аса кауипты

Егер зерттеуге алынған антиген телімді антиденелерге тән болса – гемолиз тежеліп, реакция оң болады; ал антигенге телімді антиденелер болмаса – реакция теріс болып, толық гемолиз байқалады.

Комплементті ұзақ байланыстыру реакциясы (КҰБР). Бұл реакцияның комплементті байланыстыру реакциясынан айырмашылығы оның бірінші фазасының 0-+4^оС температурада 16-18 сағат бойы жүргізілуінде. Бұл жағдайда бактериолиттік жүйедегі антиген – антидене кешені комплементті ұзақ адсорбциялайды. Осы себептен реакция сезімталдылығы арта түседі де, антиденелер мен антигендердің өте аз мөлшерін анықтауға мүмкіншілік береді.

Иммунды флуоресценция реакциясы (ИФР) зерттеуге алынған (жағындылардағы, ұлпа кесінділеріндегі) материалдағы бактерия немесе вирус текті антигендерді флюорохромдармен таңбаланған телімді антиденелердің көмегімен анықтауға негізделген. Флюорохроммен таңбаланған телімді антиденелер антигендермен байланысқа түскен жағдайда люминесценттік микроскоппен байқалатын жарқырауық кешендер түзіледі.

Люминесцентті микроскопиялау үшін зерттеуге алынған материалдардан жағындыны зат шынысының бетіне 1,25 мм, ал ұлпа кесіндісін 4-8 мм-ге дейінгі қалыңдықта дайындап, этанол (15 мин), метанол (5 мин), ацетон немесе диоксанмен (15-20 мин) 0-2^оС температурада бекітеді. Бекітілген препаратты рН 7,2-7,4 болатын 0,01М фосфатты тұз ерітіндісімен шайып, ауада кептіреді.

ИФР тікелей қойылымы. Көпіршеге қойылған жағынды бетіне жұмыс сұйылтымындағы флюорохромдармен таңбаланған телімді қан сарысуын қосқаннан кейін бетін жауып, бөлме температурасында немесе +37^оС реттелген термостатта 15-20 минут бойы ұстайды. Уақыт өткен соң, препаратты 5 рет физиологиялық ерітіндімен және дистилденген сумен шайып, ауада кептіріледі. Кептірілген препараттың бетіне фосфатты буфер ерітіндісі қосылған глицеринді тамызып, жапқыш шынымен жауып, иммерсионды майдың көмегімен люминесцентті микроскоппен қарайды.

Реакция нәтижесі оң болған жағдайда жарқырауық денелер түрінде көрінеді. Жарқырап көрінген денелердің деңгейлеріне байланысты бірден төрт крестпен белгіленеді. Бір крестте күдікті нәтиже, екі және одан жоғарыларында оң нәтиже, ал жарқырауық денелер байқалмағанда теріс нәтиже деп есептеледі.

ИФР жанама қойылымы. Бұл реакцияның тікелей қойылымынан айырмашылығы, мұнда зат шынысының бетіне бекітілген антигеннің үстіне позитивті қан сарысуы (антигенді анықтауда) немесе зерттеуге алынған қан сарысуы (антиденелерді анықтауда) қосылады. Шайылған препараттың бетіне жұмыс сұйылтымындағы флюорохромдармен таңбаланған антитүрлі қан сарысуын құяды. Экспозиция және шаю тәртіптері, сонымен қатарнәтижелерін есептеу тәсілдері реакцияның тікелей қойылымындағыдай жүргізіледі.

Иммунды ферменттік талдау (ИФТ) тәсілі антиденелер мен антигендерді ферментпен таңбаланған антиденелердің (конъюгат) көмегімен анықтауға арналған, сезімталдалағы мен телімділігі жоғары, қойылым жолдары қарапайым реакция. ИФТ өзінің қолдану принцптерінің айырмашылықтарына қарай «гетерогенді» (қатты фазалы) және гомогенді болып екі топқа бөлінеді.

ИФТ-дың «гетерогенді» қойылымы (ELISA– Enzyme linked immunosorbent assay) ерімейтін заттарға (целлюлоза, сефароза, сефадекс, биогель, кеуекті шыны, ацетатты және нитроцеллюлозалық сүзгілер, т.б.) бекітілген антигендер мен антиденелерді қолдануға негізделген. Кейінгі уақытта антигендер мен антиденелерді полистиролды шұңқыршықтар мен шыны түтіктердің беткейіне физикалық адсорбция арқылы бекіту тәсілі кең таралған. ИФТ-дың «гетерогенді» қойылымы иммунды кешенді (ферментпен таңбаланған зат + байланыстырушы объект) бос таңбаланған қоспалардан ажырату сатысын міндетті түрде қажет етеді. ИФТ-дың бұл қойылымын тікелей (гомологиялық антигендерге қарсы таңбаланған антиденелерді қолдану) және жанама (зерттеуге алынған иммуноглобулиндерге қарсы ферментпен таңбаланған антиденелерді қолдану) қойылымдарымен жүргізуге болады. ИФТ-дың тікелей әдісіне көптеген антигендерге қарсы ферментпен таңбаланған антиденелерді дайындау керек болса, ал оның жанама қойылымында кез келген жағдайда белгілі бір жануардың иммуноглобулиндеріне қарсы ферментпен таңбаланған антиденелер ғана қажет.

ИФТ-дың «гомогенді» қойылымында (EMIT– Enzyme multiplied immunotest) антиген ферментпен таңбаланады. Бұл қойылымның реакциялары антиденелердің таңбаланған антигендерімен әрекеттесуі кезінде кейінгілердің ферменттік белсенділігінің әлсіреу феноменіне негізделген.

Медицина мен ауыл шаруашылығы саласында ИФТ-дың «гетерогенді» қойылымдары қолдау тауып отыр. Олар ИФТ-дың «гомогендік» варианттарына қарағанда жеңіл орындалады және қолайлырақ келеді. Қазіргі кезде қатты фазалы ИФТ-дың «жанама» және «сэндвич» қойылымдары жануарлар мен адамдардың, сонымен қатар өсімдіктердің жұқпалы ауруларын балауда кеңінен колданылуда. Бұл тәсілдер өздерінің сезімталдылығы мен телімділігі жағынан кейбір серологиялық және вирусологиялық реакциялардан асып түседі.

Ветеринария тәжірибесінде ИФТ мал шаруашылығына өте үлкен экономикалық зиян келтіретін аса қауіпті жұқпалы ауруларды дер кезінде анықтау, мал өнімдері мен шикізаттарын ветеринарлық-санитарлық сараптау үшін қолдануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар малдардың иммунобиологиялық күйін бақылау, вакциналар мен емдік қан сарысуларының тиімділігін анықтау жұмыстарында және басқа зерттеулерде маңызды роль атқармақ. Қорыта айтқанда, ИФТ келешекте зертханалық және клиникалық зерттеулерге арналған иммунохимиялық талдаулардың ішіндегі ең басты тәсілдердің бірі болмақ.

ИФТ-дың «жанама» қойылымы. Иммундфы ферменттік талдаудың «жанама» қойылымы зерттеуге алынған биологиялық материалдардың құрамынан белгілі бір антигенге телімді антиденелерді анықтауға негізделген. Бұл әдісте пайда болған «антиген+антидене» кешені ферментпен таңбаланған анти-антиденелердің көмегімен анықталады. Бұл әдістің қойылу жолдары келесі тәртіппен жүргізіледі (1-сурет).

1-сурет. Иммунды ферменттік талдаудың «жанама» қойылымының схемасы

Әуелі қатты фаза антигенмен бекітіледі (1). Сонан соң қатты фазаны зерттеуге алынған үлгімен өңдеп (2), антигенмен байланысқа түспеген антиденелердің артық мөлшерін шайып жібереді. Пайда болған «антиген+антидене» кешенін анықтау мақсатында қатты фазаны ферментпен таңбаланған анти-антиденелермен (конъюгатпен) түйістіреді (3). Келесі кезеңде конъюгаттың артық мөлшері шайылып, пайда болған «антиген+антидене+конъюгат» кешенін анықтау үшін ферменттің субстраты іске қосылады (4). Қатты фазада фермент болғанда, яғни реакция оң болған жағдайда (ол тек зерттеуге алынған үлгілердің құрамында антигенге телімді антиденелердің барында ғана қатты фазадан шайылмай қалады) субстрат ыдырауға ұшырап, хромогеннің сұйықтықты бояуына себепкер болады. Ал зерттеуге алынған үлгілерде телімді антиженелер болмаса, конъюгат шайылып кетеді де, субстрат сұйықтығы өзгеріске ұшырамай түссіз күйінде қалады (теріс нәтиже). Субстраттың ыдырауы тоқтатылып, реакция нәтижелері фотоколориметриялық әдіспен немесе аспапсыз көзбен қарау арқылы анықталады.

ИФТ-дың «сэндвич» қойылымы. Аталмыш тәсіл зерттеуге алынған үлгілердің құрамынан антигендер мен антиденелерді анықтауға бағытталған.

Антигенді анықтау мақсатында қатты фаза алғашқы антиденелермен (телімді поликлоналды немесе моноклоналды антиденелер) адсорбцияланады. Сонан соң шайылған қатты фазаға зерттеуге алынған материалдар мен бақылау үлгілері енгізіледі. Инкубация және шаю процедураларын жүргізгеннен кейін оған ферментпен таңбаланған екінші антиденелерді – конъюгатты қосады. Пайда болған «антидене+антиген+телімді конъюгат» кешені субстрат ерітіндісінің көмегі арқылы анықталады (2 А-сурет).

Егер бірінші және екінші антиденелер әртүрлі жануарлардан алынған болса, онда олардың соңғысын ферментпен таңбаламай ақ пайда болған «алғашқы антидене+антиген+екінші антидене» кешенін кейінгі антиденелерге телімді ферментпен таңбаланған анти-антиденелердің көмегімен айқындауға болады (2 Ә-сурет).

Бұл жағдайда тәсілдің қойылымы бір сатыға ұзарады. ИФТ-дың «сэндвич» қойылымында қолданылатын алғашқы және екінші антиденелер антигеннің әртүрлі детерминанталарына бағытталған болуы керек.

Биологиялық сұйықтықтардағы антиденелерді анықтау үшін оларға үйлесімді антигендерді қатты фазамен стандартты антиденелер арқылы байланыстырып, ферментпен таңбаланған анти-антиденелерді қолдана отыра, зерттеуге алынған материалдағы антиденелердің барын немесе жоғын анықтайды.

2-сурет. Иммунды ферменттік талдаудың «сэндвич» қойылымының схемалары.

Бейтараптау реакциясы (БР) патологиялық материалдардан бөліп алған вирустарды идентификациялауда немесе оларды анықтауда, сонымен қатар аурудан сауыққан немесе вакцина егілген жануарлардың қан сарысуларының құрамындағы антиденелерді титрлеуде қолданылады. БР принципі вирус пен оған телімді антиденелері бар қан сарысуын араластырған жағдайда вирус өзінің инфекциялық қасиетін жояды, яғни сезімтал жасушаларда (зертханалық жануарлар организмінде, тауық эмбриондары, жасуша өсінділері) репродукциялануы тоқтайды.

Вирустарды БР нәтижелерін келесі көрсеткіштер арқылы анықтайды: а) жануарлардың өлімге ұшырауының немесе патологоанатомиялық өзгерістерінің байқалмауы; ә) тауық эмбриондарының экстраэмбриональды сұйықтықтарында гемагглютининдердің болмауы; б) жасуша өсінділеріне цитопатиялық әсер етпеуі мен жасуша өсінділерінің өлмеуі.

Бұл реакцияда қолданылатын телімді қан сарысулары биофабрикалардан құрғақ күйінде шығарылады. Кейбір антиқан сарысуларын зертханаларда қояндар, теңіз шошқалары мен ақ егеуқұйрықтарды немесе ересек жануарларды вирустардың вакциндік штамдарымен иммундеу арқылы алуға да болады.

БР қою техникасы. БР қою үшін Зерттелетін материалдан бөлініп алынған агенттің инфекциялық әсері (цитопатиялық әсері немесе летальдығы) пайда болғанға дейін сезімтал жүйеде бірнеше рет пассаждау қажет. Реакцияны қоюға қажетті вирустың дозасын алдын ала сезімтал жүйеде титрлеу арқылы анықтайды.

БР екі түрлі жолмен қоюға болады: а) бір сұйылтымдағы телімді қан сарысулары мен әр түрлі сұйылтымдағы вирустар ә) зерттеуге алынған антиденелерді идентификациялау үшін бір сұйылтымдағы вирустар мен әр түрлі сұйылтымдағы қан сарысулары.

Зерттеуге алынған вирустарды идентификациялау үшін бір сұйылтымдағы телімді қан сарысулары мен әр түрлі сұйылтымдағы вирустар (4-кесте).

4-кесте. Вирустарды идентификациялаудағы БР схемасы

Компоненттер

Вирустардың сұйылтымы

Қан сарысуы бақылауы 1:10

Вирус титрі, Ig

Нейтралдау индексі, Ig

10-1

10-2

10-3

10-4

10-5

10-6

10-7

10-8

Телімді қан сарысуы 1:10

+ + + +

+ + – –

– – – –

– – – –

– – – –

– – – –

– – – –

– – – –

– – – –

2

5

Сау мал қан сарысуы 1:10

+ + + +

+ + + +

+ + + +

+ + + +

+ + + +

+ + + +

+ + – –

– – – –

– – – –

7

–

Физиологиялық ерітінді

+ + + +

+ + + +

+ + + +

+ + + +

+ + + +

+ + + +

+ + – –

– – – –

–

7

–

Ол үшін телімді қан сарысуы мен сау мал қан сарысуын бір сұйылтымда (1:10) дайындайды және үш қатарға сұйылтымы 10 есе көбейіп отыратын вирусты 0,5 мл-ден шыны түтіктерге үлестіреді. Вирустарды бейтараптау индексін дұрыс есептеу үшін зерттеуге алынған вирустың ең соңғы сұйылтымы оның биологиялық титрінен артық болуы қажет. Мысалы, вирус титрі 10^-7 ӘБ₅₀ болса, онда зерттеуге вирусты 10^-8 сұйылтымына дейін алу керек. Бірінші қатардағы шыны түтікшелерге 1:10 сұйылтымындағы телімді қан сарысуын 0,5 мл, екінші қатардағыларға – сау мал қан сарысуларын (антиденелері жоқ) 0,5 мл, ал үшінші қатардағыларға – физиологиялық ерітіндіні 0,5 мл-ден қосады. Бірдей көлемде (1:1) үлестірілген қан сарысулары мен вирус қоспаларын жақсылап шайқағаннан кейін, бір-бірімен әрекеттесу үшін қажетті уақыт пен температурада ұстайды (вирустың түріне байланысты). Инкубация уақыты өткеннен кейін қан сарысуы мен түрлі сұйылтымдағы қоспаны жасуша өсінділері немесе басқа да вирусқа сезімтал жүйелері бар 4 шыны түтіктерге 10^-8 сұйылтымнан бастап (10^-8, 10^-7, 10^-6, 10^-5) 0,2 мл-ден қосады. Жасуша өсінділері бар шыны түтіктерді +37^оС термостатта 60-90 минут үстағаннан кейін, оларға 1 мл-ге дейін қоректік орта қосып, күнделікті микроскопиялау арқылы термостатта ұстайды. Белгілі бір уақыт өткеннен кейін (5-12 тәулік) реакция нәтижесін оқиды.

Бастапқыда вирустың титрін Рид және Менч әдісімен есептейді. Сау мал қан сарысуы бар түтіктермен салыстыра отыра телімді қан сарысулары вирустардың титрін қандай деңгейге дейін төмендететіндігін бейтараптау индексі (Ig) деп атайды. Бейтараптау индексі келесі формуламен есептеледі:

БИ	=	Т1	=	107	=	105	=	100000,
		Т2		102

мұнда Т₁ – сау мал қан сарысуы бар вирустың титрі;

Т₂ – телімді қан сарысуы бар вирустың титрі.

Бейтараптау индексі 2 Ig және одан жоғары немесе сандық есептеуде 100 және одан жоғары болғанда реакция оң деп есептеледі.

Бейтараптау индексі 1 ден 2 дейін болған жағдайда реакция күдікті деп есептеліп, реакцияны қайта қояды. Нейтралдау индексі 1 ден төмен болғандарын теріс нәтиже деп есептейді.

Бейтараптау реакциясында бір сұйылтымдағы вирустар мен әр түрлі сұйылтымдағы қан сарысуларын жиі жағдайда зерттеуге алынған антиденелерді идентификациялау және олардың құрамында белгілі бір вирусқа қарсы антиденелердің бар екендігін, вирустарды бейтараптай алатын титрін анықтау үшін қолданады.

3-дәріс

ЖАНУАРЛАР МЕН ҚҰСТАРДЫҢ АСА ҚАУІПТІ ЖҰҚПАЛЫ АУРУЛАРЫНЫҢ МОЛЕКУЛАЛЫ-ГЕНЕТИКАЛЫҚ БАЛАУЫ

1 ДНК-зонд

2 Полимеразалық тізбекті реакция

ДНҚ – зонд. Белгілі бір ауру қоздырушысына тән генді немесе нуклеин қышқылдарының тізбегін анықтау әдістері соңғы кездері аса қауіпті жұқпалы аурулардың балауында қолдау тауып отыр.

Осындай тәсілдердің бірі болып генетикалық зондтар көмегімен іске асырылатын молекулалық гибридизация әдісі саналады. Аталмыш әдісте микроорганизмдердің тек бір түріне ғана телімді дезоксирибонуклеин қышқылының (ДНҚ) немесе рибонуклеин қышқылының (РНҚ) нуклеотидтік тізбегінің кішкене учаскесі қолданылады. ДНҚ-зондты белгілі бір микроб жасушасына тән белгілеріне ғана жауапты нуклеотидті химиялық жолмен синтездеу арқылы алып, оларды изотоп, флюорохром немесе ферментпен таңбалайды. Құрамында ДНҚ бар зерттеуге алынған микроорганизм үлгілеріне таңбаланған зондты қосқан жағдайда нуклеотидтік тізбегі комплементарлы байланысқа түседі. Таңбалауға алынған заттардың түріне қарай пайда болған кешенді радиоизотоптық талдаумен, иммунды ферменттік талдаумен немесе иммунофлуоресценция реакциясымен анықтайды. Молекулалық гибридизация әдісі микроорганизмдердің нуклеин қышқылдарының концентрациясы жоғары болған жағдайда ғана анықтауға мүмкіншілік береді.

Полимеразалық тізбекті реакцияны (ПТР) 1983 жылы Кэри Мюллис ашқан. ПТР кейінгі кезде инфекциялық аурулардың балауда қолданылатын нақты және сезімтал әдістердің бірі болып саналуда. Полимеразалық тізбекті реакция бактерия немесе вирустардың генін in vitro жағдайында термостабильді ДНҚ-полимераза ферментінің көмегімен бірнеше миллион есе көбейтіп алып (амплификация), электрофорезбен анықтауға бағытталған. Бұл реакция ДНҚ репликациясы деп те аталады. Табиғи жағдайда ДНҚ репликациясы бірнеше сатыдан тұрады: 1) ДНҚ денатурациясы (ДНҚ қос жіпшесінің тарқатылып, ажырауы); 2) ДНҚ-ның синтезделуіне қажетті қысқа екі тізбекті ДНҚ учаскесінің қалыптасуы; 3) ДНҚ-ның жаңа тізбегінің синтезделуі (қос жіпшенің комплементарлы құрастырылуы).

Бұл реакцияда микроорганизмдер генінің учаскесінің құрылымын қайталауға қатынасатын, жасанды жолмен синтезделген олигонуклеотид пен Tag-полимераза ферменті қолданылады. Tag-полимераза ферментінің көмегімен ДНҚ-ның телімді фрагменті қалыптасады. Жаңадан қалыптасқан ДНҚ фрагменттері нуклеин қышқылдарының жаңа тізбектерін синтездеуге арналған матрица ретінде амплификацияның келесі циклдерінде пайдаланылады.

Полимеразалық тізбекті реакцияның қойылым жолы үш кезеңнен тұрады (3-сурет): биологиялық материалдардан ДНҚ бөліп алу; полимеразалық тізбекті реакцияны қою; электрофорез немесе гибридизациялы-ферменттік детекция (амплификация өнімдерінің детекциясы).

Жұмыстың әрбір кезеңі міндетті түрде жеке бөлмелерде, санитарлық-гигиеналық талаптар мен санитарлық-эпидемиологиялық ережелерді сақтай отыра ПТР-ға арналған жиынтық көмегімен жүргізілуі тиіс. ПТР-ға арналған жиынтық құрамы үш комплекттен тұрады: №1 комплект – биологиялық материалдардан ДНҚ бөліп алуға, №2 комплект – ДНҚ амплификациясына, ал №3 комплект – ДНҚ детекциялауға арналған.

3- сурет. Полимеразалық тізбекті реакция кезеңдері

ДНҚ бөліп алуға қажетті комплект құрамына лизиске ұшыратушы ерітінділер мен сорбент кіреді. Үлгілерді өңдеу жұмыстары көлемі 1,5 мл болатын микроцентрифуга түтіктерінде 90-120 минут бойы жүргізіледі. Центрифугаланған үлгі тұнбасын лизиске ұшыратушы ерітіндімен өңдеп, депротеинизациялағаннан кейін сорбент көмегімен тазартады.

Полимеразалық тізбекті реакцияны қою үшін қолданылатын комплект құрамына ПТР-буфер, дезоксинуклеозидүшфосфаттар қоспасы, телімді қос олигонуклеотидті праймерлер, Tag-полимераза, минералды май кіреді. Зерттеуге алынған үлгінің белгілі бір мөлшерін арнайы «Eppendorf» түтікшелеріне енгізгеннен кейін үстінен амплификациялаушы қоспаларды, Tag-полимераза ферментін және бір тамшы минералды майды қосады да автоматандырылған термостатта амплификация процесі 2-3 сағат аралығында жүргізіледі. Зерттеуге алынған үлгілермен бірге бақылау үлгілері де қатар қойылады.

Нәтижелерді тіркеуге арналған комплект құрамына электрофорез буферлерінің қоспалары мен агароза гелі жатады. Жұмыстың бұл кезеңі амплификацияланған телімді ДНҚ фрагменттерін құрамында этидий бромиді бар 1 %-ды агароза геліндегі электрофорез көмегімен іске асырылады. Электрофореграмма нәтижесі ультракүлгін сәуле шығаратын трансиллюминаторда оң нәтиже көрсеткен амплификация өнімдері (ДНҚ) мен бақылауға алынған ДНҚ препаратында қызғылт-сары түсті болып жарқырап көрінеді.

4-дәріс

АУСЫЛ ВИРУСЫ (Aphthae epizooticae)

Аусыл – жұп тұяқтылардың арасында (ірі қара мал, қой, ешкі, шошқа және барлық күйіс қайыратын жабайы жануарлар, өте сирек жағдайда түйелер) жіті түрде өтетін аса қауіпті контагиозды індет. Аусыл ауруы қызбамен, ауыз және мұрын қуыстарының кілегейлі қабықтары, желін, тұяқ арасы, бұлшық еттің күлдіреуікті зақымдануларымен сипатталады.

Ауру қоздырушысы РНҚ-лы бар вирустар тобына, Picornaviridae тұқымдастығына, Aphthovirus туыстығына жатады. Бұл вирусты 1898 жылы Леффлер мен Фрош ашқан. Вирион ұсақ икосаэдр пішінді, диаметрі 20-25 нм, құрамы шамамен 31,5% РНҚ және 68,5% белоктан тұрады. Ауру қоздырушысы жеті серологиялық типтерге бөлінеді: А, О, С, SAT 1, SAT 2, SAT 3 және Asia 1. Бұл типтерді бір-бірінен антигендік қасиеттері арқылы ажыратуға болады. Қазіргі кезде аусыл вирусының 80-нен астам тип тпрмақтары бар. Вирустың РНҚ-дағы нуклеотидтік жүйесінің өзгеріске ұшырап отыруына байланысты биологиялық қасиеттері де өзгеріп отырады. Аусыл вирусының А типі – 32, О түрі – 14, С типі – 5, SAT 1 типі – 10, SAT 2 типі – 3, SAT 3 типі – 4, ал Asia 1 типі – 3 тип тармақтардан тұрады.

Бұлашев А.Қ., Мұқанов Қ.Қ және басқалар (2005) аусыл вирусының А₂₂ және О₁ серологиялық типтері антигендерінің құрылымдарын 11%-ды полиакриламидті гель электрофорез көмегімен зерттеу барысында А₂₂ серотипінің құрамында молекулалық салмақтары 94, 66, 45, 34, 30, 26, 24, 20, 14 кД, ал О₁ препаратының құрамында молекулалық салмақтары 92, 66, 50, 45, 34, 30, 26, 20 және 14 кД болатын белок фракциялары айқындалды. Жүргізілген ерттеу нәтижелерін қорытындылай келе вирустың екі серотипіне ортақ молекулалық салмақтары 66, 45, 34, 30, 26, 20 және 14 кД-ды құрайтын жеті белок фракцияларының болатындығы дәлелденді.

Аусыл вирусы иодоформға, аммони ерітінділеріне, гипохлорит, фенолға төзімді, салқын және рН-ы нейтралды орталарда ұзақ сақталады, ал рН 6 ортада белсенділігі тез жойыла бастайды.

Қоздырушы сыртқы ортаға аурудың клиникалық белгілерінің көрінуіне 3-4 күн қалғаннан бастап ауа, сілекей, нәжіс, зәр, сүт және спермалары арқылы тарайды. Аурудан сауыққан және вакцина егілген малдардың жұтқыншағы мен мұрын қуысының қосылған жерінде вирус 9 айдан (қойларда) 2,5 жылға (ірі қара малдарда) дейін сақталады. Аурудың жасырын кезеңі 2 тәуліктен 14 тәулікке дейін созылады.

Аусыл ауруын балау эпизоотологиялық деректерге, клиникалық белгілеріне, патологоанатомиялық өзгерістеріне, вирустарды бөліп алуға және биологиялық сынама қоюға негізделген. Ал олардың типтерін, тип тармақтарын анықтауда комплементті байланыстыру, нейтралдау, полимеразалық тізбекті реакциялары және иммунды ферменттік талдау тәсілдері қолданылады.

Клиникалық балауы. Ірі қара малдарда бастапқы кезде 2-3 күн бойы дене қызуы жоғарлауы байқалады, сүт өнімділігі төмендейді, бұлшық еттерінің треморы, кейінірек еріндерінің дірілдеуі, тістерін қышырлатуы, сілекей ағуы байқалады. Ауыз және мұрын қуыстарыда, желінінде, тұяқтарының арасында күлдіреуікті жарақаттар пайда болып, 24 сағаттан кейін күлдіреуіктер жарылады да ойық жаралар пайда болады. Малдар 8-15 тәуліктен соң аурудан сауыға бастайды. Ауру асқынғанда тілдерінің беті эрозияға ұшырайды, тұяқтары деформацияланады, желінсау, миокардит, іш тастау, салмағын жоғалтады, денесінің терморегуляциясы бұзылады, жас малдар өлімге ұшырайды.

Қой мен ешкілерде клиникалық белгілері нашар байқалады. Тұяқтарының зақымдалуы білінбей өтеді. Қойлардың ауыз қуысының кілегей қабықтары зақымдалады. Қой мен ешкілердің лактация кезеңі тоқтайды. Төлдері өлімге ұшырайды.

Шошқаларды бетоннан құйылған еденді жерде ұстаған жағдайда тұйяқтарының серозды қабынулары дамиды. Торайлар жаппай қырылады.

Патологоанатомиялық балауы. Жануарлардың тілінде, қызыл иегінде, бетінде, ерінінде, танауында, тұмсығында, желін үрпілерінде, өңешінде, алдыңғы қарынында, шошқалардың тұмсығында, тәжі мен тұяқтарының арасында афталар мен эрозиялар байқалады. Төлдердің шіектерінің кілегейлі қабықшалары қабынған, миокарды зақымдалған (жүрегінде жолбарыс жолақтарына ұқсас синдром) болады.

Дифференциалдық балауы. Аусыл ауруын везикулярлық стоматиттен, шошқалардың везикулярлы экзантемасынан, ірі қара малдар обасынан, ірі қара малдардың кілегейлі қабықтарының мукозды қабынуынан, инфекциялық ринотрахеитінен, жаралы маммилитінен, папулезді стоматитінен, вирустық диареясынан, қойлардың катаральды қызбасынан (блютанг) ажырату қажет.

Зертханалық балауы. Материалдарды алу және зерттеуге дайындау. Ауруға шалдыққан малдардан патологиялық материалды: ірі қара малдардың тілінен пісіп жетілген, жарылмаған афталардың қабырғаларын; шошқалардың тұмсығы немесе желінінен; ұсақ малдардың үстіңгі, тісі жоқ жағынан, тұяқтарының арасынан алады. Барлық жануарлар төлдері өлекселерінің басы мен жұтқыншақ сақинасының лимфа бездері, ұйқы безі және жүрек бұлшық еті алынады. Зерттеуге вирусы бар материалдардан (жұтқыншақ пен өңеш кілегей қабықшаларынан) қырындыны арнайы зонд көмегімен алады.

Алынған патологиялық материалдарды рН 7,4-7,6 болатын глицерин және фосфатты тұз ерітіндісінен тұратын консервілеуші ерітіндіге салып зертханаға жібереді.

Зертханаға келіп түскен аусыл вирусы бар материалдар зерттегенге дейін кілтпен жабылатын тоңазытқышта (–6–20^оС) сақталады.

Вирустарды жасуша өсінділерінде бөліп алу. Бұл зерттеулерде шошқа немесе бұзау бүйрегінің алғашқы-трипсинделген жасушаларының өсіндісі жиі қолданылады. Арнайы ыдыстарда моноқабат түзіп өскен жасуша өсіндісінен қоректік ортаны төгіп, Хенкс ерітіндісімен жасушаларды шайып алады да зерттеуге алынған 10%-ды суспензияны қосады. Жасушалар бір бірімен байланысу үшін термостатта (+37^оС) 1-2 сағат бойы ұстағаннан кейін қажетті мөлшерде қоректік ортаны қосып, қолайлы температураға реттелген термостатта өсіреді. Залалданған жасуша өсінділерін 7 күн бойы микроскопиялау арқылы бақылап отырады. Цитопатогендік әсері байқалған жасушаларды қайтара бірнеше рет себінді жасайды және оларды қолданғанға дейін –30^оС температурада сақтайды.