проблемаларны күреп бетермәгән дип әйтеп була­ мыни?! Нефть табуның җирне нәҗесләндерүе ту­ рында әйтмәгәнмени ул?! Әлбәттә, әйткән. Бу оч­ ракта туган ягына чын күңелдән гашыйк Арыслан­

ның сүзләрен искә төшерсәк, бик урынлы булыр иде: «Әйтә­ се дә юк — тизлек заманы, машиналар заманы. Әнә ба­ суларны да трактор табаннары ермачлап, актарып бетергән».

Бер яктан, Арыслан әле ясалган хаталар төзәтелер, матур­ лык яңадан торгызылыр, хәтта тирәлек матуррак та булыр дип өметләнә дә кебек, әмма без аның сүзләрендә асмәгънә рәвешендәге фикерне тоемлыйбыз. Язучы герой уйлары а р ­ кылы яңа матурлыкның таш матурлык буласына ишарәли: «Кешеләр, еллар узгач, бәлки, монда икенче бер матурлык ясарлар, газоннар, декоратив агачлар рәвешендәге геометрик матурлык булыр. Ләкин ничек кенә булмасын, кадерле әйбе­ реңне югалту — гәрчә алар урынына башкасы, матуррагы килә торган булса да — барыбер авыр икән».

«Матуррак» ташларны табигать белән тиңләп буламыни?! Күргәнебезчә, Гариф Ахунов «Хәзинә» романында нефть­ челәрнең мавыктыргыч тормышын, зур тырышлык сораган хезмәтләрен, бай һәм катлаулы күңел дөньяларын нәкъ "үз

чорындагыча, ышандырырлык итеп тасвирлый.

«Әтәч менгән читәнгә» повестенда Хәйретдин агай образы аша уздырылган фикерләр

План.

1.А. Г ы й л ә җ е в — киләчәк өчен язучы.

2.Хәйретдин агай образының бирелеше.

3.Аксакал картның әсәрдә башкарган вазифасы.

4.Уйландыра торган әсәр.

Аяз Гыйләҗев турында уйлаганда, әсәрләрен укыганда, ул бәгырьләрне тетрәндерерлек дәрәҗәдә якын булып күз алдына баса. Шул ук вакытта ул буй һәм хыял җитмәс еракта, биеклектә торгандай.

Т. Галиуллин

Эпиграф буларак китерелгән юллардан Аяз Гыйләҗевнең үз чоры проблемалары белән яшәвен, әсәрләрендә а л а р н ы

күрсәтә белүен, укучы күңеленә уза алуын һәм, шуның белән беррәттән, яшәешне перспективада да күзаллавын, киләчәк өчен дә кирәкле, әле бик озак заманнар искермәячәк фикерләр әйтеп калды­

руын аңларга була.

А. Гыйләҗев «Җомга көн кич белән» һәм «Әтәч менгән читәнгә» әсәрләре өчен Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясе ала. Хәтта шушы факт та аталган повестьларның үзкыйммәте турында сөйли булса кирәк.

Бу әсәрләрдә Бибинур карчык һәм Хәйретдин агай кебек бик үзенчәлекле, оста эшләнгән образлар бар. Без шуларның икенчесе турында сүз йөртербез.

Хәйретдин агайны әүлия карт, аксакал, акбабай дип тә атарга булыр иде. Тәмле телле, керсез күңелле карт ул. Хәйретдин агай, үзенең бөтен үткәне, уй-фикерләре, яшәү рәвеше белән, үзара конфликтка кергән кайбер геройларга үрнәккә куела. Дөрес, ул алар белән дуслашып яшәми, нин­ дидер конфликтларга да керми, әмма гасырлар кичкән Язкилде авылы кешеләренә гыйбрәтле сүзләр әйтеп калдыра. Милли традицияләрне, әти-бабаларыгыздан килгән әхлак нормаларын югалтмагыз, дуслык-туганлык хисләренә йөрә­ гегездә урын калдырыгыз, ди ул.

Тупланган байлык аркасында башка нәрсәләргә күзләре капланган ике гаилә үзара дуслык киртәләрен дә атлап чыга. Сәләхетдиннәр һәм Мирфатыйхлар гаиләсе йөрешми баш­ лый, берсен-берсе узып яшәргә керешә. Хәйретдин агай мо­ ны күреп, ишетеп һәм шул хәлләр өчен борчылып яши. Гомере буена байлык тупламаган карт мондый кешеләрнең җанында тынгылык булмаганны аңлый.

Хәйретдин агай янында булу гына да кешене әхлакый сафландыра шикелле. Безнең геройларыбызны да, аны күр­ гәч, кыенсыну, оялу хисләре биләп ала. Җитмәсә, Сәләхетдин белән Мирфатыйх Хәйретдин агайның туганнары булуын искә төшерәләр. Шуннан соң үзара кардәшлекләр дә башла­ рына килә. Ике туган бер-берсе белән ярышкан, ачуланыш­ кан, ә бу нәселнең чын әхлагын Хәйретдин агай саклаган булып чыга.

Авыл картының уйланулары аша әдип безне башка проб­ лемаларга да алып килә. Зиратларның кадерсезлеге, эчкече­ лек, кешеләрнең бик тиз арада начар якка таба үзгәрүләре,

үткәнгә, әти-бабалар рухына битарафлык... Шул ук вакытта әлеге проблемалар бер үзәккә җыела­

лар. Бу алтын багана — милләтнең саф әхлак бага­ насы.

А. Гыйләҗев бу әсәрендә авылның, аның һәр кешесенең аерым көнен дә, үзара мөнәсәбәтләренең ерак тарихын да тасвирлый, милли йола күренешләренә (әйтик, Сабантуйга), аларны ямьсезләндергән хәлләргә дә зур урын бирә. Монда бер үк вакытта елатырлык та, көлдерерлек тә хәлләр җитәр­ лек, әмма Хәйретдин агай хакындагы юлларны без бик җитди рәвештә һәм уйланып укыйбыз.

«Сәйдәш» поэмасында яшәү мәгънәсе турында уйланулар

План.

1.Р. Фәйзуллинның «Сәйдәш» поэмасы.

2.Поэманың аерым кисәкләрендә кулланылган образдетальләр һәм аларның мәгънә йөкләмәсе.

3.Шагыйрьнең яшәү мәгънәсе һәм бәхет төшенчәсе ту­ рында карашлары.

Р. Фәйзуллинның «Сәйдәш» поэмасында заманыбызның; һәм шул ук вакытта инде узган гасыр булып калган бер чорның бик күп проблемалары күтәрелгән. Пролог поэманы аңлауның лирик-фәлсәфи ачкычы булып тора. Шагыйрь бу структур өлештә кешенең яшәү мәгънәсе турында уйланыр­ га тиешлеген әйтә, чөнки ул җиргә сыналыр өчен яратылган.

Дини китаплардан әдәбиятка үтеп кергән сират күпере төшенчәсенә әлеге Прологта шагыйрь үзенчәлекле интерпре­ тация бирә. Ул — безнең гомеребез. Сират күперенең сый­ фатларыннан хәбәрдар акыллар әлеге фикерне дәвам итә ала: димәк, син яшәү дәверендә әлеге күпердән чыга алмаска мөмкин, ә чыгу өчен изге гамәлләр кылып яшәргә кирәк.

Сират күперен шул ук вакытта шагыйрь буыннарны үзара тоташтыручы күпер дип тә саный. Инде икенче фикергә киләбез: бер буыннан башка буынга изге гамәлләр генә күчә барырга тиеш. Кеше бәхетле булырга тиеш, аңа моның хакы бар, ди шагыйрь, әмма һәр җир кешесе бәхет төшенчәсенә үзе аңлаган мәгънә сала.

Поэманың Прологы якынча тигез озынлыктагы ике кисәккә бүленгән. Беренче өлештә автор яшәү мәгънәсе турында гомуми планда фикер йөртсә, икенчесендә ул аны кеше гомерендә кылырга ти­ ешле гамәлләрне санау юлы белән тәгаенләштерә. Пролог

үзе поэманың фәлсәфи-идея бөтенлегенә, камил яңгырашка ия аерым кисәге булып тора, һәм ул мөстәкыйль лирик әсәр буларак та яши алыр иде. Әлеге уңай эчтәлектәге га­ мәлләр кешене бәхетле итә дә инде.

«Тукталыш» дип исемләнгән беренче бүлеккә «Анам ка­ бере янында» җырыннан эпиграф куелган. Ул укучыны сискәндереп җибәрә. Шагыйрь безне каберлеккә алып барыр кебек, әмма ул алай эшләми, лирик миннең кичерешләр дөньясына алып керә. Боларда, әлбәттә, бәхет төшенчәсенә дә киң урын бирелгән.

«Сәйдәш» тукталышы — күңел тукталышы. Идел туфра­ гы исә — күңел тукталышы да, гомер тукталышы да кебек аңлашыла. Кеше бәхете — әнә шул туфракта яшәүдә, халкы­ на хезмәт итүдә. Р. Фәйзуллинны талант юлы, талант язмышы, аның шул юлда бәхетле булганмы мәсьәләсе кызыксындыра.

Шагыйрь поэманың икенче бүлеген «Гасыр башланганда» дип исемләгән. Эпиграфы — ирек даулаучы качкын егетләр турындагы «Кара урман» җырыннан. Шагыйрь моның бе­ лән, мөгаен, гасыр башының зилзиләле еллар булганлыгын искәртергә теләгәндер. Шул елларда Җамалетдин ага белән Мәхүпҗамаллар гаиләсе дөньяга, татарга булачак бөек ком­ позиторны бирә бит.

Без бу бүлектә билгеле бер дәрәҗәдә Сәйдәшнең биографи­ ясе белән танышабыз. Аның урта хәлле гаиләдән чыкканлы­ гы аңлашыла: әтисе — байда мал йөртүче, әнисе — чигүче. Тамырлары — Дөбъязда, Казанда. Шагыйрь көчле пафос белән, хезмәт халкыннан талап алган байлыкка яшәүчеләр­ не, царизмны фаш итә, талантларны басып торган чорларга каршы күтәрелергә әйди. Алдагы поэмаларындагы кебек, бу әсәрендә дә көрәшчеләрне күрергә тели, революцияләрнең байрагы гуманизм дип саный.

Соңгы строфа, гадәттәгечә, икенче бүлеккә ялгау вазифа­ сын да башкара. Һәм «Я сәүдәгәр булсын, я мулла!» дип исемләнгән бүлек Салихның ятимлектә үткән үсмерлек елла­ рына багышлана. Бу юлы халык җырыннан отышлы сай­

ланган эпиграф аның фәлсәфи-лирик ачкычы бу­ лып тора. Ул аһәңдәге моңсулыкны, ятимлек ачы­ сы турында фәлсәфә куертылачакны алдан ук әй­ теп тора. Ятимлек — бәхетсезлек. Димәк, бәхет тирәсендә һәрвакыт бәхетсезлек төшенчәсе дә йөри.

Шагыйрь ятимлекне гади генә аңламый. Аның д ә ү л ә т яссылыгында оештырылганы да була дип саный. Ә т и с е з бала — һәрьяктан ятим. Аңа һөнәр алу да, тормыш ю л ы н сайлау да бик авыр. Туганнары, киләчәк тормышы җ и ң е л ­ рәк булыр дип, аның я мулла, я сәүдәгәр булып к и т ү е н телиләр. Тормыш юлларының чатында торып калганда, к а й ­ вакыт юк кына нәрсә дә кеше тормышын бөтенләй к ө т е л ­ мәгән якка үзгәртеп җибәрә ала. Салих Сәйдәшевнең җ и з н ә - се тиешле Шиһап Әхмәров — татар тарихында м ә г ъ р и ф ә т ­

че буларак зур эз калдырган кеше аңа һөнәр сайлау м ө м к и н ­ леге тудырырга куша. Озак та үтми, Салих гармунлы б у л а .

Р. Фәйзуллин Салих Сәйдәшевнең табигатьтән к и л г ә н музыкаль талантын күрсәтергә теләп язган бу бүлектә и җ а т ­ чының, әйтер сүзе булганда гына, сәнгатькә килергә т и е ш л е ­ ге фикерен дә җиткерә.

Прологта бәхетлелек мәсьәләсен куйган автор һәр б ү л е к ахырында аңа яңача җавап биреп бара. Кеше өчен з у р бә­ хет — ашмас кебек хыялыңа ирешү. Ул Салих т о р м ы ш ы н д а әкрен-әкрен генә материальләшә бара. Бу очракта ү с м е р әлегә гармунлы була.

Р. Фәйзуллин «Сәйдәш» поэмасында үзе кебек үк сәнгать ­ кә хезмәт итүче шәхес турында яза. Бигрәк тә өченче б ү л е к т ә вакыйганы җиткерүче герой белән шул вакыйгаларның үзә­ генә куелган герой кичерешләре үзара кушылып к и т ә .

Әгәр иҗтимагый хәрәкәттә катнашып, җ ы р л а р я з ы п кына яшәсә, кеше тулы бәхетле булмас иде. Аларга и л һ а м бирүче чыганак — хатын-кыз да бик кирәк, алдагы бер б ү л е к әнә шундый бәхеткә багышланган. Алдагы бүлекләрдә ке­ шенең иҗатташлары арасында, милли традицияләрдә я ш ә п , милли җырлар тыңлап, бәхет хисе кичерүе турында да ф и ­ керләр бар. Кыскасы, без Р. Фәйзуллин бәхет т ө ш е н ч ә с е н бу поэмада бик күп яссылыкларда яктырткан дип с а н ы й б ы з .