права на тэр-i Б. у iх цеснай узаемасувязi на розных этапах жыццядзейнасцi нашага народа. Яны узаемазвязаны не толькi памiж сабой, aле i з умовамi матэрыяльнага жыцця грамадства.=> Прадмет—вывучэнне вядучай ролi экан-ых адн. ва узнiкненнi i развiццi дз-ы и права, а таксама у вызначэннi службовай ролi дз. i пр. у ахове i абароне iснуючага спосабу вытворчасцi у розных грамадска-эк-ых фармацыях.

Фактары, што пауплывалi: эканомiка, спосаб вытворчасцi, роля асобы у гiсторыi, яе уплыу на ход гiст-ых падзей, войны и рэв-цыi, нацыянальныя пачуццi.

ГДПБ – юрыд. навука—адна з фундаментальных прававых дысцыплiн. Вывучае палiт. i прававыя iнстытуты з моманту iх з’яулення i да цяпер. часу.=> яна займаецца вывучэннем права, якое дзейнiчала у мiнулым i дзейнiчае зараз, прававых галiн i iнстытутау, якiя пастаянна развiваюцца.

ГДПБ займаецца канкрэтна дз-ымi i прававымi сiстэмамi, у прыватнасцi тымi, што iснавалi i iснуюць на тэр. Б., разглядае iх асаблiвасцi i характэрныя рысы.

ГДПБ павiнна несцi праудзiвыя звесткi (матэрыял)—неабходная умова для яго практычнага выкарыствння. Н-д: гiст. аналiз заканадауства неабходны i для правiльнага разумення дзеючых нормау права, i для крытычнай ацэнкi састарэлых.

У наш час ГДПБ iмкнецца выявiць сапраудныя факты, паказаць сутнасць з’явы и зрабiць аб’ектыуныя вывады аб мiнулым. У Бел. ГДПБ развiв. вельмi супярэчлiва: з адн. боку—устанаулiваецца iсцiна, з др.—пад выглядам захавання гiст-ай прауды дапускаюцца факты фальсiфикацыi гiсторыi. Асаблiва гэта тычыцца асвятлення пыт-яу фармiр. дзяржаунасцi, нац.-вызв. руху, стану прававой культуры у грамадстве, парушэння законнасцi i г.д.

Галоуныя задачы—вывуч-не гiст-га ходу падзей у iх храналагiчнай паслядоунасцi, выяуленне асноуных заканамернасцей развiцця структуры i дзейнасцi органау дзя-ай улады i праваадн. грамадзян, вызначэнне прававога стан. класау, саслоуяу, выяуленне i вывучэнне крынiц права, даследаванне развiцця асноуных галин права( дз-га, цывiльнага, крым-га i г.д.)

Вывучэнне ГДПБ нам неабходна для таго, кааб умацаваць уласную нац-ую годнасць, вызначыць сваё месца сярод народау света.

Усе слав. народы маюць распрацаваную гiст. cваiх дз-ау. Тым не менш беларусы сталi выключ. з гэтага правiла. Афiцыйнай навукай сцвярджалася, што наш народ да 1919г. не меу сваiх дзяржаунасцi i прававой сiстэмы, заусёды жыу пад прыгнётам суседзяу.Гэта фальсiфiкацыя нашай гiсторыi быу узведзена у ранг закона и замац. у Канстыт. Бел. ССР 1978г., што рабiла немагчымым правядзенне навуковых даследаванняу гiсторыi дзяржаунасцi бел-га народа.=> прынiжалася яго роля у развiццi сусветнай гiсторыi у цэлым i прававой думкi у прыватнасцi.

2 Гісторыяграфія ГДПБ. Асноуныя этапы станаулення і развіцця.

Грунтоунае i сiстэматычнае вывучэнне гiст.дз.i пр.Б.пачын.з 80гг.XIIIст. ( надрукавана навук.даследаванне Тэадора Астроускага)—у iм утрымлiвалiся каштоуныя звесткi аб праве ВКЛ.

Актыуна развiв.гiсторыка-прававыя даследаваннi феадальнай Б-i у XIXст. Выдзял.3 асн.напрам. у даследаваннi ГДПБ:1)польскi, 2)расiйскi, 3)патрыятычны.

1) Права Б.разглядаецца як частка права Польшчы.(Тадэуш Чацкi «Пра лiт-ае i польскае права, яго дух, крынiцы, сувязi i пра змест першага Статута, выдадзенага для Лiтвы у 1529г.»(1800-1801гг.); И.Лелевел, А.Галецкi, В.Камянецкi. i г.д.)

2)Аформiуся у 60-70 гг.XIXст. Рас.гiсторыкi права ВКЛ адносiлi да агульнарускага, падтрымлiвалi рас-ае самадзяржауе, лiчылi яго выразнiкам iнтарэсау i абаронцам бел-га i укр-га народау.(М.Уладзiмiрскi-Буданау, Ф.Леантовiч, М.Максiмейка i iнш.)

3)П.п.XIXст.—афармляецца патрыят.кiрунак.(И.Данiловiч, Ю.Ярашэвiч, Т.Нарбут.)Яны сабралi и высветлелi шэраг фактарау дзяржауна-прававой гiсторыi Б-i XIV-XVIIIстст.I з iх дапамогаю паказалi гiст-ную неабгрунтаванасць польскай шавiнiстычнай гiстарыяграфii; унеслi значны уклад у даследаваннi ГДПБ, станаулення бел-га гiст-га самапазнання i нацыянальнага самавызнання. (к.XIX-XXстст. – М.Доунар-Запольскi; В.Ластоускi 1910г. «Кароткая гiсторыя Б-i»).

Савецкая гiст-фiя успрыняла у асноуным славянафiльскую канцэпцыю рас-ай iмперскай гiст-фii i некалькi «мадэрнiзавала» яе, спалучыушы з класавай марксiсцка-ленiнска-сталiнскай метадалогияй i фразеалогiяй.

Савецкi перыяд—У.Пiчэта «Юрыд-ае становiшча сельскага насельнiцтва на прыватнауласнiцкiх землях на час выдання Лiт-га Статута 1529г.», «Валочная установа каралевы Боны i устава на валокi» i iнш.

Цiкавыя працы А.Бурдэйкi, У.Дружчыца, Т.Забэлы—аналiзавалi класавую i сацыяльную структуру феадальнай Б-i, прававое стан-а працоунага насельн., важнейшыя прававыя акты эпохi феад-зму.

Выдана двухтомная праца «ГДПБ-ай ССР». Падрабязна выкладаецца гiст.станаулення i развiцця органау ул. i кiравання савецкай Б-i, развiцця розных галiн права.

Новы усплеск у развиццi гiсторыка-пр-ых даследв.Б-i адбыуся пасля абвяшчэння суверэнiтэту РБ.У 90гг.XXст. i п.XXIст. з’яул.працы у галiне гiсторыi i права феадальнай Б-i (Т.Доунар, Я.Юхо), дз-ы i пр. савецкай.Б.(А.Вiшнеускага, М.Касцюка i iнш.). Падрыхтаваны вуч.дапаможнiкi А.Вiшнеускага «ГДПБ», Я.Юхо «ГДПБ» i iнш.Выдадзены Статут ВКЛ 1588г., Статут ВКЛ 1566г.

3 Палітычны лад дзяржау-княствау на тэрыторыі сучаснай Б. у 9-13 ст. Сістэма органау улады і кіравання (князь, рада , веча, сойм).

На тэр.Бел.у XI-XIIIстст.iснавалi такiя буйныя дз.-кн.,як Полацкае, Тураускае, Менскае,Новагародскае,Смаленскае i iнш.Нягледз.на недастатковасць гiст.крынiц,можна скласцi пэунае меркаванне аб палiт.ладзе стараж-ых дз-кн.,арыентуючыся перш за усе на палiт.лад Пол.кн.(1 пол.князь—Рагвалод). Выш.уладу ажыц.князь, рада князя, веча. Функцыi органау цэнтральнага кiрав.выконвалi служб.асобы: пасаднiк, тысяцкi, падвойскi, ключнiк, цiвун i iнш.

КНЯЗЬ: стаяу на чале дз-вы i выканаучых органау,меу права вырашаць усе бягучыя справы дз-ага кiравання. Асн.абавязак:арганiзацыя абароны дз-ы ад знешн.нападу i падтрыманне унутр.парадку.

Умовы уступл.князя на пасаду афармлялiся у дагаворы-радзе,якi заключ-ся князем з вярхушкай пануюч.класа.(Н-д: кн.абавязвауся не умешв.у царкоуныя справы, не пераглядаць старых рашэнняу судоу i г.д.) Правам выдання новых з-нау кн.не меу. Таксама абмяж.i судовая дзейнасць князя.

РАДА КНЯЗЯ 1)не мела пастаяннага складу; 2) кампетэнцыя рады фактычна злiвалася з камп.князя.Практычна усе пыт., якiя вырашалiся князям, ен абмяркоувау са сваiмi дарадчыкамi.

На пасяджэннi рады не абавязкова прысутнасць усiх; толькi тыя, хто у гэты момант быу каля князя. Пры выраш.асаблiва важн.пыт-яу рада збiр.уся. У радзе князя вырашалiся пыт.бягучай выканауча-распараджальнай дзейнасцi, найбольш важн.судовыя справы, што тычылiся iнтарэсау феадалау i выш.служб.асоб дз-ага апарату. На радзе рыхтавалiся пыт., што трэба было абмерк.на вечы.

ВЕЧА—агульны сход палачан, якi збiрауся для выраш.розных праблем—пачатковая форма гарад.самакiр., у пэунай ступенi падуладнага мясцовай знацi. У п.XIIст. роля веча узрасла: выраш.пыт.вайны i мiру, запрашала на прастол князеу, нярэдка праганяла iх з горада, устанаулiвала раскладку павiннасцей i падаткау, разгляд.найбольш важн.суд.справы, вызначала лiнiю паводзiн у мiжнародных адн.

Веча абмяжоувала уладу князя, але не знiшч.яе. У Полацку, як i у iнш.княствах, у сферы сацыяльна-палiт-га жыцця iснавала двухуладдзе. Вечавы лад iснавау побач з княжацкай уладай.

У перыяды падпарадк.бел-iх княствау Кiеву адносiны памiж кiеускiм князем i мясцовымi кн.будавалiся на прынцыпах васалiтэту. Кiеускi кн.аказвау дапамогу мясцовым князям, якiя абавязвалiся быць «у яго паслушэнстве», выстаулять войска, перадаваць частку сабранай данiны.

Пра грам.-палiт.лад у Тур.кн. звестак мала. У Тураве актыуна дзейнiчала веча.

Пасаднiк абiрауся вечам або прызначауся князем у iнш.гарады, дзе з’яуляуся яго намеснiкам. Асаблiвасць грам.-палiт.ладу у Т.кн.: у с.XIIст. знаходзiлiся адначасова i князь i пасаднiк.

Гал.абавязак тысяцкага—ваеннае кiрауництва. Падвойскi сачыу за выкананнем рашэнняу веча i распараджэнняу князя. Ключнiк i цiвун займалiся гаспадарчыми справамi i некаторымi судова-адмiнiстрацыйнымi пытаннямi у дз-ве.

4 Асноуныя рысы старажытнага права Б.. Гандлёвыя дагаворы з нямецкімі купцамі.

Першай крыніцай права былі старажытныя звычаі. З таго моманту, калі звычай санкцыявауся дзяржавай, ён станавіуся нормай звычаёвага права. Гэтыя нормы маглі існаваць як у вуснай, так і у пісьмовай форме. Частка норм звычаёвага права паступова замацоувалася у дзяржауным пісьмовым заканадаустве, частка відазмянялася або заканадауча забаранялася. Кроуна помста, напрыклад, была забаронена да ужо у 11 ст. З далейшым развіццем і умацаваннем феадальных адносін ствараліся ільготы для пануючага класа. Ад дзяржавы патрабаваляся выданне спецыяльных законау, дапауненняу і тлумачэнняу да норм звычаёвага парва. Так з’явіліся нормы пісанага права. Партыкулярызм права звязаны з наяунасцю у кожнай мясцовасці сваіх звычаяу, норм, правіл і адсутнасцю агульнадзряжаунай прававой сістэмы. Традыцыяналізм і кансерватызм прававых норм, іх нязмннасць былі абумоулены уплывам царквы. Дуалізм (дваістасць) звычаёвага права заключайся у ідэі поунага бяспрауя рабой і фармальнай роунасці свабодных людзей пры фактычным стварэнні ільгот і пераваг пануючаму класу. Найбольш старажытнымі помнікамі птсанага права на Б. былі граматы, якія тычыліся адносін Полацка і Віцебска з Рыгай і нямецкімі купцамі, а таксама шэраг дагаворай беларускіх зямель з нямецкімі гарадамі. Дагаворы с ням. купцамі: 1229г., 1263, 1265, 1309, 1338. Аналіз дагаворау:

1.аналіз дае магчымасць зрабіць выснову аб устойлівых эканаміч. і палітыч. сувязях паміж бакам. Адносіны паміж імі былі заснаваны на прынцыпах роунасці правоу і абавязкау удзельнікау дагавора.

2.аналіз дагавора дае мгчымасць гаварыць аб аднолькавым эканаміч. і палітыч. узроуні.

3.галоунайй мэтаю дагавора было замацаванне прававых норм, якія садзейнічалі гандлёвым і дыпламатычным адносінам.

4.нормы лагавора прадуглджвалі адказнасць за такія віды злачынствау, як: цяжкія цялесныя пашкоджанні, крадзеж, згвалтаванне і інш.

5. дагавор рэгулявау грамадзянскія правы, якія складаліся у сферы перавозу тавару, куплі-продажу, залогу.

6. дагавор замацоувал наступныя прывілеі для бакоу: -вызваленне пошлін; -вызваленне аб судовых пошлін, гарантыі неумяшальніцтва у канфлікты паміж купцамі і інш.

5 Старажытнае права Б. аб асноуных відах пакарання за здзейсненыя злачынствы. (“Руская прауда”, дагавор 1229 г.).

Руская прауда»--зборнiк законау(XI-XII). Усе яе суб’екты—фiз.асобы. Сярод вiдау злачынствау няма злач.супраць дз-вы. Крынiцы:1)звыч.права(нормы i прынцыпы якога былi несумяшчальныя з абстрактным паняццем юр-ай асобы.) 2) княжацкая судовая практыка(якая уносiла суб’ектыуны элемент у вызначэнне кола асоб, на якiх перш за усе распаусюджвалiся прававыя прывилеi). Нормы «Р.пр.» абаранялi прыват.уласнасць (рух. i нерух.), рэгламентавалi парадак яе перадачы у спадчыну па абавязацельствах и дагаворах. За парушэнне абавяз.даужнiк адказвау маемасцi сваей свабодай. Дагавор заключ.пры сведках, на таргу цi у прысутнасцi мытнiка. Дагаворы:куплi-прод., пазыкi, крэдытавання, асабiстага найму.

Злачынства—«крыуда»-- прычыненне маральнага урону асобе або групе асоб. Крымiн-ае правапаруш. не адрозн. aд грамадзянска-прававога. Аб’екты злач.:асоба i маемасць. Аб’ектыуны яго бок распадауся на 2 стадыi:замах на злачынства i закончанае злач. Суб’ект злач.:любая фiз.асоба(акрамя халопа, за яго адказвау гаспадар). Аб узроставым цэнзе у законе не гаварылася. Суб’ектыуны бок злач.:намер i неасцярожнасць.

Крымiн.дзеяннi супраць асобы:забойствы, цялесныя пашкоджаннi, пабоi, знявага дзеяннем. Маёмасныя злач.: разбой, крадзеж(татьба), знiшчэнне чужой маёмасцi, падпал i г.д.

Сiстэма пакарання—адносна простая i мяккая. Выш.мера пакар.—«паток i разграбленне». Часам гэта азначала смерть асуджанага i разбор яго маемасцi, iншы раз—продаж у халопы. Наступная па цяжкасцi—«вира» (штраф)—толькi для забойцау. «Дзикая вира»-- калi за забойцу разлiчвалася яго «вервь» (абшчына). Астатнiя злач. каралися «продажей» (штрафам), памер якой знаходзiуся у залежн.ад цяжкасцi злач.«продажа» шла у казну, а пацярпеушаму—«урок».

Не было размежав.памiж крымiн.i грамадзянскiм працэсамi. Судовы працэс—спаборны (спрэчны) хар-р(па iнiцыятыве iстца,бакi мелi роуныя правы.) Судаводства --адкрытае i вуснае.

Сiстэма доказау складвалася са сведчання вiдавочцау злачынства,рэчавых доказау, выпрабаваннем агнем, вадой, жалезам, прысягi.

Даг. 1229г.( «Смаленская гандлевая прауда»-- мiжнароднае гандл.i палiт.пагадненне памiж Смаленскiм,Вiцебскiм i Полацкiм кн., з адн.боку, i Рыгай i Готландам—з др. – адзiн з першых дайшоушых да нас помнiкау права феад-ай Бел-i. Замацавау прававыя нормы, якiя гарантавалi i забяспечвалi развiцце мiжнародных гандлевых адн.на падставе узаемнасцi i раунапрауя.

Ва уступе: пра устанауленне дружалюбных адн.памiж краiнамi i пералiчваецца склад пасольствау, якiя прымалi удзел у яго заключэннi.Тэкст: шэраг артыкулау, у якiх выкладзены нормы крымiнальнага, працэсуальнага права i права па абавязацельствах, а таксама палажэннi, што рэгламентавалi парадак заключэння дагаворау куплi-пр., правозу таварау i iнш. Дагавор устанаулiвау гарантыi недатыкальнасцi iншаземных купцоу, узаемныя прывiлеi па тавараабмене, агаворвау умовы бесперашкоднага продажу таварау. Найважнейшыя артыкулы вызначалi свабоду гандлю як для iншаземных «гасцей» на бел.землях, так i для бел-iх купцоу у Рызе i iнш.гарадах, бесперашкодны праезд па тэрыт.гандлюючых бакоу, а таксама дакладныя пошлiны на тавары.

Т.ч.,галоунае прызначэнне д.1229г.заключ.у замац-нi прававых нормау, якiя забяспечвалi нармальныя адносiны памiж заходне- i усходнееурап.народамi на аснове узаемнасцi i раунапрауя.Прадугледжвалася замацаванне мiрных адносiн памiж народамi, вызначалiся аб’ем адказнасцi за крымiн.злач., парадак i чарговасць спагнання даугоу, парадак судаводства.

У залежнасцi ад класавай прыналежнасцi пацярпеушага i злачынцы устанаулiвалася i розная крымiн.адказнасць.

Вiды пакар.:маемасныя спагнаннi i выдача злачынцы пацярпеушаму. За асаблiва цяж.зл.закон прадугледжвау расправу i рабаванне як самаго вiнаватага, так i яго сям’i.

Галоуную ролю у доказах мелi паказаннi сведкау, прысяга (цалаванне крыжа), «суд боскi» (выпрабаванне агнем цi вадой).

6 Асноуны канцэпцыі паходжання ВКЛ.

Пытанне аб утварэнні з’яўляецц адным з самых складаных. Асноўныя канцэпцыі: - Балцкая (крыніцы Хроніка Мацея Стрыкоўскага) пачатак ВКЛ паклала этніч. раннефеадальная дзярж. праз захоп і далучэнне бел земель.гэта дзяржава перетварецца ў ВКЛ, дзе літвіны выступалі як пануючы элемент. Слабыя месцы:а) тэзіс аб канфрантацыі паміж балтамі і славянамі,б) існаванне ранефеад балцкай протадзяржавы папярэдніла ВКЛ.

- Беларуская (М. Ермаловіч) Летапісная Літва была размешчана у цэнтры Беларусі. Навагародак у 30-40ые гг 13 ст перахапіў палітычную ініцыятыву Полацкага княства і запрасіў на княжэнне літоўскага князя Міндоўга, становіцца цэнтрам дзярж утварэння на тэр Беларусі.

- Цэнтрысцкая ( А. Краўцэвіч) Гістарычным ядром ВКЛ з’яўляецца верхняе і сярэдняе Панямонне – міжэтнічная кантактная зона, заселенная змешанным балцка-славянскім насельніцтвам.Імпульсам дзярж. утварэння стала знашняя пагроза з боку Залатой Арды і Тэутонскага ордэна.ВКЛ была біэнічная балцка-славянская дзяржава з дамінірваннем усходне славянскага элементу.

- Канцэпцыя Віктара Вераса( крыніцы – даследванне Гумілева па праблемам этнагінезу, пасіянарнасці і камплемантарнасці этнасаў , архалагічныя, лінгвістычныя даследванні гісторыі усходнеславянскіх і балцкіх народаў. Сутнасць – летапісная літва вынік асеміляцыі усходніх славян зах. Балтамі.У сярэдзіне 11 ст утвараяцца новы этнас – ліцвіны.

7 Прадумовы утварэння ВКЛ. Адміністрацыйна-тэрытарыяльнае уладкаванне (2 палова 13 – пачатак 15 ст.).

Прадумовы: эканмічныя( развіцце вытвор сіл і гандлева-эканам сіл). Палітычная ( імкненне стварыць магутнаю дзяржаву.З пач 13 ст узмацненне Навагародскага княства. Міжнародныя прадумовы: знешняяя пагроза з боку крыжакаў і мангола-татар( у 1236-1241 гг спалены Гомель)

Фарміраванне тэр ВКЛ.Праблема форм дзяржаўнага уладкавання.Крыніцы: Галіцка-Валынскі летапіс.

1246(8) –запрашэнне Міндойга ў Навагародак 1263-1267 гг – княжэнне Войшлака.Замацаванне назвы Літва, пашырэнне земель.

1270-1282 - Пашыр тэрыторыі за кошт Галіцка-Валынскага княства і паходы на крыжакаў.

1295 -1316 – Віцень. 1307 – Полацк далуч да ВКЛ

1316 – 1341 – далучэнне Гедымінам Менска і інш княстваў.Сталіца ВКЛ – Вільня 1345 – 1377 гг – Палітычная праграма Альгерда збіранне “рускіх зямель”

1362 г – далучэнне Кіева

1363 г – бітва на Сіняй вадзе з татарамі.Далучэнне падольскіх зямель. 1368, 1370, 1373 гг – паходы на Маскву.

1392 -1430 гг – Вітаўт завяршыў аб’яднанне княстваў, далучыўшы Смаленск і Жамойць.

Такім чынам, з 13 ст да сяр 14 ст у склад ВКЛ увайшлі ўсе бел землі.

Шляхі фарміравання тэр ВКЛ: - ваенна-палітычны, дынастычныя шлюбы, гвалтоўныя далучэнні.

ВКЛ падзялялася на 2 часткі : ДАМЕН – літоускія землі ( акрамя Жмуці)

З дамена скарб дзяржавы, войска, феад прызначэнне на вышэйшыя пасады, паны-рада. Княства падпарадкаваліся агульнадзярж. законам. Землі прыслухоўваюўыя былі далучаны да ВКЛ пазней у 14 – 15 стст на умовах паліт аўтаноміі Валынь, Падляшша, Смаленск, Полацкая, Віцебскае княствы. Узаема адносіны фарміраваліся на падставе абласных грамат, раней на ваен паліт дагаворах. У час княжання Вітаўта у землях прыслухоўваюўчых увялі пасаду намесніка князя, але гэта не ліквідавала паліт аўтаномію. Форма дяржаўнага ўладкавання – унітарная дзяржава з незакончанай цэнтралізацыяй.

8 Клас феадалау і шляхецкі стан(саслоуе) 14-16 ст. Іх прававое становішча.

Сістэму феад грамадскіх адносін уключ. класы феадалаў і феадальна залежных сялян. Класы – гэта группы людзей, якія адрозніваюцца адносінамі да сродкаў вытворчасці. Саслоўі (станы) – гэта сац группы, правы і абавязкі якой замацаваны юрыдычна. Феадалы :

Магнаты( князі, буйныя землеўладальнікі, якія займалі вышэйшыя дз пасады і паны радныя, якія мелі магчымасць вывесці войскі пад сваімі харугвамі)

Сярэднія феадалы (землеўладальнікі, палітычны статус якіх быў незначны)

Дробныя (вельмі незначныя надзелы зямлі і колькасць сялян)

Па колькасці конннікаў: дробныя 1 – 10 коннікаў,

Сярэднія 11 – 50 коннікаў,

Буйныя 50 – 100, буйнейшыя ад 100 і больш

Акрамя тэрміна “шляхта” – зямяне ( служ за землі феадалу), рыцары ( за зямельныя ўзнагароды служылі вялікаму князю)

Нобілі ( прайшлі працэдурур набілітацыі)

Пачатак юрыдычнаму афармленню правоу шляхецкага стану паклалі агульназемскія прывілеі 1387, 1413, 1432, 1447. Першапачаткова правы і прывілеі замацоўваліся толькі за шляхтай каталіцкага веравызнання 1387, 1413. У 1432 гэтыя ж правы былі нададзены праваслаўнай шляхце.Прывелей 1492 г князя Александра – агульнадзярж хартыя шляхецкіх вольнасцей. Усе прадстаўнікі шляхты, незалежна ад эканаміч і паліт становішча, мелі агульныя саслоўныя прывілеі: валодаць зямлёй на праве ўласнасці, прыцягвацца да адказнасці толькі па суду; займаць пасады і ўдзельнічаць у фарміраванні дзяржаўных і судовых органаў; права асабістай і маемаснай недатыкальнасці; вызвалены ад падаткаў і павінасцей, акрамя падатка на ваенныя патрэбы і ўдзелу ў шляхецкім апалчэнні.

9 Характырыстыка прававога становішча феадальна-залежных сялян на тэрыторыі Б. у 14-16ст.

Да канца 16 ст сялянства было запрыгонена. Першым заканадаўчым актам ВКЛ, які не только сведчыў аб наяўнасці прыгонных, але і юрыдычна пачаў афармляць прыгоннае права, з’яўляецца прывілей 1447 г, адзін з артыкулаў якога забараняў прымаць сялян-цекачоў. Працэс запрыгоньвання больш выразна ўвасобіўся ў Статутах ВКЛ 1529, 1566, а яго завяршэнне адлюстравалася у Статуце 1588 г. Па эканамічным становішчэ і ступені феад залежнасці сяляне падзяляліся:- гаспадарскіх, жылі на дзярж землях і залежалі ад вялікакняжацкай адміністраціі

- панскіх, жылі на прыватнаўласніцкіх землях і залежалі ад асобных феадалаў,

- царкоўных

Па маёмасным і часткова прававым вылучаліся баяры – найбольш заможная вярхушка асабіста вольных сялян.Панцырныя баяры павінны былі ўдзельнічаць у ваенных паходах.Путныя баяры з’яўляліся паштовымі кур’ерамі. Баяры не выконвалі паншчыны.Заканадаўства ВКЛ усе катыгорыі баяр прызнавала асабіста свабоднымі і пры пэўных умовах яны маглі перайсці да іншага феадала.

Сяляне-даннікі, якія жылі на гаспадарскіх землях і плацілі феадальную рэнту дзяржавеПамер даніны залежаў ад колькасці ворнай зямлі ў селяніна.У 16 ст з-за праведзеннай у 1557 г аграрнай рэформы колькасць сялян-даннікаў скарацілася, а колькасць цяглых сялян павялічалася. Да феадальна-залежных сялян таксама трэба аднесці людзей цяглых, асадных і агароднікаў, меньшая колькасць зямлі. Большыя павіннасці. Цяглыя і агароднікі – паншчына, асаднікі і цяглыя –грашовы чынш. Амаль да канца 16 ст звычайнай прыналежнасцю панскіх двароў была чэлядзь нявольная, якая была заканадаўча замацаваным аб’ектам падаравання, але у выніку адмены усіх прычын няволі (акрамя палону) а таксама надзялення нявольная чэлядзі невялікімі зямельнымі ўучасткамі у 16 ст большасць яе пераўтварылася у прыгонных сялян агароднікаў.

Прыгонныя сяляне не мелі права ўласнасці на землю, ім забаранялася набываць маенткі, без згоды феадала мяняць месца жыхарства і род заняткаў, не маглі займаць пасады ў дзярж апараце і былі падсудныя свайму гаспадару. Гонар, жыцце, маемасць сялян абаранялася крымінальным правам у меньшай ступені, чым прадстаўнікоў прывіліяваных саслоўяў.

10 Вышэйшыя органы дзяржаунай улады і агульная характарыстыка дзяржаунага ладу ВКЛ у 14-16 ст.

Па форме праўлення ВКЛ феадальная манархія з элементамі шляхецкай дэмакратыі і па форме дзяржаўнага ўладкавання – унітарная з незавершаннай цэнтралізацыяй. Дзярж лад ВКЛ прайшоў эвалюцыю ад неабмежаванай манархіі да 30 гг 15 ст , абмежаваная пана-радай з 30 да 1566 г, з 1566 – саслоўна-прадстаўнічая манархія.

Прававое становішча вялікага князя вызначалася:

-Гарадзельскімі прывілеямі 1413 Князь выбіраўся паны-радай.

-1447 г. Абмежаванне вел кнзя у праве раздачы зямельнай уласнасці, пасад, узнагарод іншаземцам.Князь вызваліў шляхту ад сярэбшчыны. Улада гаспадара не была абсалютнай яна абмяжоўвалася радай і соймам.

Прававое становішча рады замацавана ў прывілеях 1492, 1506 гг. Паводле закона 1492 г гаспадар абавязаны выконваць тое, што параяць яму паны-рада. Рада – пастаянна дзеючы дзяржаўны орган, які мог вырашаць любое пытанне ўнутраннага і знешняга жыцця дзяржавы. У кампітэнцыю рады уваходзілі выбранне вялікага князя, абарона дзяржавы, вырашэнне міжнародных спраў, абмеркаванне і прыняцце заканадаўчых актаў, заслучванне справаздач некаторых службовых асоб, разгляд важнейшых судовых спраў. Галоўным прызначэннем рады з’яўлялася ахова правоў магнатаў ад замахаў з боку вялікага князя і тэррытарыяльная недатыкальнась дзяржавы.

Сойм – вышэйшы агульнадзяржаўны заканадаўчы орган, бярэ пачатак ад вечавых сходаў. У 16 ст. заканадаўчыя функцыі сойму пашыраліся. Ен перарос у прадстаўнічы орган, на пасяджэнні якога з’яўлялася па 2 дэпутаты ад кожнага павета, якія выбіраліся на павятовых сойміках. Акрамя гаспадара, паноў-рады, службовых асобо цэнтральнага і меснага куравання ў рабоце сойма ўдзельнічалі каталіцкія і праваслаўныя епіскапы, ігумены.

Саслоўна-прадстаўнічымі органамі мясцовая улады выступалі павятовыя і ваяводскія соймікі. У іх удзельнічалі ўсе землеўласнікі павета ці ваяводства

11 Мясцовыя органы дзяржаунага кіравання ВКЛ у 14-16 ст.

Мясцовыя органы улады и киравання на дзяржауных землях будавалися у адпаведнасци з их администрацыйна-тэрыт падзелам.

Саслоуна-прадстауничыми органами мясцовай улады были павятовыя и ваяводския соймики. У их удзельничали усе землеуласники павета ци ваяводства.

Мясцовыя органы улады мели шырокия паунамоцтвы и мала залежыли ад цэнтральных органау.

У ваяводстве прадстауником вышэйшай улады быу ваявода. Ён узначальвау администрацыйныя, гаспадарчыя, ваенныя и у значнай ступени судовыя органы. Ваявода – буйны феадал з уражэнцау ВКЛ – пажыццева прызначауся вяликим князем и радай. Ближэйшым памочникам ваяводы быу кашталян, яки узначальвау войска галоунага замка и апалчэнне.

Ключник адказвау за спагнанне падаткау и чыншу, гарадничы, быу камендантам замка, лоучы и лясничы наглядали за лясными и паляуничыми угодзями.

Кирауником администрацыи у павеце быу стараста, прызначауся вяликим князем и Радай з лику буйных феадалау. Намесникам быу падстараста. Паунамоцтвы старасты были близкия да паунамоцтвау ваяводы, у тым лику у галине правасуддзя. Памочникам старасты па ваенных справах быу павятовы маршалак, яки камандавау павятовым апалчэннем шляхты, старшынствавау на пасяджэннях павятовага соймика.

У воласци были дзяржауцы – кирауники дзяржауных и вяликакняжацких маенкау. Да 15 ст. яны называлися цивунами. Яны мели права вяршыць суд над усеми простыми людзьми, якия жыли на падначаленай им тэрыторыи. Як ваяводы и старасты, дзяржауцы несли адказнасць за сваю дзейнасць перад урадам. Памочниками были сельския войты, якия сачыли за падтрыманнем парадку у селах и выкананнем феадальных павиннасцей сялянами. У мясцовасцях, дзе жыли дзяржауныя сяляне и не было замкау ци маенкау, дзейничали органы сялянскага самакиравання и выбарныя ими старцы.

Па арганизацыи киравання и характары залежнасци ад вышэйшых органау улады бел. гарады дзялилися на на тыя, якия мели спецыяльная граматы на магдэбургскае права и тыя, якия не мели. Гарады якия мели граматы, выключалися з ваявод и старастау, у их утваралися органы гарадскога киравання(магистрат).

У магистрат (Раду) уваходзили войт, бурмистры, радцы и лауники. Войт стаяу на чале гарадской администрацыи и суда, прызначауся ен урадникам з лику феадалау або гараджан и ажыццяуляу правасуддзе сумесна з сябрами гарадской рады лауниками(засядацелями). Войт мог празначаць сабе намесника – лент-войта. Памочникам войта па кираванни справами у горадзе были бурмистры, якия прызначалися войтам з лику сяброу гарадской Рады.

У большасци бел. гарадоу Рада складалася з 6-20чал. У яе уваходзили найбольш багатыя купцы, кирауники рамесных цэхау, багатыя майстры-рамесники. Уадных гарадах Рада выбиралася мяшчанами, у др. войт. Рада вызначала асноуны напрамак развицця гарадской гаспадарки и киравала пытаннями дабраупарадкавання и утрамання у баявой гатоунасци абарончых здудаванняу, и г. д.

Прыватнауласницкия гарады были уласнасцю асобных князеу и паноу. Таму кираванне у их залежыла ад воли уладальника.

12 Крэуская унія (1385) і яе гітсорыка-прававая характарыстыка.

Вялікае княства Литоускае з першых дзён свайго иснавання вымушана было прыняць на сябе удары нямецка-каталицких захопникау. У другой палове XIV ст. найбольш сур'ёзным ворагам княства стау Тэутонски ордэн, яки вёу захопницкия войны пад лозунгами хрысциянизацыи литоуцау- паганцау. Знешнепалитычнае становишча ВКЛ ускладнялася i у сувязи з узрастаннем магутнасщ Маскоускай Pyci, якая имкнулася далучыць заходняруския, беларуския i украинския земли.

У той час адносшы памиж Польшчай i ВКЛ характарызавалися не тольки сутычками, але i имкненнем да саюзу, асаблива у пытани процидзеяння тэутонскай агрэсии. Зближэнню дзвюх Kpaiн садзейничау шчасливы вьпадак. У 1380 г., пасля смерщ Kaзимipa III, карона Польшчы перайшла да Анжуйскай дынасции, якая киравала у Венгрыи. Аднак у 1381 г. кароль Людвзх Анжуйски памёр i на польски трон была прызначана яго дачка Ядзвига, якой у той час было 15 гадоу. Пакольки польския феадалы были зацикаулены ва устанауленни цесных сувязяу з ВКЛ, вяликаму князю Ягайле было прапанавана на пэуных умовах стаць мужам Ядзвиги i каралём Польшчы.

Зацикауленасць ва умацаванни адносин з Польшчай была i у Ягайлы. Саюз дазваляу умацаваць як знешния, так i унутраныя пазицыи пануючага класса ВКЛ. Па иницыятыве Польшчы 14 жшуня 1385 г. у замак Крэва — рэзидэнцыю вяликага князя — прыехали польския паслы. У вышку перамоу были выпрацаваны умовы дзяржауна-прававога саюза Польшчы i ВКЛ, што знайшло увасабленне у спецыяльным акце. У адпаведнасци з гэтым дакументам Ягайла абавязвауся даиучьщь усе земли ВКЛ да Полыпчы; адпусциць ycix палонных палякау; прыняць каталицкую веру и распаусюдзиць яе ва усим княстве; заплацциь 200 тыс, флорынау былому жаниху Ядзвиги, аустрыйскаму прынцу Вильгельму як кампенсацыю за парушэнни дамоуленасцей. Пасля гэтага Ягайла быу абвешчаны каралём Польщчы.

У лютым 1386 г. Ягайла ажаниуся з Ядзвигай пераехау у Польшчу, прызначыушы намесникам у ВКЛ свайго брата Скиргайлу (1вана). Таким чынам, Крэускае пагадненне не пашкодзила незалежнасци княства, не прывяло да яго ликвидацыи (скасавання), а тольки устанавила яго саюзныя адносины з Польшчай пад вяршэнствам Ягайлы.

Таким чынам, з заключэннем у 1385 г. Крэускай унии быу заснаваны дзяржауна-прававы саюз, з якога пачалося паступовае i устойливае зближэнне ВКЛ з Польским каралеуствам. Можна сцвярджаць, што да канца ХУШ ст. псторыя народау Беларуси, Украины, Литвы i Польшчы была звязана з гэтым саюзам. Ён унёс вяликия змены у дзяржауны лад ВКЛ i Польшчы, истотна пауплывау на развиццё сацыяльна-эканамичных, палитычных i куль­турных сувязяу гэтых народау.

13 Дзяржауна-прававая ацэнка гарадзельскіх прывелей (1413).

У гады княжання Витаута ВКЛ дамаглося найбольшай магутнасци; Поспехи палитыки Витаута у пэунай ступени з'яуляюцца выникам яго цэнтрализатарскай палитыки. Ён скасавау буйныя княствы, у Полацк i Вицебск замест князёу были накираваны намесники i г.д.

Найбольшы аутарытэт Втаут набыу пасля раз­грому Тэутонскага ордэна 15 лшеня 1410 г. пад Грунвальдам. Глыбокае задавальненне, атрыманае у вынику сумеснага процистаяння крыжакам, выкликала да жыцця новыя спробы унии i болып цеснае зближэнне Польшчы i ВКЛ. Аднак Польшча, якую падштурхоувау каталицки свет, жадала навязаць свае умовы усходняму суседу. Таму, кали па иницыятыве Ягайлы у кастрычнжу 1413 г. у Гарадзелъским замку (на Заходним Бугу) выпрацоували умовы унии. дзвюх дзяр­жау, кароль i польская шляхта пачали шукаць падтрымку у шыроких слаях литоускай i беларускай шлях­ты каталицкага веравызнання.

Асноуныя палажэнни Гарадзельскай унии юрыдыч­на замацаваны у трох граматах (прывилеях). Пер­шая выдадзена ад имя 47 польских феадалау, якия надзяляли 47 феадалау-католикау ВКЛ сваими гербами i тым самым прымали ix у свае гербавае брацтва. У другой феадалы-католики прымали гербы польских феадалау i абяцали быць з iмi у вечным сяброустве i саюзе. У выпадку смерци Витаута яны абяцали не абираць сабе князя без нарады i згоды польских феа­далау. Тыя у сваю чаргу у выпадку смерци Ягайлы таксама не павинны были выбираць новага караля без парады i згоды Витаута i феадалау ВКЛ. У трэцяй грамаце, якая увайшла у гисторыю як Гарадзельски прывшей, польски кароль Ягайла i вялжи князь Витаут абяцали прызначаць на дзяржауныя пасады феада­лау-католикау, якия прыняли польския гербы, i дазваляць iм свабодна распараджацца маёмасцю у свaix маёнтках, каб узняць ix грамадскае становшча. У прывилеи канстатавалася, што з прыняццем каталицтва ВКЛ "далучаецца, уключаецца, злучаецца, перадаецца" Польскаму каралеуству.

Канстатацыя таго факта, што караля Польшчы павинны были выбираць тольки са згоды Витаута i фе-адалау ВКЛ, сведчыла аб раунапрауным становишчы ВКЛ i Польскага каралеуства, а словы аб злции дзяржау не мели у той час новага дзяржауна-прававога значэння, бо саюз дзвюх дзяржау не змяниуся, застаушыся у форме персанальнай унии.

Сцвярджэнне, што усе некатолики, у асноуным праваслауныя, не павинны были дапускацца на дзяржауныя пасады i засядаць у панскай Радзе, мела идэалагичны, а не практычны характар, бо болишасць мясцовага кирауництва i значная частка паноу-рады

14 Люблінская унія (1569) і яе гісторыка прававая ацэнка.

Заключэнне дзяржаунай yнии памиж дзвюма суседними Kpaiнaмi —ВКЛ, PycKiM, Жамойцким i Польским каралеуствам было падзеяй, якая прадвызначыла далейшы лес не тольки народау, што насяляли гэтыя краины, але i шэрага иншых. Гэта падзея мела значны уплыу на стан спрау ва усей Еуропе, бо на яе карце з'явилася новая дзяржава Рэч Паспалитая — адна з самых вялких i магутных. У лику насельникау гэтага шматэтничнага аб'-яднання аказауся i беларусш народ. На працягу XIV — XV стст. Польшча неаднаразова paбилa спробы навязаць ВКЛ унию з мэтай яго инкарпарацыи. у склад Польскага каралеуства. Аднак усе гэтыя намаганни правалилися. Taким чынам, пытанне заключэння yнii з Польшчай было прадвырашаным i, як не адцягвали финал магнаты ВКЛ, ён наступиу у 1569 г. Яго, безумоуна, нaблiзiлa Лiвoнcкaя вайна.10 студзеня 1569 г. пачау работу Люблински сойм, яки працягвауся амаль шэсць месяцау. Кожны бок ставиу свае умовы унии. Лицвинския дэлегаты патрабавали, каб выбранне уладара адбывалася на памежжы Польшчы i Литвы i з двух бакоу прысутшчала роуная колькасць выбаршчыкау. Уладар перад каранацыяй павшен быу пацвярджаць правы i прывилеи як княства, так i асобных земляу. Хаця лицвинския дэлегаты i згадзилися на скасаванне цырымонии увядзення уладара на Вялшае кня­ства, але прапаноували праводзгць урачыстае пасяджэнне ycix саслоуяу, на якм вялш князь быу бы прадстаулены сваим падданым, прычым захоувауся рытуал уручэння яму каранацыйнага мяча. Умовы польскага боку были наступныя: "Польскае каралеуства i ВКЛ злучаюцца у адну дзяржаву з адным уладаром, польским каралём, якога абираюць паляки i лицвины у Польшчы, адным соймам, адной агульнай пячаткай, адным сенатам, адным войскам, адной манетай — словам, ад ВКЛ не павшна застацца i назвы"¹.Зразумела, што лицвшы не прыняли польски праект унии. Неаднойчы прадстаунии ВКЛ паутарали, што яны будуць абараняць сваю дзяржаву, якая не саступае Польскаму каралеуству i другим хрысщянским краинам. Больш таго, кали паслы ВКЛ убачыли пагрозу гвалтоунага заключэння yнии на непрымальных для ix умовах, яны 1 сакавика 1569 г. пакинули Люблин. I тут польски бок — юрыдычны саюзник, звязаны з Вялиим княствам персанальнай унияй, — пайшоу на дэманстрацыю силы. Скарыстаушы цяжкае знешнепалитычнае становишча ВКЛ, польския феадалы дамагалисяя ад Жыгимонта Аугуста здрады интарэсам ВКЛ, якая заключалася у тым, што ка-роль польски i вялики князь литоуски 5 сакавика 1569 г. выдау незаконны акт аб адлучэнни ад ВКЛ Падляшскай зямли (ваяводства) з гарадами Драпчын, Мельник i шш, i далучэнни яе да Польшчы. Феадалам i службовым асобам Падляшша было загадана пад страхам канфискацыи маёмасци прысягнуць на вернасць Польшчы. Кали гэты захопницки акт не атрымау належнага адпору з боку ВКЛ, Жыпмонт Аугуст далучыу да Польшчы i украинския земли — Валынь, Падолле i Киеушчыну. 3 юрыдычнага боку акты аб далучэнт беларуских i yкpaiнскix зямель да Польшчы были незаконныя i не маючыя силы. Паводле заканадауства ВКЛ вялики князь, уступаючы на прастол, давау прысягу i абяцау дзейничаць згодна з дзяржауными законами. Таму акты аб аддзяленни украинских i заходняй частки беларуских зямель, выдадзеныя у Люблине, належала прызнаць несапраудными. Апошняя выснова пацвярджаецца i граматай Жыгимонта Аугуста ад 21 снежня 1568 г., дзе ён кляуся захоуваць старыя законы i звычаи i не парушаць тэрытарыяльнай цэласнасци дзяржавы. Дакументы аб аддзяленни зя­мель не были замацаваныя пячаткай Вялжага княства, што таксама рабила ix несапраудными. Нягледзячы на незаконныя акты Польшчы па далучэнни частки зямель ВКЛ да Кароны, ситуацыя складвалася такая, што вялжакняжацки урад не мог исци на ваенны канфликт з Польшчай перш за усё таму, што на значнай частцы княства гаспадарыла маскоускае войска i самастойна весци вайну у яго не было силы. У таким становишчы прадстауники ВКЛ вымушаны были вярнуцца за стол перамоу з Польшчай. Супольны сойм зноу распачау работу. 1 ліпеня 1569 г. быу падписаны акт Люблшскай yнii, яки "не прыходзицца прызнаваць за дагавор, дабравольна заключаны на асновах перагаворау роу-нага з роуным.Гэта хутчэй выник вымушанай згоды прациуника, яки здауся на ласку пераможцы"². Акт Люблинскай унии быу аформлены у выглядзе прывилея-дагавора.

Вышэйшым органам улады станавиуся агульны сойм, яки мог збирацца на тэрыторыи Польшчы. Асобных соймау як для Кароны, так i для ВКЛ не прадугледжвалася. Манарх бачыуся агульным. Аднак трэба зауважыць, што тытул вялшага князя захоувауся. Выключна да кампетэнцыи Рэчы Паспалитай адыходзлла знешняя палитыка. Усе ранейшыя зако­ны i дагаворы, што были накираваны супраць интарэсау аднаго з бакоу, павинны были быць скасаваны. Таким чынам, Люблшски акт павинен быу выкликаць некаторыя змены i у заканадаустве Вяликага княства, якому у гэтым дакуменце, аднак, не адводзится роля польскай каланияльнай ускраины. Тут захоувалися былы администрацыйны апарат, асобнае ад Польшчы заканадауства i судовая арганизацыя, тытул "Вяликае княства Литоускае", дзяржауная пячатка, а таксама войска.

15 Характарыстыка і класіфікацыя асноуных крыніц права ВКЛ (14-16 ст).

Разгляд крыниц бел. феадальнага права мэтазгодна пачанаць з хар-ки агульназемских, абласных, валасных и гарадских грамат (прывилияу), якия у жыцци ВКЛ мели асаблива важнае значэнне.

Агульназемския прывилеи выдавалися пры уступленни новага князя на прастол або пасля яких-недудзь падзей у жыцци дзяржавы. Яны дзейничали на усей тэр-и дзяржавы и были абавязковыми для усих. У их выкладалися правы и абавязки розных класау и групп насельництва, замацоувалася прававое становишча органау улады и киравання, вызначалися прынцыпы из узаемаадносин и инш. У их змяшчалися нормы краминальнога, цывильнага, дзяржаунага права.

Абласныя прывилеи давалися, каб юрыдычна замацаваць аутаномныя правы тых ци иншых тэрыторый, абмежаваць уладу вяликага князя и яго администрацыи. Аутаномны хар-р праяуляуся у заканадаучым замацаванни нармау мясцовага звычаевага права, права на мясцовы суд и органы киравання и г.д.

Валасныя прывилеи выдывалися, як правила, па хадатайництве жыхарой па той ци иншай воласци з мэтай абароны их интарэсау ад самавольвтва администрацыи. Але трэба адзначыць, што выдаючы валасныя граматы и тым самым абмяжоуваючы уладу службовых асоб, вялики князь у першую чаргу бараниу интарэсы не насельництва, а дзяржаунага скарбу, бо СА збяднелых сялян не магчыма было б збяраць падатки. Тамму змест валасных грамат у асноуным забяспечвау юрыдачнае замацаванне павинасцей и некоторых правоу жыхароу воласци, у тым лику и права выбару старца.

Анализ абласных и валасных грамат дазваляе зрабиць вывад аб тым, што асноунай краницай права гэтах дакументау бало мясцовае звычаевае. Да спецыяльных актау, якия выдавалися тольки для гараджан, трэба аднесци прывилеи на магдэбургскае права. Ен давауся гарадам вярхоунай уладай ВКЛ або уладальникам горада. Ен выконвау ролю юрыдычнага акта аб самакираванни гарадоу,спрыяу саслоунай кансалидации гараджан, вызваляу их ад феадальнай залежнасци. Першаступеннае значэнне у граматах надавалася нормам, што устанауливали парадак утварэння и кампетэнцыю гарадских органау киравання.У прывилиях на магдэбургскае права не утрымливалася нормау крыминальнага, цывильнага, зямельнага и инш. галин права, на аснове яких складалися праваадносины и якими киравалася у сваей дзейнасци гарадския органы. Больш таго, у гэтых граматах няма нават указанняу, якими нямецкими кодэксами або зборнимами трэба крыстацца.