экономикалык осым мен тепе тендык

Экономикалық ғылымдар және экономикалық тәжірибесі көрсеткендей инновациялық дамуда жаңа технологиялар экономиканы тиімді модернизациялауды қамтамасыз етеді. Бұл әсіресе ҚР үшін өте маңызды, өйткені 1990 жылдан бастап елімізде технологиялық дағдарыс қалыптасты. Өндірістің техникалық деңгейі құлдырады, ғылыми өнімдекрдің шығуы азайды, ғылыми-техникалық потенциалымыз қысқарып кетті, сондай-ақ бұрынғы экономикалық жүйе түгелімен жойылды, еліміз өзінің ішкі сұранысын қамтамасыз ете алмай қалды. Осының салдарынан ЖІӨ көлемі де 1990 жылмен салыстырғанда 1995 жылы 40%-ға дейін азайды.

Егер, өткен шаққа көз салатын болсақ, Кеңестік Одақ кезеңінде материалдық-техникалық қамсыздандыру, соғыстан кейінгі жылдар қарқынмен дамып, жүйелі іске аса бастады.

«Экономикалық өсу теориялары»шеңберіндегі бірқатар теориялар, атап айтар болсақ;

1. Харрод-Домардың моделі;

2. Экономикалық өсудің неоклассикалық бағыты;

3. Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты;

4. Өсудің қазіргі заманғы,жаңа теориялары және т.б негізі болып табылады.

Нақты бір өсу қарқынына жетуді көздеген кез-келген ел нақты теорияларды арқа етері сөзсіз. Әрине барлық теорияны дұрыс, сәтті практикалық қолданысқа ие деп айту өте қиын...

Қазіргі экономикалық теорияларда экономикалық өсу терияларының негізін ағымын экономисті Рой Харрод пен американдық экономист Евсей Домар салды.

Қоғамның әл-ауқатын қамсыздандырудағы экономикалық өсу теориялары

1.1 Экономикалық өсудің буржуазиялық және қазіргі

заманғы теориялары

Кез-келген қоғамның гүлденуінде немесе құлпырауында маңызды роль ойнайтын ұзақ мерзімді экономикалық өсуді қамтамасыз ету проблемалары сонау меркантилистер теориясында үлкен орынға ие болған. Буржуазиялық әдебиеттерде соғыстан кейінгі жылдарда алдыңғы орынды алған бұл теориның таралуының обьективті негізгі – социализімнің күшеюі мен екі әлемдік жүйелердің экономикалық жарысы болып табылады.Экономикалық қарқынының проблемасы имперализнің колониалды жүйесінің қалауымен байланысты өрши түсті, дамушы елдердің экономикалық артта қалуның алдын алу міндеті жас ұлттық мемлекеттерде өндірістің өсу қарқынымен байланысты.

Экономикалық өсу тақырыбы аясындағы мәселердің өзектілігі - өсу теориясының таралуның негізінде терең және ішкі себептердің жатуында: алдыңғы қатарлы қатарлы дамыған елдерде экономикалық даму қарқының баяулауы,жұмыссыздықтың асқыну, мемлекеттік монополистік капитализнің күшеюі – мұның бәрі ұдайы өндіріс темпі, экономикалық өсу, өрлеу проблемарын алға тартты.

«Экономикалық өсу теориялары»шеңберіндегі бірқатар теориялар, атап айтар болсақ;

1. Харрод-Домардың моделі;

2. Экономикалық өсудің неоклассикалық бағыты;

3. Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты;

4. Өсудің қазіргі заманғы,жаңа теориялары және т.б негізі болып табылады.

Нақты бір өсу қарқынына жетуді көздеген кез-келген ел нақты теорияларды арқа етері сөзсіз. Әрине барлық теорияны дұрыс, сәтті практикалық қолданысқа ие деп айту өте қиын...

Қазіргі экономикалық теорияларда экономикалық өсу терияларының негізін ағымын экономисті Рой Харрод пен американдық экономист Евсей Домар салды. « Халықаралық экономикалық теория» еңбегінде Харрод сыртқы сауда мультипликаторы концепциясын тұжырымдады. « Экономикалық цикл кітабында ол экономикалық циклге кейнстік анықтама береді,яғни оның себебі мультипликатор иен акселератордың арақатынасы дейді. Дәл осы ара қатынас Харродты эконмикалық өсу аясын зерттеуге әкелді,бұл туралы ол ең алғаш 1939ж « Динамика теориясының очеркі» атты мақаласында жарияланды, ал кейініректе бұл туралы 1948 –жылы « Эконмикалық динамика теория кітабында мәлімдеді.

Экономикалық өсудің неокейнстік бағыты. Экономикалық өсудің неокейнстік теориялары Кейнс теориясының сыны процесінде паайда болды. Бұл теория дағдарыстың жағдайдағ экономика негізінде қалыптасты. Ол техникалық прогрестен, халықтың өсуінен абстракцияланды. Алайда, оның қолдануы қысқа мерзімге есептелді. ҒТП, бұзыла бастады, сөйтіп одан абстрациялану мүмкін болмай қалды. Капиталистік елдердің дамудың әркелділігі қушейе түті. Германия, Франция, жапония, Италия елдерінде өсудің жоғары темпі байқалды.Бұл жағдай мұқият түсіңдіруді талап етті, ал Кейнс теорисы мұндай мәселені шешуге қабілетсіз болды.

Экономикалық өсу теориялар әртүрлі коньюктуралық жағ дайға жарамды, жалпы ұдайы өндіріс теориясын жасауға талпыныспен түсіндіріледі. Неокейнстіктер экономикалық саясаттың басты мақсаты- толық жұмысбастылыққа жету болуы тиісдейді. Оладың пікірінше, осындай жолмен жұмыспен қамту мәселесін шешуге болады. Буржуазиялық әдебиеттерде соғыстан кейінгі жылдарда алдыңғы орындарды алған бұл теорияның таралуының обьективті негізгі – социализмнің күшеюі екі әлемдік жүйелердің эканомикалық жарысы болып табылады. Американ эконоисті Э.Домар «халықаралық конфликт өсу проблемасын өмір сүрудің шарты етеді» дейді.

Экономикалық даму темпі проблемасы имперализмнің колониалды жүйесінің құлауымен байланысты өрши түстіғ дамушы елдердіңэкономикалық артта қалуының алдын алу міндеті жас ұлттық мемлекеттерде өндірістің өсу темпімен байлаысты.

Өсу теориясының таралуның негізінде терең және ішкі себептер жатыр алдыңғы қатарлы капиталистікелдерде экномикалық даму темпінің баяулауы, жұмыссыздықтың асқынуы, мемлекеттік монополистік капитализмнің қүшеюуі – мұның бәрі капиталистік ұдайы өндіріс темпі проблемасын алға тартты.

Экономикалық өсудің неокейнстік теориясының мазмұны. Бұл концпекциялардың Дж.М. Кейнстің көзқарастары болды, яғни капиталистік экономиканың стихиялы механизмі сұраныс пен ұсыныс арасындығы тепе-теңдікті қамтамасыз ете алмайды, нәтижесінде адамдардың және материялдық ресуртардың толық емес жұмысбастылығы орын алады, капиталистік экономиканың тұрақтылығына жету үшін тиімді сұраныс проблемасының маңызы зор тиімді сұранысты анықтайтын факторларға әсер ете отырып, экономиканы мемлекеттік реттеу капиталистік экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ететін жағдайда.

Неокейнстіктердің негігі проблемасы- өткізу проблемасы болып табылад, яғни егер сұраныстың қозғалыундағы өндірістік ресурстардың толық тұтынылуын қамтамасыз етсе, онда экономика динамикалық тепе-тең жағдайда болады. Тиімді сұраныстың өзгеруі өндірістің нақты деңгейін және оның потенциялды мүмкін деңгейден ауытқуын анықтайды. Ұлттық табыстың өсуі (ұлттық табыстан сұраныс деңгейі тәуелді) кейнстіктердің пікірінше, капитал қорлануының фунциясы болып табылады, ал капиталға сұраныс ұлттық табыстың өсу темпімен анықтайды.

Экономикалық өсудің Неокейнстік моделіне маңызды орынды тұтыну мен қорлану арасындағы сандық өзара байланысты қарастырулар алады. Неокейнстіктер экономикалық өсудің басты

факторы ретінде инветицияны, басқаша сөзбен, капиталдың қорлану нормасын санайды.Басқа да фактор ретінде өндірістің капитал сыйымдылығын (капиталдың шығарылған өнімге қатынасы) атайды. Буржуазиялық экономистер бұл коэффициенттіңиндустрияландыру кезінде артқанын «кемелденген экономика кезеңінде төмендегенін байқаған. Ал кейбір кейнстіктер бұл коэффифиент үнемі тұрақты дейді.

Кейнстітер инвестицияларды екіге бөледі:

1. туынды – тұтынудың өсуінен пайда болған

2. тәуелсіз – техникалық прогреске, мемлект саясатына, халық санының өсуіне негізделген.

Бұл жалпы алғанда, жасанды болып келеді. Тәуелсіз (автаномды) инветитциялар шындығында тіпті тәуелсіз емес. Олар жалы капиталистік ұдайы өндірістік, пайда нормасының қозғалысына тәуелді. Неокейнстік теорияда қолдану прлблемасы жинақмен байланысты қарастырылады. Егер инвеститциялар жинақтауға тең болса, онда эконмика қиыншылықтарды сезінбейді. Жинақтардың инветитциялардан артып кетуі кәсіпорындардың жүктелмеуінен және жұмыссыздыққа әкеледі. Инвеститциялардың сұраныстың жинақтардан артуы бағалардың өсуіне әкеледі. Жалпы жинатау мен қорлану арасындағы пропорция ұлттық табыты пайдалануды талдауда үлкен қызығушылық тудырады, Бірақ та Неокейнстіктер осы 2 – дәрежелі байланыстардың көмегімен негізгі экономикалық процестерді түсіндіруге тырысады. Өздерінің теориялық талдулары арқылы олар өсу темпіне айтарлықтай түсіндірмелер береді. Мысалы , Э Хансен АҚШ-тағы өндірістің өсу темпінің баяулауын соғыстан кейінгі жылдарда жекекапитал салымдары мен тұтыну сұранысына әсер ететін автономды күштерінің әсерінің әлсіреуімен түсіндіріледі. Оның ойынша, АҚШ-тың бүкіл жүйесі инвеститциялық мүмкіндіктер баяу ұлғайып жатса да, жинақтаудың өсуіне бағынады. Оның себебін ол тұтыну сұранысының жетіспеушілігінен , нәтижесінде күштерді толығымен пайдаланбаудан, капитал сыйымдылығ коэффициенттің төмендеуінен , материялдық өндіріс сферасына қарағанда капиталл сыйымдылығы төмен болатын қызмет көрсету сферасының ұлғаюынан көреді.

Мультиплекатор мен акселятордың үйлеуі негінде циклдік кейнстік моделі құрылған. Мұндағы негізгі мәселе – сұраныс мәселесі.

Жинақтау қорлануға теңестіріледі, өндірістік және өндірістік емес инвестициялар арасында үнемі айырмашылық бола бермейді. Жұмыс істеушілердің тұтынуы капиталистердің тұтынуымен теңестіріледі. Нақты тұтынудың орнына психологиялық категория ретіндегі «тұтынуға бейімділік» келеді. Көптеген формулалардың кемшілігі параметрлердің тұрақтылығы да болып табылады. Мысалы, Харродта капитал сыйымдылығы коэффиценті тұрақты, ал негізінде ол еңбек өнімділігінің өсуі мен техникалық прогрестің нәтижесінде өзгеріп отырады. Бірқатар экономистер өсу формулаларын барынша қарапайымдауға қарсы шығып, ұдайы өндіріс процесіне әсер ететін кейбір қосымша факторларды ескере отырып, неғұрлым күрделі модельдер құрды. Олар еңбектің ролін, оның өнімділігінің артуын, техникалық прогрестің ролін ескере бастады, капитал салымдары құрылымдарының мақсатты өзгеруінің критерийлерін іздестіре бастады. Бұлар көпфакторлы модельдер деп аталды.

Модельдеудегі жаңа момент – экономикалық өсудегі көп секторлы модельдер жасау (ағылш. экономисті Р. Стоун) болды, мұнда өсу модельдері баланстық кестелермен, «шығын-өнім шығару» моделімен үйлестірілді. «Шығын-өнім шығару» моделі экономика салалары арасындағы байланысты көрсетуге талпынады, ол шахматтық баланстық кесте түрінде құралады, онда әрнбір сала екі реттен қатысады: өндіруші және сатып алушы ретінде.

Горизонтальды сызық бойымен әрбір салада өндірілген өнімдер мен қызметтердің бөлінуі, ал вертикальді сызық бойымен сол саланың шығындары көрсетіледі.

Экономикалық өсудің көпсекторлы моделін жасау экономикада құрылымдық жылжуларды бейнелеуге, экономикалық бағдарламалау үшін және салалық құрылымының өзгеруі үшін негіз болуға бағытталады. Бұл модельді қарастыру буржуазиялық экономистердің нақтылыққа ұмтылуын көрсетеді, алда олар танымал оң нәтижелерге жетті. Стационарлы қоғам моделінен бастаған олар өсу моделіне өтті. Техникалық прогреске, ұлтттық табысты бөлуге, капитал-өнім қатынасының өзгеруіне абстракциялана отырып, осы бағыттың экономистері нәтижесінде осы факторларды модельде қамтыды. 1-модельде бір тауар, бір өндіріс факторы қарастырылды. Келешекте сызықты бағдарламалау негізінде басқа да факторлар қамтылды. Экономиканың әр түрлі секторларындағы капитал салымдарының салыстырмалы тиімділігі проблемасын талдауда, математикалық аппаратты жетілдіруде экономистер көптеген жетістіктерге жетті.

Алайда, модельдің мәнділігі осы модельдің негізінде жатқан ғылыми емес экономикалық теорияның әсерінен төмендеді. Оларға «шекті пайдалылық» теориясы, «өндіріс факторлары» теориясы, «капитализм дамуындағы дағдарыссыздығы» теориясы объективті экономикалық процестердің мазмұнын бейнелемейді. Ұлттық табысты құруда тек еңбек қана емес, сонымен қатар капитал мен табиғи ресурстар да қатысатыны туралы тұжырымдаған «өндіріс факторларының» теоретиктері сондай-ақ ұлттық табыстың өсу факторларының нақты ролін дәлелдейді. Қоғамдағы барлық табыстардың сомасы ретіндегі ұлттық табысты анықтау ұлттық табыстың мөлшері мен көздерінің құруына әкеледі.

Мемлекеттің көмегімен дағдарыс пен жұмыссыздықты жоюға болатыны туралы көзқарас тұрақты «балансталған» өсу моделі негізінде жатыр. Модельде капитализмнің антогонистік қарама-қайшылығы, оның заңдылығы сыналады.

Көптеген маңызды әлеуметтік-экономикалық факторлар модеьде ешқандай көрініс таппайды. Оларға таптық күрес, капиталдың қорлану көлеміне, жұмыс күшінің құнына әсер ететін факторлар, ақшалай және нақты жалақы арасындағы қатынас, т.б. жатады.

Неокейнстіктердің экономикалық өсуге болжау жасау. Болжаулар ретсіз және конъюктураның өзгеруін алдын-ала болжау мақсатын көздеді. Ал қазірде болжаулар экономикалық саясаттың міндеттерін шешу мақсатын көздейді: тиімді экономикалық өсуді, толық жұмысбастылықты, инфляцияның алдын-алуды қамтамасыз ету және т.б. Қазіргі экономистер және тұтас экономикалық институттар жекелеген елдердің және әлемдік капиталистік экономиканың экономикалық дамуын болжауға көп көңіл бөлуде. Мұндай болжамдар үш түрлі болады:

• ұзақ мерзімді (10-25 жыл)

• орта мерзімді (3-5 жыл)

• қысқа мерзімді (1 жыл)

Қазіргі буржуазиялық саяси экономияның маңызды, жаңа элементтерінің бірі ұзақ мерзімді болжамдар жасау болып табылады. Бұл бағыттағы экономистер болжамдар жасауда екі түрлі әдісті қолданады. Біріншісі, индивидуалды жоспарлар мен фирмалардың болжамына анкеталық сауалнамаларға негізделген микроталдауға сүйенеді. Мұндай мәліметтер мемлекеттік секторға қатысты мәліметтермен қосылады. Біруақытта мемлекеттік және жеке индивидтердің жоспарлары құрылады. Мұндай әдістің кемшілігі сауалнама жолымен алынған мәліметтердің күдіктілігі болып табылады, өйткені фирмалар өздерінің нақты мақсаттары туралы хабарлап отыруға мүдделі емес. Жоспар негізіне жеке кәсіпорындардың мүдделері жатады, бұл бүкіл экономика аумағында ірі проблемаларды шешуде мемлекеттің араласуын шектейді.

Екінші әдіс макроэкономикалық талдауға негізделеді, яғни жалпы мақсаттарды көздейді. Бұл үшін статистикалық мәліметтердің экстраполяциясы мен эконометриялық әдістер қолданылады. Эконометрикалық әдістер экономикалық айнымалылар арасындағы қатынастарды зерттеуге негізделеді. Эконометрика өткен экономикалық әрекеттерді түсіндіреді және экономикалық айнымалылар арасындағы өзара ықтимал байланыстарды сипаттайтын математикалық теңдеулер құру жолымен болашақты анықтайды.

Болжауларда экономистер саяси экономияның барлық методологиялық бастаулардың көрінісін тапты.

Неокейнстіктер капиталистік экономиканы реттеудің тікелей және жанама әдістерін жасады. Экономикалық дамуға мемлекеттің жанама әсер ету әдістеріне: салық саясаты, бюджеттік қаржыландыру, несиелік саясат, амортизациялық аударымдар жатады. Әдебиеттерде бұл әдістер автоматты тұрақтандырғыш, несиелік тұрақтандырғыш, институционалды тұрақтандырғыш атауына ие болды.

Капиталистік елдер үкіметтері Кейнспен ұсынылған ссудалық пайызды реттеуді кең қолданды. Ал қазір пайыз нормасының өзгеруі бірінші кезекте негізгі капиталға капитал салымын қолдау үшін ұзақ мерзімді несиелеуге қатысты жүргізіледі.

Американдық экономистер практикада қолданыс тапқан жеткіліксіз қаржыландыру принципін алға тартты. Мұнымен байланысты «реттелетін инфляция» белсенді экономикалық саясаттың қажетті элементі ретінде қарастырылады. Мемлекеттік несие өндірістің салалық құрылымының өзгеруінде, экспорттық салаларды ынталандыруда, экономиканың арта қалған салаларын қолдауда, инфрақұрылымды дамытуда, техникалық прогресті алға тартуда маңызды роль ойнай бастады.

Несиелік саясат аясында мемлекетпен жүргізілетін барлық іс-шаралардың жиынтығы, мемлекеттің ссудалық капитал рыногындағы операцияларын, коммерциялық банктердің міндетті резервтер нормасының өзгеруі, тұтыну және ипотекалық несиелердің арзандауы немесе қымбаттауын қоса айтқанда, капитал салымының динамикасына және оның құрылымына айтарлықтай әсер етеді. Алайда, бұл саясат басқа да мемлекеттік-монополистік іс-шаралар секілді қарама-қарсылық сипатқа ие. Бұл алдымен мемлекеттік қарыздың және инфляцияның өсуімен байланысты.

Реттеу әдістерінің бірі – жеделдетілген амортизация болып табылады. Э. Хансеннің пікірінше, амортизациялық аударымдардың өсуі инвестициялық сұраныстың жалпы қысқаруының орнын толтыруы мүмкін. Амртизациялық аударымдарды реттеу туралы ұсыныс белгілі объективті негізге ие. Амортизация үлесі жалпы капиталист салымына артады және капитал салымдары негізгі капиталды амортизациялау деңгейіне тәуелді. Жалпы, бұл тенденция техникалық прогреспен байланысты. Капитализм жағдайында ол өндіріс өсуінің төмен темпінде қорлану нормасының төмендеуі нәтижесінде күшейеді.

Жеделдетілген амортизация және корпорацияға салықтық жеңілдіктер капитал салымдарын ынталандырады. Олар ең алдымен жаңа, әсіресе әскери салымдарға әсер етеді, экспортқа жұмыс істейтін салалардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады. Мұндай шаралар монополия пайдасының өсуіне әкеледі, жаңа салаларға капитал салымдарымен байланысты тәуекелді төмендетеді. Сонымен қатар жеделдетілген амортизация және корпорацияға салықтық жеңілдіктер салалардың дамуының әркелкілігін және олардың арасындағы диспропорцияны күшейтеді. Негізгі қорлардың қызмет етуі өзгеріссіз қалса да амортизациялық аударымдардың өсуі инвестициялық сұраныстың жалпы қысқаруының орнын толтыра алмайды. Бұл яғни қандай да бір уақыт арасында негізгі қорлар жаңартылып тұрады. Сонымен қатар амортизациялық аударымдардың өсуі қайта қорлануға бағытталған таза қорлануға сұранысты азайтады. Яғни инвестицияға кедергі болып тұрған қарапсаттардың жеткіліксіздігі емес, рыноктың кемшілігі.

1960-70 ж.ж. буржуазиялық экономистер арасында мемлекет тарапынан түзету шаралары балансталған және тұрақты өсу үшін жеткіліксіз деген түсінік орын алады. Олардың назарын Франциядағы «индикативті жоспарлау» тәжірибесі аударды. Ағылшын және американ экономистері мемлекеттік жоспарлаудың қажеттігі туралы идеяны жиі айтатын болды.

Буржуазиялық экономистердің ойынша, жоспарлау өндіріс құралдарына меншік сипатымен байланысты емес, және жоспарлы шаруашылықты жеке меншік негізінде құруға болады. Бұл жасалған бағдарламалар экономикалық жағдайды талдау мен кол жеткізуге тиісті мақсаттарды анықтауды қамтиды. Олар сондай-ақ міндеттердің 2 типін құрайды: нақты, яғни ұлттандырылған салаларға қатысты заңдық сиаптқа ие негізгі қызметтер мен өндіріс салалары бойынша және басқа да барлық салалар үшін тапсырмалар. Мұндай жағдайда олар кепілдемелік сипатқа ие.

Бағдарламалардың орындалуын қадағалау жанама сипатта. Сонда да экономикалық бағдарламалау мемлекеттің экономикаға араласуына жаңа мүмкіндіктер береді. Ол экономиканың өсу темпін арттыру, экономикадағы құрылымдық жылжуларды ынталандыру міндеттерін алға тартады. Осымен байланысты мақсатты реттеу шаралары жасалады. Бағдарламалау көмегімен монополиялар пайдасын арттыра алады, еңбек етушілердің эксплуатациясын күшейте алады.

Осылайша, біреулер өсу темпінің артуына пайдаға қатысты ұлттық табысты қайта бөлу жолымен қол жеткізуге болады десе, басқалары өсу темпінің артуына жалақыға қатысты ұлттық табысты қайта бөлу. Экономикалық өсудің посткейнстік теориясының кейбір өкілдері өз теорияларын Маркстің ұдайы өндірісті талдауымен байланыстырады. Негізінде олар қоғамдық өндірістің бірінші және екінші бөлімшелерінің технико-экономикалық өзара байланысында өсу мен бөлудің өзара байланысының негізін табуға тырысады. Посткейнстіктердің жасаған қорытындылары экономикалық процестерді бейнелейді және реакционды саясаттың негізделуі үшін қызмет етеді.

Н. Калдор моделі. Неокейнстік экономикалық ойдың өкілдері Дж. Робинсон, Н. Калдор, Л. Назинетти және т.б. әртүрлі бағыттарда тепе-тең, балансталған экономикалық өсуді зерттеу дәстүрін жалғастырды. Тепе-тең өсу моделін нақты өсу моделіне жақындатуға ұмтыла отырып, олар бұл модельге ұлттық табыстың пайда мен жалақы арасында бөліну, жетілмеген бәсеке, инфляция, өнімнің тұтыну және өндіріс игілігіне бөліну факторларын қосты. Кейнстік теорияға сәйкес инвестициялар экзогенді болып табылады – олар пайда нормасын анықтайды. Сондықтан Калдор бойынша жағдай келесі 2 сценарий негізінде сипатталады:

1. Инвестициялардың өсуі олардың жинақтан да жоғары болуына әкелсін. Мұндай жағдайда инфляция табыстың жалақыдан да тез өсуінен болады. Өйткені жалақының өсуі ұжымдық кемсімнің негізінде ғана іске асырылғандықтан. Жалақының тек тұтынылып, ал пайданың кейбір бөлігінің жинақталуы жинақтың өсуіне әкеледі, сөйтіп ол инвестицияны қуып жетеді.

2. Керісінше, егер инвестициялар жинақтан төмен болса, еңбек келісімі бойынша бекітілген жалақыға қарағанда тауар бағасы тез түседі, нәтижесінде жинақ та төмендейді және тепе-теңдік қайта орнайды.

Экономикалық өсудің неоклассикалық теориясы. Экономикалық өсудің неоклассикалық теориясының пайда болуы мен таралуы біріншіден, кейнстік теорияға негізделген мемлекеттік – монополиялық реттеу (мемлекеттік шығындардың өсуі, мемлекетік бюджет тапшылығы, инфляцияның күшеюі) тәжірибесінің теріс салдарларымен, ал екіншіден, экономиканың даму темпі жоғарылап, ал жұмыссыздық төмендейтін салыстырмалы жағымды конъюктурамен түсіндіріледі. Осындай ортада өндірістің өсуі пайдаланылмаған күштер есебінен ғана емес, сонымен қатар жаңа техника енгізу, еңбектің өнімділігін арттыру есебінен де мүмкін екендігі туралы сұрақ туады. Үшіншіден, өсудің кейнстік теориясы капитал жеткіліксіздігі мен жұмыс күшінің үлкен ресурстары орын алатын дамушы елдер үшін ұсынылмаған.

Экономикалық өсудің неоклассикалық теориялары неокейнстік модельдерді сынау процесінде пайда болды. Осылайша кейнстік модельдің кейбір нағыз сезімтал белгілері алға тартылды /3/:

- Бұл модельдерде өндірістің өсімі жаңа капитал салымдарының функциясы ретінде қарастырылады, ал өсім пайдаланылмай қалған өндірістік күштерді пайдалану үшін жаңа жұмысшыларды тартумен де қамтамасыз етіледі.

- Модельдер өндірістің капитал сыйымдылығының өзгеріссіздігінен дәлелдейді, өндірістің екі немесе одан да көп капитал сыйымды әдістерінің арасында таңдауға мүмкіндік бермейді.

Бұл теорияның көренкті өкілдері американ экономисті Р. Солоу және ағылшын экономисті Дж. Мид. Бұл бағыттың өкілдері өндіріс факторларының иелері шекті өніммен марапатталатын жағдайдағы еркін бәсеке тұпсырымына сүйенеді. Олардың пікірінше өндіріс факторларының бағасына әсер ететін еркін бәсеке механизмдері арқылы басты өндіріс факторларының толық пайдаланылуына қол жеткізуге болады. Егер мысалы, капитал салымдарының темпі өте жоғары болса, онда өндіріс құрал-жабдықтарына бағалар жоғарылайды. Соңғысы капиталистерге капитал сыйымдылығын төмендетудің шараларын іздестіруге мәжбүр етеді, бұл капитал бағасының төмендеуіне әкеледі. Бұл теорияның тағы бір ерекшелігі – оның өсу факторы ретінде тек капитал салымын ғана емес, басқа да компоненттерді – еңбек, табиғи ресурстар, техникалық прогресс, т.б. қарастыруында. Соңғысы дербес факторы ретінде немесе басқа факторлардың өнімділігіне әсер ету құралы ретінде қамтылады.

Өсудің қазіргі теорияларының еркшелігі – олар өсуді тепе-теңдіктің бұзылуы емес, қалыпты жағдай деп түсінуінде. Әңгіме, сұраныс пен ұысныс сәйкес болатын балансталған өсу туралы болып отыр.

Еркін бәсекеден тыс балансталған өсу шарты – тұрақты ақша жүйесі болып табылады. Сондықтан да неоклассикалық теорияның жақтаушылары мемлекеттің экономикаға араласуын тұрақтылықты бұзудың факторы ретінде қарастыра отырып, мемлекетік инфляциялық шығындарға қарсы шығады.

Неоклассикалық теория негізінде «алтын ғасыр» моделі жасалынды. Бұл модельде ұлттық табыстағы жинақ үлесі тұрақты деп қабылданады, өсу темпі техникалық прогресс пен өз алдына қызмет ететін халықтың көбеюіне тәуелді және тұтынудың өсуіне, әл-ауқаттың артуына тәуелді емес.

Неоклассикалық теорияда негізгі рольді өндіріс факторларының бар болуы және олардың тиімді пайдаланылуында потенциалды мүмкін өсу темпі проблемасы пайда болды. Бұл Кобб-Дугластың өндірістік функциясында жақсы сипатталады. Олар ең алғаш АҚШ-тың өндеу өнеркәсібінде өнім көлеміне капитал мен еңбек шығындарының әсерін эмпирикалық жолмен анықтауға тырысты. Осыдан жасаған олардың тұжырымы: өнім бір-бірін шексіз ауытыра алатын екі фактор – капитал мен еңбектің функциясы болып табылады. Кіші квадраттар әдісін пайдалана отырып, Кобб пен Дуглас өнім мен капитал еңбек шығындары арасында статистикалық байланыс орнатты.

Кобб-Дуглас функциясы экономикалық өсудің жекелеген факторларының ролін сандық бағалау жұмыстарына бастама болды. Ол екі бағытта жүзеге асады:

- өндіріс масштабына тәуелсіз факторларының тұрақты тиімділігі алғышарттарынан бас тарту

- ұлттық табыстың өсуіне әсер ететін үшінші айнымалы ретінде, дербес фактор ретінде техникалық прогрестің әсерін ескеру.

Бұл зерттелер практикалық қызығушылық тудырады, алайда өндірістік функцияның теориялық негізі бұрынғыша «шекті өнімділік» теориясының антиғылымдық постулаты болып қала береді.

Өсудің неоклассикалық теориясы сондай-ақ «кемімелі табыстылық заңына», «шекті өнім» категориясына негізделеді.

Неоклассикалық теорияның өкілдері өсудің көзі ретінде пайданың өсуін айтады. Кәсіпорынның толық жүктелмеуінің, жұмыссыздықтың себебі неоклассиктердің пікірінше, инвестиция мен техникалық прогрестің төмен темпі, оның негізінде пайданың, техникалық жаңашылдыққа ынтаның төмендігі жатыр. Бұл тезисте олардың практикалық қолданысқа ұсынылуы да негізделеді. Олар жалақыны көтеруге, әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерге, шығындардың көбеюіне бағытталған мемлекеттің шараларына қарсы шығады, пайдаға салықты төмендетуді және жанама салықтарды ұлғайтуды ұсынады.

Өсудің неоклассикалық теориясының «көтерілуі» олардың техникалық прогресті қамтуымен тығыз байланысты. Өзінің алғашқы вариантында бұл теория ұлттық табысты бөлудегі өзгерістерді түсіндіре алмады. Оның өкілдері өндіріс факторларының өсу темпіндегі өзгерістерді олардың шеткі өнімдерінің өзгеруімен түсіндіреді. Бірақ та табысты бөлудегі қатынас бұрынғыша қалады. Егер өзгеріс болатын болса, онда «шекті өнімділік» заңы әсер етпейді. Олар бұған келіспейді. Сондықтан да олар ұлттық табысты бөлудегі пропорцияның бұзылуының себебі техникалық прогресс екенін дәлелдеуге ұмтылды. Егер техникалық прогресс капиталды-интенсивті сипатта болса, онда капиталдың шекті өнімі мен пайда нормасы жалақыға қарағандатез өседі. Бұған тағы ресурстарды алмастыру икемділігінің әсері қосылады.

Өсудің неоклассикалық теориясының қазіргі варианты – монетарлық теория болып табылады. Бұл теориның авторлары М. Фридмен және Шварц 1869-1960 ж.ж. АҚШ-тың монетарлық тарихы кітабында ұдайы өндіріс процесінің тұрақсыздығының бұзылуының себебі ақша сферасындағы қозғалыстар болып табылады және «ұзақ мерзімді жоспарда ақшалардың тұрақсыздығы экономикалық өсудің тұрақсыздығына әкеледі». Олардың ойынша, ақша массасының қысқаруы экономикалық өсу темпінің баяулауына, ал көбеюі – жылдамдауына әкеледі. Бірақ бұл теорияның осы тұжырымы нақты дәлелдеулерден шықпағандықтан, нақты практикаға жақындығы төмен.

Экономикалық өсудің неоклассикалық теориясының тамыры өнімді өткізу проблемасын ескермегендігінен тұрады. Бұл экономистер минималды шығындарда максималды пайда алу мүмкіндігіде өндіріс шығындарына назар аудара отырып, ұдайы өндіріс проблемасын бір жақты талдайды.Олар осы мақсаттарда жалақының төмендеуі өткізу шарты мен сұраныстың азаюына әкелетінін ескермейді. Бұл теория экономикалық дағдарыстарды ескермей, тұрақты тепе-теңдік концепциясына негізделгендіктен, нақты өмірден мүлдем алыс.