1.4 Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері

Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері қатарына тасымалдау көлемі және орындалған көлік жұмысы жатады.

Тасымалдау көлемі – бұл белгілі бір уақыт кезеңі ішінде тасымалданған немесе тасымалдауы жоспарланған жолаушылар мен жүктердің саны.

Жүк айналымы белгілі бір уақыт ішінде белгілі бір қашықтыққа жүктерді тасымалдау бойынша орындалған немесе жоспарланған көлік жұмысын анықтайды.

Жүк ағыны – берілген бағытта жүк құрайтын және жүк қабылдайтын пункт арасында белгілі бір уақыт ішінде жүретін жүк көлемі. Тікелей жүк ағыны үлкен шамасы бар бағыт болып саналады.

Жүк тасымалдау, жүк айналымы және жүк ағыны көлемі шамамен, жүк құрылымымен, игеру уақытымен және бірқалыпты еместік коэффициенттерімен сипатталады.

Газдар құрылымы олардың түрімен анықталады; игеру уақытына тасымалдау басы, соңы және ырғағы енеді, олар өз кезегінде тиеу және түсіру пункттары арасындағы қашықтыққа және көлік құралының қозғалыс жылдамдығына тәуелді.

Физика-географиялық жағдайлар көлік жағдайларының ерекше сипатын және массалы жүктерді: жанармайды, металды, тыңайтқышты, халықтық тұтыну тауарларын және т.б. бір өңірден екіншісіне тасымалдаудың айтарлықтай қашықтығын анықтайды.

Сондықтан көлік жұмысының маңызды көрсеткіші тасымалдаудың орташа қашықтығы болып табылады, оны жүк айналымы бөлімінің бөліндісі және тасымалдау көлемінің жолаушылар айналымы ретінде анықтайды.

Жеткізу жылдамдығы немесе қатынас жылдамдығы –жүктердің немесе жолаушылардың жөнелту орнынан белгіленген жеріне дейін, барлық тоқтап қалу мен аялдамаларды ескеретін, орташа қозғалу жылдамдығы. Бұл жылдамдық көптеген факторларға тәуелді және ең алдымен, жылжымалы құрамның конструкциялық (техникалық) жылдамдығына, көлік процесін ұйымдастыруды жетілдіруге және тасымалдау қашықтығына тәуелді.

Техникалық жылдамдық – бұл қозғалыс кезінде көлік құралы қозғалысының орташа жылдамдығы; жылжымалы құрамның аралық және соңғы аялдамаларын ескергенде пайдалану жылдамдығы немесе коммерциялық жылдамдығы.

Жолаушыларды тасымалдау кезінде қатынас жылдамдығы да ең аз мәнге ие болады, себебі ол жолаушының жолда болу уақытын анықтайды.

Көлік құралдарының әр түрімен жылжу кезіндегі жүктердің қозғалыс жылдамдығы әр түрлі. Мысалы, егер теміржол көлігінде жеткізу жылдамдығының бірлігі ретінде қабылдаса, онда басқа түрлерінде ол: әуе көлігінде - 1,5-3,0; автомобильде (қалалар арасында) - 1,8-2,0; өзен көлігі - 0,6-0,7; құбырлы көлікте - 0,4-0,5 және т.б. [3].

Көлік жұмысын бағалайтын маңызды көрсеткіштер көлік құралдарының өнімділігі, орташа тәуліктік жүрген жолы, еңбек өнімділігі және тасымалдаудың өзіндік құны болып табылады.

Көлік құралдарының өнімділігін белгіленген уақытта берілген көлемді орындау үшін жылжымалы құрамның қажетті паркі анықтайды. Өнімділік – бұл көлік жұмысының уақыт бірлігінде жылжымалы құрамның бірлігіне берілген көлемі, яғни

, (1.1)

мұнда Р – көлік жұмысы, тгм,;

п – жұмысты орындайтын көлік құралдарының саны;

t - көлік құралының жұмыс уақыты, сағ.

Жылжымалы құрамның өнімділігі оның жүк көтергіштігіне (жолаушылар сыйымдылығына) және қозғалыс жылдамдығына тәуелді.

Жылжымалы құраммен жүктерді жылжыту кезінде орташа тәуліктік жүріс көрсеткіші пайдаланылады. Орташа тәуліктік жүрген жолы – бұл жылжымалы құрамның (локомотив, автомобиль, өзі жүргіш вагон, пароход және т.б.) әрбір тәулігіне келетін километрлер саны. Бұл көрсеткіш тасымалдау кезінде көлік құралдарын пайдалану қарқындылығын көрсетеді.

Еңбек өнімділігі көлік құралының өнімділігіне, сонымен қатар көлік процестерін де, сондай-ақ тиеп-түсіру жұмыстарын да механикаландыру және автоматтандыру дәрежесіне тәуелді.

Көлік құралын пайдаланудың еңбек көлемділігі – бұл көлік өнімінің бірлігіне келетін еңбекшілердің барлық категорияларының еңбегі [4].

, (1.2)

мұнда Тв, Tпр, Top, Тау – машинистерге (жүргізушілерге), жүкшілерге, тиеп-түсіру машиналары операторларына, техникалық қызмет көрсету жөнінде жөндеу жұмыскерлеріне, әкімшілік-басқару аппаратына және басқаларына сәйкес жылдық уақыт шығындары, адам-сағ;

Р – көлік құралының өнімділігі, ткм/ч.

Тасымалдаулардың өзіндік құны көлік жұмысының жалпылауыш көрсеткіші болып табылады және тасымалдау құнының көлік жұмысы бірлігіне қатынасын бейнелейді (руб/ткм; тнг/ткм және т.б.). Ол көптеген факторларға тәуелді және кең шектерде құбылуы мүмкін. Өзіндік құны тасымалдау қашықтығы артқан сайын төмендейді.

Тасымалдау Q және жүк айналымы Р көлемінің бірқалыпты еместік коэффициентіне сәйкес көрсеткіштің максимум шамасының оның орташа шамасына қатынасымен анықталады:

, (1.3)