1.3 Біртұтас көлік жүйесінде көліктің әр түрінің өзара әрекеттесу саласы

Көлік саласында маңызды міндет ретінде оның барлық түрлерінің біртұтас көлік жүйесінің құрамды бөліктері ретінде үйлесімді дамуы болып табылады.

Әр түрлі жүктер үшін анағұрлым тиімді көлік түрлерін кешенді пайдалану қоғамдық жұмыстың ең аз шығындарымен тасымалдауда халық шаруашылығы қажеттілігін қамтамасыз етуі тиіс.

Бұрын байқалғандай, көлік – бұл оған көліктің алуан түрі ғана емес, теміржол жолдарының, автомобиль жолдарының, су магистральдарының, әуе желілерінің, мұнай және газ құбырларының, теміржол вокзалдары үймереттерінің, порттардың, кемежайлардың, аэропорттардың және т.б. тармақталған желілері де енетін үлкен және күрделі кешен.

Көліктің әр түрлерінің орнықты қызмет етуін талап ететін, күрделі, үздіксіз және динамикалық жұмыс сипатындағы көлік кешені үшін, маңызды мәселе көліктің барлық буындарының үйлесімі болып табылады.

Тасымалдау құралдары және техникалық құрылғылар мен механизмдердің қатынас жолдарының жиынтығы болып табылатын біртұтас көлік жүйесі жүктер мен адамдарды ең аз шығындармен және ең жоғары пайдамен тасымалдауда халық шаруашылық қажеттіліктерін қамтамасыз ететін, технологиялық, техникалық, ақпараттық, құқықтық және экономикалық қатынастар жүйесімен біріккен басқару және байланыс құралдарын, барлық көлік түрлері құрылғыларын кеңінен пайдалану кезінде қызмет етуге қабілетті.

Мұнда бастысы жүктерді «есіктен есікке» тасымалдауды жүзеге асыру кезінде көліктің әр түрін біріктіріп пайдаланудың тиімді тәсілдерінің жүйесі болып табылады, яғни біртұтас тасымалдау процесінің барлық сатысында көліктің әр түрінің тиімді өзара әрекеттесуінде.

Бұл міндет көліктің әр түрі арасында тасымалдау көлемдерін дұрыс бөлу, аралас қатынастарды жетілдіру және жүктерді жеткізудің қайта жүктеусіз сұлбасын дамыту кезінде шешілуі мүмкін.

Тасымалдау көлемдерін үлестіру көліктің әр түрі арасында экономикалық басымдықтар саласын айқын бөлу негізінде жүзеге асырылады. Сонымен, жолаушыларды алыс қашықтықтарға (1000 км астам) тасымалдауды әуе көлігімен, орташа қашықтыққа (500-1000 км)- теміржол немесе әуе көлігімен жүзеге асыру анағұрлым тиімді, шағын қашықтықтарға (100-500 км) жолаушылар ағынын автомобиль немесе теміржол көлігімен игеріледі. Жүктерді тасымалдау көліктің әр түрі арасында қашықтығына ғана емес, жүк түріне де, көлік желісінің тығыздығына және тасымалдау көлеміне байланысты бөлінуі тиіс. Мысалы, автомобиль көлігімен жүктерді шағын париямен, олардың жолда бөгелуі кәсіпорындар мен тұрғындарға айтарлықтай залал келтіруі мүмкін болған жағдайда тасымалдау мақсатты.

Аралас қатынастарды жетілдіру көлік экспедициясын жақсарту жолы, жүк және жолаушылар жұмысының концентрациясы, тасымалды контейнерлеу және тікелей нұсқа бойынша тиеп-жүктеу жұмыстарын ұйымдастыру, яғни көліктің бір түрінен екіншісіне, қоймаға соқпай, беру бойынша жүргізіледі.

Дамыған көлік экспедициясы жүктерді жөнелтеуші қоймасынан алушы қоймасына бірыңғай көлік құжаты бойынша жеткізуші мен тұтынушының көліктің әр түрінің тоғысында операцияларға қатыспастан жүзеге асыратын БКҚ дұрыс пайдалануды болжайды.

Біртекті немесе біртектілігі бойынша жақын жүк жұмысы концентрациясы тиеп-жүктеу жұмыстарын механикаландыруға және автоматтандыруға және жылжымалы құрамның тиеу немесе түсіру астында тұрып қалуын қысқартуға мүмкіндік береді, осыған байланысты кішкене жүк станцияларының, қоймалардың жүк айналымдарын ірі станцияларға бере отырып, жабылуы экономикалық түрде ақталды. Тиеп-түсіру жұмыстарын тікелей нұсқа бойынша ұйымдастыру осы жұмыстардың еңбек көлемділігін күрт қысқартуға, қойма бөлмелеріне қажеттілікті азайтуға, жүктің сақталуын арттыруға және тұтастай үлкен экономикалық нәтиже алуға мүмкіндік береді. Аталған жұмыс түрін жүзеге асыру контейнерлер мен пакеттерді кеңінен енгізу, яғни айналымдық орау ыдысын пайдалану кезінде мүмкін болады, ол жүкті көліктің бір түрінен екіншісіне беруді тездетуге, тиеп-түсіру шығындарын сақтауға және оның сақталуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Қайта жүктеусіз қатынастарды дамыту аралас қатынастарда маңызды бағыт болып табылады, бұл жылжымалы құрамдары минимум тұрып қалатын жүктердің анағұрлым жылдам жылжуы. Қайта жүктеусіз қатынастар теміржол доңғалақтары мен пневошиналары болатын аралас жүрісті үлкен жүкті контейнерлерді, вагондарды және вагон сүйрегіш тіркемелерді қолдану арқылы ұйымдастырылуы мүмкін.

Бірыңғай көлік жүйесі дамып келе жатқан үлкен бағыныңқы жүйенің күрделі жиынтығынан тұрады, олардың өзара әрекеті төмендегілерге мүмкіндік береді [3]:

- жүктер мен адамдарды тасымалдауда халық шаруашылығын қамтамасыз ету уақытылығы мен сенімділігін арттыру;

- көліктің өзара әрекеттесуші түрлерінің жұмысында өзара көмектесу арқасында қатынас жолдарының алып жүру қабілетін тиімдірек пайдалану;

- жүк және жолаушылар тасымалын тиімді бөлу кезінде көлік шығындарын қысқарту;

- жеке бағыныңқы жүйелерді басқаруды, жөндеуді, жобалауды және құрылысын топтастыра отырып, қызмет көрсететін персонал санын қысқарту;

• желінің пайдалану маневрлігін арттыру, жылжымалы құрамның айналымдылығын арттыру және оның санын азайту.

БКЖ бірлігіне қол жеткізіледі;

а) өзара әрекеттесудің техникалық саласында, ол көліктің әр түрінің техникалық параметрлерін бірегейлеуді, стандарттауды және үйлестіруді болжайды. Өзара әрекеттесуші бағыныңқы жүйелердің өткізу және қайта өңдеу қабілеттерін үйлестіру, оперативті қызметкерлер мен есептеуіш кешендері арасында сенімді жүйелер құру;

б) қайта тиелмейтін қатынастар, контейнерлік және пакеттік тасымалдау техникасын дамыту;

в) өзара әрекеттесудің технологиялық саласында, ол технологияның бірыңғайлығымен, көліктің әр түрін пайдаланудың кешенді жүйесін, көлік, жүк жөнелтушілер мен алушылар жұмысының біріккен және өзара байланысты жұмыс графигін, көлік желілері үздіксіз жоспарын, бірыңғай технологиялық процестердің жұмыс графиктерін пайдаланумен қамтамасыз етіледі;

г) өзара әрекеттесудің ақпараттық саласы, ол ақпараттың берілу мазмұны мен түрлері, жылдамдығы және көліктің бір түрімен екіншісінде шешім қабылдау үшін ақпаратты беру бойынша ақпарат үйлесімдігін қамтамасыз етеді;

д) құқықтық салада өзара әрекеттесу негізін теміржол, автомобиль, су көлігі жарғылары; сауда теңіз жолы кодексі; тасымалдар мен тарифтер ережелерінің жинағы және т.б. құрайды;

е) экономикалық салада өзара әрекеттесу негізін көлік түрлері арасында тасымалды бөлудің бірыңғай жүйесі, тасымалдарды жоспарлау жүйесінде бірыңғай тәсіл, барлық көлік түрлерінің қызмет етуін және дамуын оңтайлы басқару құрайды;

з) желілерде, ғылыми дайындамаларда және т.б. көліктің әр түрінің өзара әрекеттесуінің алдыңғы қатарлы тәжірибесін пайдалануда.

БКЖ қызмет етуінде, перспективалы көлік жүктеріне негізделетін БКЖ дамуын басқару маңызды орын алады, ол барлық деңгейлерде БКЖ дамуын болжау теориясы мен оңтайландыру әдісінің өзара байланысынан құрылады.

Көлік жүйесін құру мен жетілдірудің барлық деңгейлерінде көлік құралдарын пайдалану шарттарына, сенімділігіне және ұзақ мерзімділігіне, жүк ағындарының пайда болуы мен дамуының болжамына, жүк тасымалдау көлемі мен түріне ерекше назар аударылуы тиіс.

Жоғарыда аталған мәселелерді одан әрі зерттеу және қарастыру кезінде негізгі ұғымдар мен анықтамаларды қарастырған жөн;

- тасымалдау құралдары – бұл жылжымалы құрам, құбырлар, контейнерлер, түрлі ыдыс және басқалары;

- жылжымалы құрам - локомотивтер, вагондар, кемелер, автомобильдер, тракторлар, тягачтар, өзі жүретін вагондар және т.б.;

- техникалық құрылғылар мен механизмдер – тиеп-түсіру құралдары, конвейерлер, бункерлер, қоректендіргіштер, пакетмашиналар және басқалары;

- басқару және байланыс құралдары – ақпаратты жинау, сақтау қайта өңдеуді қамтамасыз ететін құрылғылар кешені, оларға бағдаршамдар, сигналдық белгілер, аспаптар және т.б. жатқызылуы мүмкін.