4 Еңбекті қорғау

Еңбекті қорғау-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру-техникалық, санитарлы-гигиеналық, емдеу-профилактикалық, сауықтыру және басқа да шараларды қосатын еңбек әрекеті процесіндегі жұмыскерлердің денсаулығы мен өмірін сақтау жүйесі болып табылады.

Қазақстан Республикасының Конституциясы, 24 бап:

-әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі.

- әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар. ҚР Еңбек кодексіне сәйкес:

Еңбекті қорғау - құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру-техникалық, санитарлық-эпидемиологиялық, емдеу-профилактика, оңалту және өзге де іс-шаралар мен құралдарды қамтитын, еңбек қызмет процесінде қызметкерлердің өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесі.

 Қауіпті өндірістік фактор-қызметкерге әсер етуі еңбекке қабілеттілігінен уақытша немесе тұрақты айрылуға (өндірістік жарақатқа немесе кәсіптік ауруға) немесе өлімге әкеп соқтыруы мүмкін өндірістік фактор.

 Зиянды өндірістік фактор - әсері қызметкердің сырқаттануына немесе еңбекке қабілеттілігінің төмендеуіне және (немесе) оның ұрпақтарының денсаулығына теріс ықпалы болуына әкеп соқтыруы мүмкін өндірістік фактор.

Адам еңбек қызметін материалды- техникалық сияқты, сондай-ақ табиғи жағдайлар кешенінің әсерінен жүзеге асырады.

Еңбекті әртүрлі қөзқараспен қарастыруға болады: физиологиялық, психологиялық, экономикалық, социологиялық және тағы басқа, бірақ ешқандай еңбек тек қана физикалық немесе тек қана ақылмен жасалатын болмайды. Кез келген физикалық еңбек ақылдан бастау алады, ал ақыл еңбегі физикалық еңбекпен негізделеді. Сондықтан қандайда бір еңбек процессін құрамды жақтары тек қана салыстырмалы түрде артық болуы туралы ғана айтуға болады.

Еңбек мәдениеті еңбек қызметінің әртүрлі мәндерін және ерекшеліктерін білуге негізделеді. Физикалық еңбекте маңызды роль атқаратын қолдарға ерекше назар бөлінуі керек. Қолдардың шамадан тыс шаршауы адамның барлық жүйке жүйесіне кері әсер етеді. Қолға еңбек құралы ретінде кеңестіктік бағытта ерекше роль беріледі. Мұның бәрін -басқару құралдарын, құрал тұтқаларын және түрлерін, машиналарды, жабдықарды дайындау, қолдану барысында ескеру қажет.

Еңбек шарттары денсаулыққа, жұмыс қабілеттілікке, және еңбекшілердің жан-жақты дамуына ықпал етеді.

Кез келген өндірістік процессті ұйымдастру барысында осы еңбек процессінің барлық элементтері ескерілуі қажет, олар қалай ескерілгеніне байланысты жұмысшылардың еңбек шарттары ескеріледі.

Еңбекті қорғау – заңнамалық актілер мен еңбек процессі кезінде адамның қауіпсіздігін, денсаулығын сақтау және екі жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз ететін, оларға сәйкес келетін әлеуметтік- экономикалық, техникалық, гигиеналық және ұйымдық іс-шаралардың жүйесі.

Техника қауіпсіздігі, өндірістік санитария, еңбек заңнамаларның сұрақтары еңбекті қорғаудың жалпы мәселелеріне өзіндік тарау ретінде қосымша бөлім болып енеді.

Қазақстан Республикасының 2007 жылдың 15 мамыр № 251 еңбек кодексі негізінде келесі түсініктер қабылданды:

- еңбек қауіпсіздігі – еңбек қызметі процессінде жұмысшыларға зиянды және қауіпті әсер етпейтін іс-шаралар кешенімен қамтылған жұмысшының қорғалу жағдайы;

- өндірістік процесс қауіпсіздігі - өндірістік процесстің нормативті-техникалық құжаттармен бекітілген шарттарда еңбек қауіпсіздігінің талаптарына сай келуі;

- қауіпті өндірістік фактор - жұмысшыны уақытша немесе өмір бойғыға еңбек қабілетілігінен айыратын немесе өлімге апарып соғатын өндірістік фактор [13].

Кәсіби ауру – жұмысшының өз еңбек міндеттерін атқару барысында зиянды өндірістік факторлардың әсерінен туындаған созылмалы немесе жіті ауруы;

Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы заңнаманы бұзған кінәлі тұлға Қазақстан Республикасының зандары бойынша жауапқа тартылады.

Қазақстан Республикасының еңбек кодексіне сәйкес жұмысшы келесі құқықтарға ие:

- еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау;

- жеке және ұжымдық қорғаныс құралдармен қамтылу;

- білім және кәсіби дайындық;

- еңбек міндетерін орындау барысында өміріне және денсаулығына әсер ететін зиянның орнын толтыру;

- жұмыс берушінің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау облыстарында заңсыз іс-әреккетеріне шағымдану.

Еңбекті қорғаудың мақсаты – еңбектің қауіпсіз жағдайын қамтамасыз ету. Бұған жұмысшыларға зиянды және қауіпті өндірістік факторлардың әсер етуі мүмкін немесе олардың әсер етуі қабылданған нормативтерден аспау жатады.

Еңбекті қорғаудың негізгі принциптері:

- қауіпсіз еңбекті ұйымдастру тәсілін жүйелі қолдану принципі;

- еңбек шарттары факторларын қалпына келтіру;

- техниканың қауіпті артық жүктерін өзіне қабылдау, «әлсіз бөлім» принципі;

- ақпарат;

- қауіпті және зиянды өндіріс пен объектілердің жіктелу принципі;

Еңбекті қорғаудың негізгі әдістері:

- жұмысшы және қауіпті аймақтардың кеңестік және уақытша бөлінуі (өндірістің автоматтандырылуы, қашықтықтан басқару және тағы басқалар)

- адамды шаңнан, газдан, шудан, сәуледен, жараққаттанудан және т.б. ұжымдық қорғау құралдарымен қауіпті аймақты қалпына келтіру;

- адамның өндірістік ортаға бейімделуін және оның қауіпсіздігін арттыруын қамтитын тәсілдер мен құралдардың көмегімен жүзеге асатын әдіс.

Жол – құрылысы мен коммуналды қызмет көрсету шаруашылығының жоғары қарқынды механикаландырылуы, одан еңбек шартының барынша жеңілдеуі, пайдаланудағы қауіпсіздік шартының жоғарлауы болып табылады [13].

Коммуналды қызмет көрсету шаруашылығын механикаландырылуының көрінісі – жылжымалы қар еріту қондырғысының еңгізілуі. Қазіргі кезде жылжымалы қар еріту қондырғысы қала коммуналды шаруашылығынан басқада кең қолданыс тапты, ол әуежай ұшу-қону алабын қардан тазалайды.