Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы 7- класс. «Атамұра» -2003 ( vі -хvіі ғ.Аралығы) Орта ғасырлық мемлекеттер

Бағыттар

Түрік қағанаты

Батыс түрік қағанаты

Түргеш қағанаты

Уақыты

552- 603 ж

603 -704 ж

704 -756 ж

Терриориясы

Жетісу

Қаратаудан Жоңғарияға дейін

Жетісу

Шаштан Бесбалыққа дейін, Жетісу

Астанасы

Суяб

1.Суяб 2.Мыңбұлақ (жазғы орда)

1.Суяб 2. Күнгіт ( Іле бойы)

Билеуші титулы

Қаған

Қаған

Қаған

Әлеуметтік жағдайы

●Негізгі құрамы – түрік тілдес халықтар болды.

●Қытай шежіресі бойынша «теле» сөзінен

«түрік» сөзі шыққан.

●Түрік қағанаты құрамында 30-дан аса теле тайпасы болған.

●Теле – түрік тілдес тайпалардың ортақ атауы

●Қаған – қағанаттың бірінші басшысы,билеушісі, әскербасы

●жоғары лауазымдар –ябғу,шад,елтебер (қаған руына жататын ақсүйектер болды)

●Бұйрық, тархан –сот істерін жүргізушілер

●Бектер – жергілікті жердегі қағанның негізгі тірегі

● «Қара будундар» -қарапайым халық

● Селиф – салық жинаушы

●Жасауыл – селифтерді бақылаушылар

●Тат - құлдар

●Қағандық халқының негізгі құрамы түргештер болды

●Түргештер – сары және қара түргештер болып бөлінді.

Құрылу тарихы

Басқарған қағандары

●Ерте орта ғасырларда ірге тіккен біздің жеріміздегі алғашқы феодалдық мемлекет

●Түрік этнонимі қытай жылнамаларында 542 жылдан белгілі

●Түріктердің мемлекеттік дәрежеге көтерілуі 552 жылдан басталады.

●545 жылы түрік қолбасшысына қытай елшісі келіп, екі ел арасында бейбіт қатынас орнайды.

●Түріктер аварлардың (жужандар) қол астында болған.

●Осы кездегі авар билеушісі – Анағұй қаған.

1. Бумын - «елхан» атағын алған

2.Қара –Еске – Бумынның баласы

3.Мұқан – 552-554 ж.Қара Ескенің інісі

4.Тобо қаған

5.Иштеми – Бумынның інісі

●603 жылы Түрік қағанаты екіге бөлінгеннен кейін құрылды.

●Қағанаттың негізгі этникалық ұйтқысы – «он тайпа» он оқ будун тайпалары болды.

●Он тайпа – бұл бес тайпа дулу,

бес тайпа нушеби.

●Дулу мен нушибилар шекарасы –Шу өзені болды.

1.Тардуш (Дато) – алғашқы қағаны

2.Шегу -610 -618 ж.басқарды

3.Тон – 618-630 ж.басқарды

4. Ешбар Елтеріс – 634 жылы нушеби тайпасының қолдауымен қаған болды.

●704 жылы Батыс түрік қағанаты

орнына құрылды.

●Түргештер туралы алғашқы деректер «Күлтегін» ескерткішінде және қытай жазбасында кездеседі.

●VІғ.Шу, іле өзендері аралығын мекендеген.

1.Үшлік –алғашқы қағаны

2.Сұлу қаған – 715-738 ж.билік құрды.

3.Тұқарсан Құтшар –Сұлудың баласы

4.Жыпыр – 749-753ж.қара түргештер тарханы болған

Саяси жағдайы

●Түріктердің аварларға қарсы күресін басқарған – Бумын қолбасшы

●552 ж.Жужан қағандығы жеңіледі.

●Бумын қаған «елхан» атағын алады.

●Қара Ескенің кезінде түріктер аварларды екінші рет жеңеді.

●552-554 ж.Мұқан қаған кезінде аварлар мүлде жеңіледі және Қытай билеушілері жылына 100 мың тең жібек матасын төлеген.

●570-580ж.түрік қағанатының ықпалы шығыста күшті болды

●555 жылы түріктер Арал теңізіне дейін жеткен.

●563-567 ж.эфталиттермен соғысып, жаулап алды

●VІғ 70-ж.Түрік қағанаты СолтүстікКавказ бен Қара теңіздің солтүстік жағалауына дейін үстемдік құрды.

●ішкі талас –тартыстан 603 ж.Түрік қағанаты Батыс және Шығыс түрік болып екіге бөлінді.

●Батыс түрік қағанатының саяси билігі күшейді –Шегу мен Тон қаған кезінде.

●Тон қаған кейбір ірі қалаларды қолына ұстап тұру үшін,қызын әйелдікке беру арқылы айла –шарғы қолданған.

●627 жылы Византияға көмекке әскер жіберген.

●630 ж.бастап билік үшін таластар басталған

●634 ж.Ешбер Елтеріс билікке келіп, «10 тайпа» -«он оқ будун» жүйесін енгізген.

●640-657ж.дулулар мен нушебилер арасында ұзақ тартыс болды.

●659 ж.Қытай Жетісуға басып кіреді, Ешбар қаған қаза табады.

●756 жылы Батыс түрік қағанаты орнына Түргештер келеді.

Шығыс Түрік қағандығы

●682- 744 ж. өмір сүрді

●Білге қаған, Күлтегін кезінді қуатты болды

●Қолбасшы Тоныкөк жауынгерлігімен даңқы шықты

●744 ж.Ұйғырлар құлатты

●Үшлік қаған елді 20 аймаққа бөліп, әр аймақ 7 мыңнан әскер шығарған.

●706 ж.Үшлік қайтыс болды

●715 ж.билікке Сұлу қаған келді

●Сұлу қаған кезінде түргештердің сыртқы саяси жағдайы қиын болды:

1.Батыста арабтар шабуылы

2. Шығыста Қытай қауіп төндірді

3.Шығыс Түрік қағандығы

●717 ж.Сұлу қаған Тан империясына барды

●Шығыс түрік қағаны Білгенің қызын баласына алып береді

●Сұлу қаған арабтарға табанды күрес жүргізді

●Арабтар Сұлуға «сүзеген», «мүйізді қаған» ат қойды.

●Сұлу 738 ж.Навакет қаласында өз қолбасшысы Баға тарханның қолынан қаза тапты

●Сары және қара түргештер арасындағы күрес 20 жылға созылды

●751 ж.Таразға жақын жерде Арабтармен бірлесе отыра, түргештер Атлах шайқасында қытайлықтарды жеңеді

●756ж.түргештерді қарлұқтар құлатады.

Шаруашылығы

●Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты

●Басты түлігі жылқы болды

●Отқа табынған

●Маусымды жайылымға негізделген жартылай мал шаруашылығы болды

●Испиджаб,Тараз,Талхир,Алмалық

қалалары дами бастады

●Қалалардың дамуында соғдылардың ролі басым болды

●VІІ ғ.басында түріктер отырықшылана бастады

●Жібек саудасы туралы қытай монахы Сюань Цзяньнің жазбасы бар

●Көшпелі және жартылай көшпелі мал өсіру болды

●Сауда, қолөнер, аң аулау болды

●Шұрайлы жерлер қаған меншігінде болды

●Тараздан түргеш теңгелері табылды,704-766ж. соғылған.