Кедейшілік жне оны белгілері
.docxКедейшілік және оның белгілері
[ ]
Кіріспе Бұл курстық жұмыстың тақырыбы «Кедейшілік және оның белгілері.Қазақстандағы кедейшіліктің ерекшеліктері». Курстық жұмыстың мақсаты – кедейшілік деңгейін төмендету,күнкөріс минимумынан төмен табыстағы тұрғын халықтың үлесін сан жағынан азайту және тақыр жоқшылық пен аштықты жою. Курстық жұмыс негізінен 3 бөлімнен тұрады. І-ші бөлім «Кедейшілік және оның өлшемі» деп аталады, мұнда кедейшілік түсінігі мен мәні,экономикалық теңсіздік пен кедейшілік өлшемі туралы баяндалған.ІІ-ші бөлім «Қазақстандағы кедейшіліктің осы заманғы жағдайы»деп аталады,бұл бөлімде Қазақстандағы кедейшілікпен сабақтас жағдайға әлеуметтік-экономикалық даму орнықтылығының дәрежесіне,төмен деңгейдегі табыстар мен қоғамдағы экономикалық жоғары теңсіздігіне,еңбек рыногының жай-күйіне,демографиялық және көші-қон үдерістеріне,әлеуметтік сектордың дағдарысына сипаттама берілген.ІІІ-ші бөлімнің атауы - «Қазақстандағы қала және ауыл кедейшілігінің ерекшеліктері».Мұнда негізінен қала мен ауыл кедейшілігінің салыстырмалы сипаттамасы,шағын қалалардағы дағдарыс,ауыл кедейшілігінің ахуалы жайлы баяндалған. Кедейшілік дегеніміз-күрделі құбылыс,оның әлеуметтік-экономикалық және мәдени-психологиялық терең тамырлары бар.Кедейлік уақыт пен кеңістікке қарай салыстырмалы.Кедейлікке баға беру мен өлшеуді әр елдің дамуындағы тарихи жағдайлардыескеру арқылы жүргізу қажет.
Әлемдегі кедейшілік жагдайга шолу
БҰҰ-ның мәліметтері бойынша, осы күні дүниежүзі халқының бір миллиард халқы кедейшілікте өмір сүреді. Бұл адамдардың тіпті күнделікті бір ішіп-жер тамағы да жоқ. Сонымен қатар басқа төрт миллиард адам азық-түлік тапшылығы, медициналық мүмкіндіктердің болмауы және тұрмыстық жағжайларының нашарлығынан кедейшілікке жақын жағдайда ғұмырларын кешуде.
17-ші қазан БҰҰ тарапынан әлемдік "Кедейшілікпен күресу күні" деп жарияланған. Оның мақсаты - әлемдік қоғамдық пікірдің назарын осы мәселеге аударту және кедейшіліктің тамырын жоюға қадам жасау болды. Біріншіден БҰҰ мен халықаралық экономикалық ұйымдардың кедейшілік деген сөзге берген анықтамасымен таныстырамыз.
Негізінде кедейшіліктің үш түрі, атап айтқанда абсолютті, салыстырмалы кедейшілік пен мүмкіндіктер тапшылығына байланысты кедейшілікке түсініктеме берілген.
Мүмкіндіктер тапшылығына байланысты кедейшілікте әртүрлі қиындықтар, атап айтқанда азық-тұлік пен киім тапшылығы, тұратын мекеннің, медициналық және білім алу мүмкіндіктердін жоқтығы байқалады. Негізінде бұл әлеуметтік тапшылықтың бір түрі болып табылады.
Салыстырмалы кедейшілікте адамдардың кірістері мемлекеттің орта кірісімен салыстырылады. Әр елдің орта кірісі бойынша, оның жартсынан аз кірісі бар адамдар кедей болсып саналады.
Абсолютті кедейшілік БҰҰ берген түсініктеме бойынша, адам күніге 2 доллардан төмен кіріспен өмірін кешеді.
БҰҰ-ның мәліметтері бойынша осы уақытта дүниежүзінің халқының бір миллиарды абсолютті кедейшілікте өмір сүреді. Бұл адамдардың тіпті күнделікті бір ішіп-жер тамағы да жоқ. Сонымен қатар басқа төрт миллиард адам азық-түлік тапшылығы, медициналық мүмкіндіктердің болмауы және тұрмыстық жағжайларының нашарлығынан кедейшілікке жақын жағдайда ғұмырларын кешуде. Кедей жанұялар көптеген қиындықтармен бетпе-бет келеді. Олар өз балаларына дұрыс қарай алмайды, жанұя мүшелерін қажетті азық-түлік, қауіпсіздік және білім алу мүмкіндіктерімен қамтамасыз ете алмайды. Сондай-ақ, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дағдарыстарға тірелген кезде басқалардан көбірек зиян көреді. Кедейшілік пен аштық деңгейі соншалықты жоғары көтерілгеннен, әлемде азық-түліктін тапшылығынан әр секунд сайын бір бала қайтыс болып отыр.
Әлемдік банкінің мәліметінше, ұзақ мерзімге созылған құрғақшылықтан туындап отырған Африка мүйісі елдеріндегі төтенше жағдай және оның әсерінің соғыстан зардап шеккен Сомали жерлерінде байқалуы 2008-ші жылдан бастап бұл аймақтағы азық-түлік бағасын күрт көтерілуіне себеп болды.
Мәліметтер бойынша, өткен үш айда тек бір Сомалидің өзінде бес жасқа да толмаған 29 мың бала қаза болды және басқа 600 мыңының жағдайы өлім қатеріне тірелді. Дәл осы уақытта құрғақшылық апаты Африка құрылығының Сомали, Эфиопия, Джибути, Кения, Уганда және Судан елдеріндегі 12 миллион халықтын жанынақауіп төндіріп отыр. Кедей елдердегі халық санының көбеюіне көңіл бөле, әлемдегі аштардың саны көбейеді деп болжауға болады. Әрине, кедейшілік тек Африка мүйісі елдеріне ғана қатысты апат емес.
Соңғы жылдардағы экономикалық дағдарыстар Америка қоғамына да әсер етті. Американың статистика ұйымының мәліметі бойынша, бұл елдердегі кедейлер саны 46 миллионнан асты. Бұл өткен 17 жылдағы ең жоғары мөлшер. Айта кететін жәйіт, кедейшілік америкалық қара түстілер арасында басқалармен салыстырғанда жылдамрақ таралып, 27 пайыздан асып кетті. Мәліметтер Америкада бүкіл халқының 10 пайызын құрайтын байлары елдің байлығының 70 пайызына және 20 пайызының бұл елдің кірісінің жартсына ие екенін көрсетеді. Миллиондаған халық кедейшілік пен жұмыссыздықта және әлеуметтік, сонымен қатар медициналық қызметтерден пайдаланбай күнін көріп жатыр. Еңбек ақылардың төмендеуі, банкілік қарыздар, жұмстан айырыламыз деп алаңдау, экономикалық тоқырау – миллиондаған американдықтарға алаңдаушылық тудыратын мәселелерге жатады.
2000-шы жылдың қыркүйек айында БҰҰ Бас Ассамблеясы әлемнің 147 мемлекетінің басшылары қол қойған бағдарлама бекеткен болатын. Аталмыш бағдарлама кедейшілікті жоятын әлемдік 8 мақсатты анықтады. БҰҰ-на мүше болып кіретін елдер 2015-ші жылға дейін оның мақсаттарын іске асыруға келісті.
Бұл мақсаттарға баларды оқытуға жағдай жасау, балалардың денсаулығы, жыныстық тендік, балардың өлімін азайту, аналар денсаулығы, малярия мен спид сынды ауруларға қарсы тұру, тұрақты дамуға жету мәселері кіреді. 2000-шы жылдан бері БҰҰ-ның отырыстарының көбісі кедейшілік пен аштыққа қарсы тұру жолдарын қарастыру мақсатымен өтті. Бірақ 2015-ші жыл жақындаған сайын әлемдік қоғам әлемдік экономикалық дағдарыс пен табиғи апаттардға көңіл бөліп, кедейшілікті жою қиын екенін түсінді. Әлемдік қоғам 2015-ші жылға дейін кедейшілік пен штық мәселесін шешетін қажетті шаралар қолданып отырған жоқ. БҰҰ 2015-ші жылға дейін үкіметтер, көмек көрсететін ұйымдар мен жеке адамдар арқасында 40 миллиард доллардан астам қаржына кедей елдерге көмектесуге жинап беретінін жариялады. Мұндай қаржы 16 миллион әйел мен баланы өлімнен құтқарады. Мамндардың есебінше, мақрұм аймақтардағы аналар мен балаларды өлімнен құтқару үшін 2015-ші жылға дейін 169 миллиард доллар қаржы қажет.
Батыс үкіметтері БҰҰ-на берген уәделерін тек жартылай орындап отыр. Қазіргі қаржы дағдарысқа көңіл бөле, бұл үкіметтердің кедей халыққа көмек көрсетуді колдайтын халықаралық жобаларға беретіні азаяды деген болжамдар бар. Кедейшілік пен аштыққа ұшырап отырған әлсіз үкіметтер көбірек қолдуға мұқтаж. Өйткені аш халық кедейшілік шынжырын үзе алмайды және қоғамдық зияндармен көбірек бетпе-бет келіп, жұқпалы ауруларға төзбейді. Аш балалар дұрыс өсіп-дамымайды. Сол себепті тұрмысы жоғары мемлекеттер әлемдік қоғамның алдында жауапты екендерін түсінулері керек. Кедейшіліктен тұрмысын жақсарту жаққа қадам басу үшін кедей мемлекеттердің экономикасы, әлеуметі және мәдениеті дамуы қажет. Экономикасы дамымайтын елдің экономикалық мүмкіндіктері де төмен болады. Сол себепті олар халқының тұрмысын жақсарту мақсатнына жете алмайды. Кедейшілікпен күресу үшін жұмыс орындар ашып, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына инвестиция салу жолдарын іздестіріп, ішкі өнім өндіріп, әлемдік нарыққа белсенді қатысу керек.
Қоғамдық әділет орнатып, табиғи ресурстарды халық арасында әділ бөлу теңсіздікті жоюғс әсер ететін жолдардың бірі болып табылады. Басқалардан көбірек зардап шегетін балалар үшін жұмсайтын қаржыны көбейту осы мыңжылдықтың мақсаттарына жететін ең дұрыс жол, өйткені олардың өлімін азайтады.
Кедейшілік пен аштық – адамзатты шырмаған абыройсыздық екенін ұмытпайымыз керек, әлімнің бүкіл халқы кедейшілік пен аштықтың тамырын жоюға жауапты.
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com Кіріспе 1 Бөлім. Кедейлік әлеуметтік проблема ретінде 1.1 Кедейлік түсінігі және оны зерттеу бағыттары 1.2 Кедейлік және оның өлшемі 1.3 Кедейлік және адам дамуы 1.4 Қазақстанда кедейліктің пайда болу себептері мен алғышарттары 2 Бөлім. Қазақстандағы кедейліктің осы заманғы жағдайы 2.1 Кедейлік пен теңсіздік 2.2 Экономикалық өсудің кедейліктің деңгейіне ықпалы 2.3 Қазақстандағы кедейліктің аймақтық айырмашылықтары 2.4 Кедейлік проблемаларын шешу жолдары Қорытынды Қолданылған әдебиеттер тізімі
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс Жұмыс көлемі: - бет Пәні: Экономика ----------------------------------------------------------------------------------- http://www.topreferat.com/ ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ МАЗМҰНЫ Кіріспе 1 Бөлім. Кедейлік әлеуметтік проблема ретінде 1.1 Кедейлік түсінігі және оны зерттеу бағыттары 1.2 Кедейлік және оның өлшемі 1.3 Кедейлік және адам дамуы 1.4 Қазақстанда кедейліктің пайда болу себептері мен алғышарттары 2 Бөлім. Қазақстандағы кедейліктің осы заманғы жағдайы 2.1 Кедейлік пен теңсіздік 2.2 Экономикалық өсудің кедейліктің деңгейіне ықпалы 2.3 Қазақстандағы кедейліктің аймақтық айырмашылықтары 2.4 Кедейлік проблемаларын шешу жолдары Қорытынды Қолданылған әдебиеттер тізімі Кіріспе Бүгінгі күні кедейшілік қандай мемлекеттік болмасын өзекті мәселесіне айналып Әлемнің көптеген елдерінде мемлекеттік күш экономикалық өсуге ғана емес, Кедейлік қоғам өмірінің барлық қырларына әсерін тигізеді; оны болдырмау Бүгінгі күнге дейін Қазақстанда халықты кедей тобына жатқызатын нақты Жоғарыда көрсетілген өзекті мәселені шешу жолында елдегі кедейшілік деңгейін Елдегі бұрыннан қалыптасқан халықты әлеуметтік қамтамасыз ету саясаты, нарықтық Мемлекет тарапынан кедейшіліктің аймақтық ерекшеліктеріне, оның осы мәселенің одан Қазақстанда кедейшілік деңгейі әдетте күнкөріс минимумы деңгейінен төмен табыстағы Зерттелу деңгейі: Жалпы кедейшіліктің зерттелу тарихы екі Ал бүгінгі күні біздің елде жүргізіліп отырған зерттеулер М.С.Аженов, Зерттеу жұмысының мақсаты: кедейлікпен күресудегі мемлекеттік қабылданған стратегияларды қарастырып Зерттеу жұмысының міндеті: кедейлікке және оның шығу себептеріне жалпы теориялық сипаттама беру; Қазақстандағы экономикалық өсудың кедейлікке тигізетін әсерін қарастыру; қоғамдағы кедейліктің аймақтық ерекшеліктерінің өзектілігін жан-жақты қарастыру. Зерттеу жұмысының объектісі: Қазақстан Республикасының аймақтарындағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың бүгінгі Зерттеу жұмысының пәні: Қазақстандағы кедейліктің шығу мәселелері, ауыл Ақпараттық базасы: зерттеу жұмысында Қазақстан Республикасының статистикалық мәліметтері, БҰҰ Жұмыс құрылымы: екі бөлімнен, кіріспе, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден БӨлім. Кедейлік Әлеуметтік проблема ретінде Кедейлік түсінігі және оны зерттеу бағыттары Кедейшілік қай қоғамның болмасын экономикалық дамуының нәтижесінде қалыптасатын жағдай. Қазіргі кездегі әдебиеттерден кедейшіліктің алуан түрлі анықтамасын кездестіреміз. Олардың Кедейшілік – бірінші ретті физиологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыруда қиыншылықтарға тап Кедейшілік – бұл адамның қажеттілігі оны қанағаттандыру мүмкіншілігінен жоғары Кедейшілік – тұрғындардың немесе отбасылардың белгілі бір бөлігі ең Кедейшілік – индивидтің қажетті құндылықтарын қанағаттандыра алмайтын экономикалық жағдайы. Жалпы кедейшілікті бірнеше әдістер арқылы қарастырып көрсетуге болады. Біз Философиялық тұрғыдан кедейшілік ол үнемі белгілі бір қиыншлықтарды жеңу Экономикалық тұрғыдан қарастырсақ кедейшілік материалдық жетістіктерге толық қарама-қарсы, яғни Әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда кедейлікті әлеуметтік индикатор ретінде қарастырады. Әлеуметтік статистика кедейлікті байлықтың қарама-қарсы жағы ретінде қарастырады. Бұл Жалпы осы кедейлер тобына біз кімдерді жатқызамыз? Олар жеке Негізгі осы өзекті мәселенің қоғамда зерттелу кезеңдерін 18 ғасырдан Соңғы 20-30 жылдары кедейшілікпен күресудегі әлеуметтік саясаттың пайда болуына 19 ғасырдың ортасында Г.Спенсер кедейлікке қоғамдағы заңдылықтардың бірі ретінде Ағылшын ғалымдары Ч.Бут пен С.Раунтри 19 ғасырдың аяғында зерттеу Содан бері келе 20 ғасырдың 60 жылдары кедейлікке жаңа 20 ғасырдың 70 жылдары жоқшылық концепциясы қалыптасты. Оның негізін Кедейлік мәселесі ТМД елерінде соңғы 10-15 жылдар көлемінде кеңінен Кейін осы зерттеуді А.М.Стропани одан әрі жалғастырды. Ол Кеңес Отандық ғалымдар кедейліктің тұрақты және жылжымалы түрлерін ажыратты. Біріншісі Л.А.Гордон кедейліктің әлеуметтік және экономикалық түрін бөліп көрсетеді. Әлеуметтік Кедейлік әлеуметтік құбылыс ретінде тарихта адамзат пайда болғаннан бері Осы сұраққа ертедегі ойшылдардың көбі жауап табуға тырысты. Қазір Жалпы кедейлік табиғи, әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-саяси себептерге негізделген. Ал дәстүрлі Кедейлер әлеуметтік-экономикалық топ. Кедейлік материалдық және мәдени құндылықтарға қол Бүгінгі қоғамда халықтың басым бөлігі материалдық жағдайларынан тыс заңды Холостованың кедейшілік туралы түсіндірмесі кең көлемде көрсетілген. әр бір Абсолюттік кедейшілік - индивидтің өзінің табысымен тамаққа, Салыстырмалы кедейшілік - басқа адамдарға қарағанда қаншалықты Жоқшылық - бұл жерде шектен тыс кедейшілік көрсетіледі. Депривация - бұл әлеуметтік түсінік, қоғамдағы күнделікті адамдық Шетқалушылық – кедейліктің бір түрі ретінде қарастырылады. Кедейліктің бұл Қуып жететін кедейшілік – бұл құбылыс адамдардың престижді материалдық Бірден бір осы кедейшіліктің адамға әсері ол (мысалы, депривация Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі өзінің сандық ақпарат беруінде Осы екі кедейшілік концепциясымен келісе отырып, абсолютті кедейшілік ол Осы жоғарыда көрсетілген кедейліктің классификациясына қоса, тағын экономикалық Психологиялық әдіс тек кедейліктің қанша екенін анықтап қана қоймай Ресей ғалымдары кедейліктің екі түрін ұсынады «тұрақты» және «жүзудегі» Күштілердің кедейлігі – төтенше жағдайларда, яғни жұмыс істеуге қабелітті Кедейлердің өмір сүру еңгейіне, табысы мен шығынына және басқа Андертап – қоғамдағы азғындаған кедей адамдар. Олардың көпшілігі маскүнемдер, Бомждар – олар баспанасы жоқ, өмір сүруін қамтамасыз етуге Кедейлік көпмағыналы, қарама-қайшы түсінік. Кедейлікті тамақ, баспана сияқты материалдық Ғылымда кедейліктің деңгейін анықтауға көмектесетін әр түрлі категориялар мен Өмір сүру деңгейін зерттеуге мемлекеттің тұрғындары не жекелеген әлеуметтік Социологтар тұрғындардың өмір сүру деңгейінің төрт деңгейін көрсетеді: жеткіліктілік. қалыпты деңгей (адамның физикалық және интеллектуалдық күшін қалыпқа келтіруді кедейлік (адамның жұмысқа қабілеттілігін сақтау мақсатында тұтыну). қайыршылық (биологиялық критерилердің минималдық деңгейіне сәйкес адамның тек қана Халықаралық деңгейде өмір сүру деңгейінің көрсеткіштер жүйесін құруға алғашқы туу, өлім және басқа да демографиялық сипаттамалар. өмір сүрудің санитарлық-гигиеналық жағдайлары. азық-түлік тауарларын тұтыну. тұрмыс жағдайы. білім және мәдениет. еңбек жағдайлары мен еңбекпен қамту мәселелері. халық табысы мен шығыны өмір құны мен тұтыну бағалары. көлік мәселесі. демалысты ұйымдастыру әлеуметтік қамсыздандыру тұлға бостандығы. Өмір сүру деңгейінің ең маңызды құрамдас бөлігі ретінде халықтың Кедейшіліктің шығу себептері. Нарықтық қатынасқа көшу, өндірістік қатынастардың, әлеуметтік Кономикалық механизмдер бірден жоғары қарқын алып, қоғамдық өмірде беки Жалпы кедейшіліктің бастамасы ол жоғарыда айтып өткенімдей, нарыққа өту Кедейшіліктің шығу сеебептері елдің түрлі геограциялық жағдайына, экогологиялық жағдайына, Республикадағы экологиялық жағдай соңғы 12-15 ж ішінде нашарлап кетті, Жұмыссыздық әр қоғамла кездесетін құбылыс және тұрғындардың өмір сүру американдық үлгі: едәуір жұмыс күшіне жұмыс орындарын беру арқылы скандинавиялық үлгі: барығына бірдей қанағатандарын деңгейде жұүмысбастылықты мемлекттік секторда еуропалық үлгі: экономикалық өсімнің қорын сақтау және қымбат жүйе Жоғарыда айтып өткенімдей, нарықтық қайта құрулар қазақстандық қоғамның көптеген енжар-күтушілер жағдайға қарай енжарлар енжар-қызығушылар белсенділер өзін-өзі ұйымдастырушылар түңілушілер Жалпы жұмыссыздықтың ертеден келе жатқан түрлері бар. Оларды қысқаша өндірістің дағдарысына, құрылымдық өзгерістерге, жұмыссыздардың жыныстық-жастық сипатамаларына, еңбек нарығындағы өзінің еркінен тыс жұмыстан айрылып қалғандар. Олардың көпшілігі өндірістің 25 жастағы және одан үлкен ересек жұмыскерлер. Бұл көрсеткіш Толық жұмыс уақыты бойынша жұмыс істейтіндер. Бүгінгі күні осы жұмыссыздардың құрылымы өзгеруде. Қазақстандағы жұмыссыздардың басым Халықтың пікірі ол қоғамдағы нағыз әлеуметтік шынайылылықты береді. Кедейшілік анықтамасы адамның әлеуметтік жағдайына жеке тәжірибесіне қарай Көп жағдайда проблема, ол билік басында немесе мемлекеттің жағдайының Кесте 1. Кедейшіліктің негізгі себептері [6] Кедейшіліктің көрсетілген себептері 2005 % 2006 % Еңбектің төмен төлемі 35,4 43,7 Тұратын жері бойынша тұрақты жұмыс табу мүмкіндігінің болмауы 17,8 Ешқандай жұмыстың реті жоқ 21,5 13,0 өзім үйренген жұмыстың болмауы 8,4 7,5 өзгесі 5,5 5,8 Табыстары жоқ асыраудағы жандардың саны (балалар, ата-аналар, туған-туыстар) 5,0 Денсаулықтың жарамсыздығы 4,1 4,1 Жеткіліксіз білім деңгейі 0,8 1,5 Әлеуметтік көмектің болмауы, өйткені табыс табудың ешбір мүмкіндігі жоқ Жеткіліксіз білім деңгейі 0,8 0,7 Әлеуметтік баламасыз отбасы мүшелерінің болуы (маскүнемдік, нашақорлық) 0,7 0,3 Тұратын мекендегі қолайсыз жағдайлар (экономикалық және экологиялық нашар ахуал) Осы себептерді 2005-2006 жылдары 80 пайыздан астам қазақстандықтар атады. Кесте 2. Материалдық әл-ауқатты жақсарту факторлары [6, 33] Көрсетілген факторлар % Барлығы % Соның ішінде Қалада тұратындар % Ауылда тұратындар % Жалақыны көтеру 46,1 49,9 42,5 Жұмыс беру 35,0 29,3 40,4 Зейнетақыны көтеру 11,6 13,2 10,2 Кәсіптік деңгейді көтеру 1,8 2,2 1,4 Өз ісін ұйымдастыру үшін бастапқы капиталдың болуы 1,6 1,4 Денсаулық жағдайын жақсарту 1,5 1,6 1,3 Шағын бизнес үшін несие беру 0,7 0,4 1,1 Әлеуметтік төлемдердің деңгейін көтеру 0,7 1,0 0,3 Әлеуметтік көмектің түрлерін арттыру 0,3 0,3 0,2 Өзге елге көшу 0,3 0,4 0,1 Жер алу және сонда жұмыс істеу 0,2 0,1 0,4 Тұрғылықты мекенді ел ішінде ауыстыру (қаладан ауылға немесе керісінше) Өзгесі 0,1 0,2 0,1 Кедейліктің бүгінгі күні дүние жүзінде орын алып отыр. Біріншіден, Осы әлемдегі кедейшілік туралы кейбір факілерге тоқталып өтсек: әлемде Оңтүстік Азияда 46 млн бала мектепке бармайды. Болжам бойынша 1998 жылы 47 млн астам адамдар, солардың көпшілігі кедей Кесте 3. Кейбір елдердегі абсолютті кедейшілік, 2001 жыл [6;45] Елдер Абсолютті кедейшілік % Германия 11,5 Франция 12,0 Ұлыбритания 13,1 АҚШ 14,1 Ресей 27,3 Қазақстан 24,2 Қырғызстан 84,0 Кеңес Одағы құлағаннан кейін еркіндік пен тәуелсіздік алған елдерде Индустриалдық дамыған елдерде кедейлер қатарына жалақысы төмен жұмыстағы жұмыссыздар Ал кедей табына келетін болсақ, дамыған елдерде олардың Дамыған елдердің бәрінде де азды-көпті азғындаған топтар бар. Ондай Қазақстанда кедейшіліктің жағдайы жоғарыда көрсетілгендей, экономикалық дамыған елдердегі кедейшіліктің Нарықтық жағдайға өту кезеңінің басында яғни, нарықтық жағдай әлсіз Пирамиданың жоғары бөлігін «Элита» яғни, басқару тобы – саяси, Кесте 4. кедейшілік деңгейінің сандық көрсеткіші [7] Кедейшіліктің сандық көрсеткіші Барлығы Қала Ауыл Кедейшілік деңгейінен төмен тұратын халық саны 30,9 27,9 33,9 Кедейлік тереңдігі 9,2 7,6 11,2 Жалпы нарықтық экономикаға өту, ол тек қана Қазақстанға ғана Кесте 5. кейбір елдердегі жұмыссыздық деңгейі, 2002 Елдер Жұмыссыздық деңгейі, % Норвегия 2,9 Польша 5,1 Жапония 5,4 АҚШ 5,8 Канада 7,1 Ресей 8,0 Қазақстан 9,2 Украина 10,2 Германия 10,9 Оның үстіне, кедейшілік проблемасын еңбек нарығындағы келеңсіз жағдай да Достастық мемлекеттердегі кедейшілік сипатына халықты әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік жүйесіндегі ТМД елдердің тәжірибесін жалпылау мен кедейшілік проблемасын зерттеп-зерделеу жөніндегі Сонымен қазіргі кезде ТМД елдері үшін жұмыс істейтіндердің басым Қорыта айтсақ, ТМД елдері мен дамуы әр түрлі елдердің Кедейлікті жеңу, халықтың өмір сүру деңгейін көтеру – Қазақстан Кедейшілік деңгейінің ойдағыдай азаюы экономика мен әлеуметтік салада жүргізіліп Сонмен қатар, экономикалық өсу әрқашан да кедейлер санының азаюын Кедейлердің мүддесін есепке ала отырып, өсу стратегиясының маңызды бөлшектері Кедейлердің мүддесін есепке ала отырып экономикалық саясат механизмін құру. Кедейлердің мүддесін есепке алғандағы экономикалық саясаттың басты міндеті – Осылацша Республикадағы кедейлік тұрақтылықпен сипатталады және күшейе түсуде. Онымен Бүгінде жалпы кдейлікпен күресте басты фактор ретінде жұмыспен қамтамасыз Барлық аймақтық экономиканың дамуында ұзақ және орта өндірістер маңызды Осыған орай жалпы аймақтық көрсеткіш бойынша 2003 жылы елде Әлеуметтік жәрдемақылар мен мемлекеттің атаулы әлеуметтік көмегі жоғарыда айтып Бүгінгі күні осындай мемлекетке тәуелді халықтың санын азайтудағы әлеуметтік Қазақстанда әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуындағы үш кезеңді өлшеуге болады. Үшінші кезеңде (2000ж бастап) “Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы”, “Қазақстан Халықты әлеуметтік қолдау мәселесі әрдайым мемлекетіміздің әлеуметтік саясатының негізгі Халықты әлеуметтік қолдауды одан әрі дамыту мақсатында, Қазақстан Республикасы Еліміздегі кедейлік деңгейінің дәйекті түрде төмендеу үрдісіне қарамастан, атаулы - отбасының табысы ескерілмей 3 АЕК-тен 4,5 АЕК-ке дейінгі - және 18 жасқа дейінгі балаларға 1 АЕК мөлшерінде Балалы отбасыларға әлеуметтік қолдау жасау саласындағы заңдардың іске асырылуына – отбасының жиынтық табысын анықтау; - бюджеттік қаражатты қалдықты принциппен қаржыландыру, тиімсіз жоспарлау және - аудандық бөлімдер жұмысының жеткіліксіз деңгейде ұйымдастырылуы, ақпараттық жұмыстың Сондай-ақ, семинар-кеңесте мүгедектерді әлеуметтік қорғау саласында заңдарды іске асыру Осыған орай, басты назар 2002-2005 жылдарға арналған мүгедектерді оңалту Семинарда қаралған маңызды мәселелердің бірі – Семей ядролық сынақ 2006 жылдан бастап 1949 жылдан бастап 1990 жылға дейін Семинар-кеңестің жұмысында Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, Экономика және бюджеттік Жұмыстың нәтижелері бойынша семинар-кеңес қатысушылары жергілікті атқарушы органдардың рөлі - кедейлік мониторингінде және халықтың «әлеуметтік осал» санаттарының жеке - Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын және Үкіметтің әлеуметтік саясатын - аз қамтамасыз етілген халықтың еңбек етуге қабілетті бөлігі ҚР Президентінің халыққа жолдауы бойынша 2008 жылғы 1 қаңтардан тұңғыш бала туғанда – 5790 теңгеге дейін, немесе 177%-ға; екінші бала туғанда – 6369 теңгеге дейін, немесе 167%-ға; үшінші бала туғанда – 6948 теңгеге дейін, немесе 159%-ға; төртінші және одан көп бала туғанда – 7527 теңгеге Балалы отбасыларын қолдауға қажетті қосымша қаражат 9,5 млрд теңгені 2000 жылдан бастап Қазақстандағы кедейлік ауқымының қысқаруына көп көңіл Кесте 6. Қазақстандағы кедейлік деңгейі табыс тұрғысынан қарағанда Кедейлік ауқымы, % Кедейлік тереңдігі, % Кедейлік шегі, % 1996 34,6 11,4 5,2 … 0,319 - 1997 38,31) 12,1 3,1 10,2 0,338 - 1998 39,01) 12,8 3,8 11,3 0,347 0,376 1999 34,5 13,7 5,5 9,4 0,332 0,350 2000 31,8 10,3 4,0 8,3 0,307 0,323 2001 28,4 7,8 3,1 8,8 0,322 0,339 2002 24,2 6,1 2,2 8,1 0,312 0,328 2003 19,8 4,6 1,6 7,4 0,300 0,315 2003 1-тоқсан 25,3 6,8 2,7 8,5 0,315 0,331 2003 2-тоқсан 14,6 3,1 1,0 9,2 0,324 0,341 2004 1-тоқсан 19,1 4,3 1,5 7,4 0,297 0,312 2004 2-тоқсан 19,9 4,8 1,7 8,2 0,311 0,327 * Бұрын жарияланған статистикалық деректер әдіснаманы нақтылауға байланысты өзгертілген. 1) 1999 жылы енгізілген тұтыну нормативтері бойынша қайта есептелген. 1996-2004 жылдар бойында кедейлік индикаторларының серпіні республикада кедейліктің оның Еңбек табысы халықтың барлық ақшалай табысының дерлік үштен төрт Жұмыссыздықты азайту кедейлікті азайтуға да әсерін тигізеді. Біздің есебіміз "АӘК деңгейі", яғни, АӘК алушылар санының орташа республикалық көрсеткішпен Қәзіргі кезде республикада халқын әлеуметтік қорғау жүйесі негізгі Кесте 7. 2000-2002 жылдардағы мемлекеттік төлемдер. (6, 52( Әлеуметтік төлемдердің түрлері, теңге 2000 2001 2002 Күнкөріс минимумы 4007 4596 4761 Зейнетақылар 4462 4947 5818 Соның ішінде: Жасына қарай (жай халық) 4298 4773 5665 Толық көлемде 4333 4807 5695 Алушының жұмыс стажы толық емес кезде 2653 2980 3509 Еңбек сіңірген жылдар үшін 11229 11829 12102 Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар алушылардың барлығы 3451 3630 4095 Солардың ішінде жәрдемақы алушылар Жасына қарай 2175 2325 2469 Мүгедектігіне қарай 2990 3153 3774 Асыраушыдан айрылған жағдай бойынша 4144 4371 4631 Әулетті құрылымдар Мүгедектігіне қарай 10165 9722 9740 Асыраушыдан айырылған жағдай бойынша 6079 6043 6018 Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігінің деректері бойынша мемлекеттің атаулы Диаграмма 1. Мемлекеттен атаулы әлеуметтік көмек алғандар, 2002ж Кедейшілік проблемасын мойындай отырып, Қазақстан үкіметі оның шешімін табуүшін Көптеген елдердегі сияқты, Қазақстанда да кедейшілік қаупі ауыл тұрғындары Ауылда жұмысқа орналасу мүмкіндігі, әсіресе жастар үшін өтек шектеулі. Ауылда дамытуға мемлекеттің қолдау көрсетуі, қаржыландыру көлемін ұлғайту ауылдың Жалпы осы кедей халқының деңгейін төмендетуде, қоғамдық институттардың алатын Мемлекет кедейшілік деңгейінің төмендеуіне ықпал ететін ең негізгі институт. Соңғы жылдары әлеуметтік салада халыққа мемлекеттік көрсету қызметінің көтерілуіне Сонымен қатар, халыққа административтік базалық қызмет көрсетудің іске асырылуын Болашақта атаулы көмек жеткілікті түрде көрсетілуі талап етілді. Бұл Жалпы аймақтық тұрғыда көрсетіліп отырған көмекті айтатын болсақ олар Кесте 8. Аймақтық деңгейдегі 2003-2004 жылдардағы атаулы көмекті алғандар Атаулы көмек алушылар саны Атаулы көмектің орта айлық көлемі 2003 2004 2003 2004 Қазақстан Республикасы 651842 470242 1119,5 1110,2 Ақмола 27520 20980 1104,7 1240,4 Ақтобе 40349 22934 1020,1 1087,2 Алматы 91140 41073 988,2 937,9 Атырау 52323 36709 1323,1 1343,7 Шығыс Қазақстан 74193 64308 1096,5 1204,0 Жамбыл 47786 34476 731,5 765,1 Батыс Қазақстан 32326 21570 1197,2 1243,7 Қарағанды 48635 36199 1057,6 1115,8 Қостанай 22098 21167 746,8 771,4 Қызылорда 41753 34062 1954,1 1243,9 Маңғыстау 15904 12291 1876,3 1645,2 Павлодар 35884 21952 1307,7 1304,6 Солтүстік Қазақстан 23571 23085 1022,4 1142,5 Оңтүстік Қазақстан 86152 69793 882,5 898,4 Астана қаласы 1878 1983 1478,4 1518,2 Алматы қаласы 10330 7660 1421,0 1642,3 Келесі кезекте басқарушы емес ұйымдардың және кәсіподақтың кедейлік деңгейінің Келесі кезекте жеке меншікті секторлардың кедейшілік деңгейінің төмендеуіндегі алатын Келесі кезекте кедейлердің өздерінің шешім қабылдаудағы алатын орны туралы Сонымен кедейшілікпен күресуде билік басындағылардың, халықтың, бизнестің, кәіподақтың пікірлеріне Биліктің пікірі:ауыл шауашылығында өндірісті көтеру; шағын, орта кәсіпорындар жұмыс Бизнестің пікірі: бизнес кедейлерге налог төлеуге көмектеседі, ал мемлекет Кәсіподақ пікірі: орта және шағын бизнес – біздің құтқарушымыз, Халықтың пікірі: халыққа әлеуметтік көмек көрсету; мемлекет тарапынан жағдайлар Кедейлік және оның өлшемі Кез-келген мемлекеттің әлеуметтік дамуы, іске асырылатын экономикалық даму үлгісіне Табыс кіріс бойынша кедейшілікті өлшеу үшін пайдалыналтын ең көп Кедейшілік тереңдігі кедей адамның қаншалықты «кедей» екендігін көрсетеді және Кедейшілікті экономиканың даму еңгейімен жәнеқоғамның барлық жіктерінің әл-ауқат деңгейімен табыстар деңгейіндегі айырмашылықтар. осы топқа жеке меншік мөлшерлерінен болатын, білім деңгейіндегі айырмашылықтар. Осы топқ сондай-ақ білімнің деңгейі мен адамдардың жастарынақарай және физиологиялық айырмашылықтары, сондай-ақ түрлі материалдық игіліктердің Осы факторлардың ықпал етуімен қоғамның негізгі әлеуметтік жіктері қалыптасып, Күнкөріс минимумы, бұрын айтылғандай, адамның абсолютті кедейшілігінің жігін белгілейді Ең төменгі тұтыну бюджеті (ТТБ) адамдар тұтынуын қалпына келтіретін Тұтыну бюджеттерінің жүйесіне сүйене отырып, елдегі бүкіл халықты шартты Кесте 9. Қоғамның тұтыну бюджеттері жүйесіндегі әлеуметтік жіктері. Әлеуметтік жік Критерий Кедей тұрмыстылар Табыстары күнкөріс минимумынан төмен (КМ) Төмен тұрмыстылар Табыстары күнкөріс минимумынан жоғары, бірақ ең төменгі Орташа тұрмыстылар Табыстары ең төменгі тұтыну бюджетінен жоғары, Жоғары тұрмыстылар (дәулеттілер) Табыстары жоғары молшылық бюджетінен көп, тұтынудың Қоғамдағы экономикалық теңсіздікті сараптау үшін табыстарды шоғырландыру мен саралау Кесте 10. Кейбір елдердегі қорлардың коэффициенті, Ел Қорлар коэффициенті Қырғызстан 6,0 Хорватия 7,2 Болгария 9,9 Қазақстан 11,2 Ресей 14,0 Джини индексі (табыстарды шоғырландыру коэффициенті) қоғамдағы (адамдар мен үй Кесте 11. Кейбір елдердегі Джини коэффициенті, Ел Джини коэффициенті Чехия 0,273 Қазақстан 0,348 Румыния 0,388 Молдова 0,391 Ресей 0,398 Украина 0,452 Қырғызстан 0,512 Бұдан бөлек, халықтың тұтыну бюджеттерінің жүйесі халықтың сатып алу Адам дамуы көзқарасы тұрғысынан кедейшілікті өлшеу үшін 1997 жылғы Дамыған елдердегі мүлде бөлек әлеуметтік-экономикалық жағдайларды ескерне отырып, адам 1.3.1. ендірме. Қазақстандағы халықтың кедейшілік индексі. 1998 жылы Қазақстанда алғаш рет халықтың кедейшілік индексі (ХКИ) күнкөріс минимумынан төмен тұтыну деңгейіндгі халықтың үлесі; 60 жасқа дейінгі өмір сүрмейтін халықтың үлесі; Біліммен қамтылмаған 16 жастағы жастардың үлесі; Жұмыссыз халықтың үлесі. 1998 жылдан 2002 жылға дейінгі уақыт кезеңінде индекстің оң 1998 және 1999 жылдары ХКИ еркектер мен әйелдер үшін Адам дамуы қөзқарасы тұрғысынан кедейшілікке баға беру мен 1991 жылы КСРО ыдырауының нәтижесінде құрылған тәуелсіз жас мемлекеттердің Экономикалық әлеуетті пайдалану тиімділігінің осындай деңгейі кезінде Тәуелсіз Мемлекеттер Нарықтық өзгерістердің басталуына байланысты жаңа мемлекеттердің көпшілігі бірнеше экономикалық ТМД елдеріндегі кедейшілік сипатына халықты әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік жүйесіндегі Кесте 12. Кейбір елдерде денсаулық сақтау мен білімге жұисалатын Ел Денсаулық сақтауға жұмсалатын шығыстар, ЖІӨ( Білімге жұмсалатын Германия 8,0 4,6 Канада 6,5 5,5 Швеция 6,2 7,8 Жапония 5,9 3,5 Ұлыбритания 5,9 4,5 АҚШ 5,8 4,8 Венгрия 5,1 5,0 Ресей 3,7 4,4 Қырғызстан 3,5 5,4 Украина 2,9 4,4 Қазақстан 2,1 3,3 Біріккен Араб Эмираттары 1,9 2,5 Эквадор 1,6 1,2 Тәуелсіздік алғаннан кейін кедейшіліктің күрт өсуіне байланысты өтпелі экономикалы ТМД елдеріндегі кедейшілік өлшемі өтпелі кезеңдегі ерекшеліктерді көрсетеді. Достастықтың Кедейшілікті өлшеудің салыстырмалы әдісі қағида бойынша, Достастық мемлекеттерінде ресми Кедейшіліктің ресми белгіленген көрсеткіштері ретінде ең алдымен, күнкөріс минимумынан ТМД елдерінің тәжірибесін жалпылау мен кедейшілік проблемасын зерттеп-зерделеу жөніндегі 1.4.1 ендірме. ТМД Статистикалық комитетінің деректері бойынша халықтың кедейшілігі А. Халық кедейшілігінің көрсеткіштері Табалдырықты көрсеткіштер: Күнкөріс минимумының шамасы; Кедейшілік шегі; Тақыр кедейшіліктің шегі; Кедейшілік ауқымдары: Бастапқы кедейшілік – күнкөріс минимумынан төмен табыстағы халықтың үлесі Қайталама кедейшілік – шығыстары күнкөріс минимумынан төмен халықтың үлесі Кедей тұрмысты халықтың ақшалай табыстарының (шығыстарының) тапшылығы; Кедейшіліктің тереңдігі мен өткірлігі (шиеленістігі) Б. Халықтың жеке топтары арасындағы кірістерді (шығыстарды) бөлудегі теңсіздіктер Қорлар коэффициенті (табыстарды саралау коэффициенті) Халықтың квинтильді топтары бойынша кірістерді (шығстарды бөлу). В. Жеке тұтыну (деңгейі мен құрылымы) 1. Ең аз азық-түлік себетіндегі тамақ заттарының (өнімдерінің) калориялылығы Достастық мемлекеттерінің көпшілігінде осы көрсеткіштер ресми қолданылады. Армения мен Сонымен, қазіргі кезде ТМД елдері үшін жұмыс істейтіндердің басым Кедейшілікпен күресу және Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейін көтеру жөніндегі Елдегі адам әлеуетін нығайту және еңбектің жемістілігі мен өнімділігі Өндірістік сектор мен қызмет көрсетулер саласында шағын және орта Әлемдік білім беру кеңістігіне интгерацияланған және еңбек нарығында бәсекеге Демографиялық және көші-қон үдерістеріндегі келеңсіз үрдістерді кемітуге бағытталған саясат Медициналық қызмет көрсетулердің сапасы мен мүмкіндігін арттыру арқылы аурушаңдық Еңбекке жарамсыз және табысы аз адамдарға атаулы көмекті қамтамасыз Ауылды мекендіруді оңтайландыру, ауыл инфрақұрылымын дамыту негізінде ауыл тіршілігін Алға қойылған мақсаттарды іске асырудың бес жылдық тәжірибесі әлемдік Кесте 13. Кейбір елдердегі нәрестелер шетінеуі коэффициенті мен Елдер Балар шетінеулерінің коэффициенті, 1000 тірі туылғандарға шаққандағы Швеция 3,0 2,0 Жапония 3,0 5,0 Германия 4,0 5,0 Норвегия 4,0 4,0 Канада 5,0 7,0 АҚШ 7,0 8,0 Польша 8,0 9,0 Украина 17,0 20,0 Ресей 18,0 21,0 Қазақстан 19,2 22,8 Қырғызстан 52,0 61,0 Кесте 14. Кейбір елдердегі аналар өлімінің коэффициенті, 2001ж Елдер Аналар өлімінің коэффициенті, 100 000 тірі туылғандарға Венгрия 5,2 Украина 18,1 Румыния 34,0 Ресей 36,5 Қазақстан 39,7 Қырғызстан 43,8 Молдова 43,9 Кесте 15. Мыңжылдық табалдырығында Қазақстандағы даму саласындағы БҰҰ Мақсаттары Мақсаттар/Міндеттер Міндет орындала ма? Дұрысы Ықтимал Екіталай Деректер жоқ Тақыр жоқшылық 2015 жылға қарай кедейшіліктің ұлттық шегінен төмен тұрмыстағы адамдар АИВ/ЖИТС 2015 жылға қарай АИВ/ЖИТС-ң таралуын тоқтату және ауруды азайту Аштық 2015 жылға қарай дене салмақтары жетілмеген 5 жасқа дейінгі Негізгі жайлылықтар 2015 жылға қарай таза ауыз суға тұрақты мүмкіндіктеріжоқ адамдар Жалпыға бірдей бастауыш білім 2015 жылға қарай әлемдегі барлық балаларды, ұлдарды, сондай-ақ қыздарды ОРЫНДАЛДЫ Жыныстар теңдігі 2005 жылға қарай бастауыш және орта білім саласында жыныстардың ОРЫНДАЛДЫ Аналарды қорғау 2015 жылға қарай аналар өлімі коэффициентін һ-ке азайту Балалар өлімі 2015 жылға қарай 5 жасқа дейінгі балалар өлімін 2/2 Экологиялық орнықтылық 2015 жылға қарай табиғи ресурстарды жоғалту үдерісін кері бұру Осы есеп «Мыңжылдық табалдырығында БҰҰ Қазақстандағы даму саласындағы Мақсаттары» Кедейлік дегеніміз – күрделі құбылыс, оның әлеуметтік-экономикалық және мәдени-психологиялық Кедейлікті өлшекдің бірнеше тәсілдері бар, олар: абсолютті, салыстырмалы, субъективті Күнкөріс минимумы – кедейлікті азайту жөніндегі мемлекеттің әлеуметтік саясатының 1.3 Кедейлік және адам дамуы Кез-келген экономикалық жүйеге ілесетін кедейшілік құбылыс ретінде даму деңгейіне ЕО елдері салыстармалы кедейшілік көрсеткішін пайдаланды және таза табыспен Кедейшілікке баға беру саласында Латын Америкасы елдері қосарлы тәсілді Осы ұстаным тұрғысынан, кедейшілкке табыстар бойынша кедейшілік көрсеткіштерін пайдалану Теңсіздік пен кедейшілікті өлшеу және баға беру статистикалық функция Кедей тұрмысты халықтың үлесі (немесе кедей тұрмыстылар санының индексі) Мемлекеттерді салыстыру үшін халықаралық практикада Дүниежүзілік банк енгізген абсолюттік Осы көрсеткіш кедейшілік деңгейінің салыстырмалы бағаларының кейбір түрлері үшін Кедейшілік тереңдігі (табыс тапшылығы, тұтыну тапшылығы) кедей тұрмысты адамның Кедейшілікі жою мүмкіндігінің индикаторы ретінде кедей тұрмыстыларға атаулы көмек Кедейшілік өткірлігі “қоғамдағы ең кедей тұрмысты адамның қаншалықты кедей Теңсіздік көрсеткіштері де сондай-ақ кедейшілікке қатысты хал-жағдайды талдауға көмектеседі. Өтпелі кезеңдегі кедейшілік. Шығыс Еуропа және ТМД-ң барлық Кедейшіліктің негізінен сан жағынан ұлғаюына ұшыратқан факторлар ретіндегі өндірістің Сонымен, Шығыс Еуропа мен ТМД елдеріндегі кедейшілік проблемасын 1. Жұмыспен қамтылу - отбасы басшысының жұмысы 2. Көпшілік елдерде тараған пікірге қарамастан, жасқа қарай, қарттармен 3. Тұратын жер – көпшілік мемлекеттерде ауыл халқы мен Нарыққа көшу үдерістері бірқатар мемлекеттік кәсіпорындардың тоқтауы мен жабылуы Қазақстандықтардың тұрмыс деңгейі туралы айғақтайтын көптеген әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер, өтпелі Соңғы онжылдықта әлеуметтік сала – денсаулық сақтау, білім, ғылым, 60%-дан астамының орта есеппен жан басына шаққандағы ақшалай айлық Экономикалық дағдарыстан туындаған халықтың едәуір бөлігінің ақшалай табыстарының төмендеуі Кесте 16. 1996-2001 жылдардағы теңсіздік көрсеткіштері Жыл Джини коэффициенті Қорлар коэффициенті 1996 0,319 - 1997 0,338 10,2 1998 0,347 11,3 1999 0,340 11,0 2000 0,343 11,9 2001 0,348 11,3 2002 0,312 9,8 Экономикадағы оң үдерістегі байланысты елдегі кедейшіліктің деңгейі де біртіндеп Диаграмма 2 Қазақстандағы кедейшіліктің негізгі сандық көрсеткіші табыстары күнкөріс минимумынан төмен Кесте 17. 1996-2002жж. Қазақстан Республикасындағы кедейшіліктің көрсеткіші, ( Кедейшілік көрсеткіштері 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Табыстары күнкөріс минимумы шамасынан төмен халықтың үлесі 34,6 38,3 Табыстары азық-түлік себетінің деңгейінен төмен халықтың үлесі - 12,7 Кедейшілік тереңдігі 11,4 12,1 12,8 13,7 10,3 7,8 6,1 Кедейшілік өткірлігі 5,2 3,1 3,8 5,5 4,0 3,1 2,2 Орта есеппен халықтың жан басына шаққандағы күнкөріс минимумының шамасы Халықтың кедейшілік индексі. Қазақстан үшін залықтың кедейшілік индексі (ХКИ) Кесте 18. 1998-2001 жылдардағы Қазақстандағы халықтың кедейшілік индексі 1998ж 1999ж 2001ж Барлығы Еркектер Әйелдер Барлығы Еркектер 31,0 32,7 32,2 28,1 30,1 29,1 23,9 2001 жылы халықтың кедейшілік индексі ауыл аймақтары үшін де Диаграмма 3 ҚР статистика жөніндегі Агенттігі жүргізетін 12000 үй шаруашылықтарын жыл Жұмыспен қамтылған еңбекке қабілетті азаматтар – 30,5(; Еңбекке қабілетті жұмыссыз азаматтар – 28,7(; 15 жасқа дейінгі балалар – 34,5(; зейнеткерлер – 6,3(. Бұл ретте кедей тұрмысты еңбекке қабілетті халықтың 22,7(-15-24 жастағы Кесте 19. 1998-2000 жж. халықтың орта есеппен жан Халықтың орта есеппен жан басына шаққандағы ақшалай табысы 1998 Халықтың ақшалай табысы (айына орта есеппен жан басына шаққанда), Күнкөріс минимумының шамасынан төмен табыстардағы халық үлесі, ( 39,0 Жұмыс істейтін халықтың төмен жиынтық табыстарымен қатар республикадағы кедейшіліктің 1.4 Қазақстанда кедейліктің пайда болу себептері мен алғышарттары Қазақстанда кедейлік мәселесі нарық қатынастарына өту нәтижесінде пайда болды. Кедейліктің бірмәнді жаппай қабылданған анықтамасы жоқ, кедейліктің анықтамасына бірнеше Диаграмма 4 Кедейшілік проблемасы Қазақстанды 90-шы жылдардың басынан толғандыра бастады. Оның Елдегі қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ерекшелігі ретінде “жаңа кедейлер” деп Халықтың табыс деңгейі бойынша теңсіздігі еңбекке ақы төлеудегі айырмашылық Елде қазіргі кезеңде жүргізіліп отырған әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаты 1) табыстар саласында ең төменгі әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету, 2) салааралық және салаішілік деңгейде, мемлекеттік және жекеменшік секторлар 3) республикада орта таптың қалыптасуы жөніндегі саясатты қалыптастыру мен 4) ауылдағы еңбекпен қамтылу құрылымының индустриялық еңбектің үлесін ұлғайту Парламент Сенатының депутаттары Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі 2 Бөлім. Қазақстандағы кедейліктің осы заманғы жағдайы 2.1 Кедейлік пен теңсіздік Қазақстанды қосқанда, посткеңестік мемлекеттердегі өтпелі кезең салдарларының бірі кедейшіліктің Қазақстанда кедейшілік деңгейі күнкөріс минимумы деңгейінен төмен табыстағы халықтың Табыстар бойынша Қазақстандағы кедейшіліктің ең жоғары деңгейі, республикадағы бүкіл Кесте 20. Қазақстандағы кедейшілік көрсеткіштері, 1998-2002 жылдар Кедейшілік көрсеткіштері 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Күнкөріс минимумы (КМ), теңге 2821 3120 3336 3394 4007 КМ төмен табыстағы халықтың үлесі, % 34,6 38,3 39,0 Кедейшілік тереңдігі, % 11,4 12,1 12,8 13,7 10,3 7,8 Кедейшілік өткірлігі, % 5,2 3,1 3,8 5,5 4,0 3,1 Азық-түлік себеті (АС), теңге 1975 2184 2601 2376 2805 АС төмен табыстағы халықтың үлесі, % ... 12,7 16,2 Жоғарыда көрсетілгендей, тұтыну себеті азық-түлік және азық-түлік емес тауарлар 2002 жылы Қазақстанда, ресторандарда тамақтануды, ішімдік-сусындар мен темекіні қосқанда, Диаграмма 5. 2002 жылғы желтоқсан айындағы күнкөріс минимумы шамасының Бұрынғы Кеңестер Одағында төмен табыстағы халыққа негізінен көп балалы Кесте 21. Қазақстандағы кедей тұрмысты халықтың санаттары, 2002ж Санат атауы Барлығы, % Кедей тұрмысты халық 100 Оның ішінде: Еңбекке жарамды халық (төмен жалақыдағы жұмыспен өамтылған және жұмыссыз Балалар 33,5 Жас бойынша зейнеткерлер 8,8 Күнкөріс минимумы шамасының 70% құрайтын азық-түлік себеті құнынан төмен Кедей тұрмысты халықтың тамақ өнімдерін тұтыну талдауы, 2002 жылғы Кесте 22. Кедей тұрмыстылардың және бүкіл халықтың орта есеппен № Тамақ өнімдерінің аталымы Барша халық тұтынуының орташа деңгейі, Нан және жарма тағамдары 10 10,3 Ет және ет өнімдері 3,7 1,7 Балық және балық өнімдері 0,7 0,4 Сүт және сүт өнімдері 19,3 11,1 Жұмыртқа (дана) 9,4 4,8 Майлар 1,2 0,9 Жидектер: жемістер мен бақша дақылдары 2,7 1,2 Көкөністер 6,7 4,2 Картоп 5,4 3,3 Қант, джем, бал және басқа кондитерлік тағамдар 2,7 2,0 Табыстары күнкөріс минимумының мөлшеріне жетпейтін кедей тұрмысты адам көбіне 1996 жылы Қазақтың тамақ акедемиясы БҰҰДБ және ДДҰ жәрдемімен Қазақстанда сондай-ақ «Күнкөріс минимумы туралы» Заңда бекітілген «кедейшілік шегі» Халықтың табыстары адам тұрмысының деңгейін анықтайтын негізгі фактор болып Кесте 23. Үй шаруашылықтарының тұтынуға пайдаланатын табыстары және № Көрсеткіштер 2000 2001 2002 1 Үй шаруашылықтарын тұтынуға пайдаланатын табыстары, теңге 5030 5729 2 Халықтың жан басына шаққандағы күнкөріс минимумының мөлшері (КМ), 3 Халықтың сатып алу қабілеті 1,25 1,24 1,36 Қазақстандықтар табыстарының сатып алу қабілетінің көрсеткіштеріне сүйене отырып, елдегі Кесте 24. Қазақстандағы халықтың әлеуметтік жіктері, 2002ж № Әлеуметтік жік Табыстар деңгейі Халықтың жалпы санындағы үлес, Кедей тұрмыстылар Күнкөріс минимумынан төмен (КМ) 24,2 Төмен тұрмыстылар КМ жоғары, бірақ ең төменгі тұтыну бюжетінен Орташа тұрмыстылар ТТБ жоғары, бірақ жоғары молшылық бюджетінен төмен Жоғары тұрмыстылар (дәулеттілер) ЖМБ жоғары 4,7 Үй шаруашылықтар табыстарының негізгі бөлігін еңбек қызметінен түсетін табыстар Жалға жұмыс істеу (65,6%); Зейнетақы (35,3%); Өздігінен жұмыспен қамтылу (16,7%); Өзінің жеке қосалқы шаруашылығынан өнімдер тұтыну (43,6%); Өзгелері (9,5%); Әлеуметтік көмек (13,4%); Туған-туыстардың, таныстардың көмегі (16,1%); Өзінің жеке қосалқы үй шаруашылығының өнімдерін сату (13,1%); Кездейсоқ табыстар (10,3%); Меншіктен түсетін табыс (0,5%); Стипендия (0,6%). Экономикалық теңсіздік көрсеткіштері бойынша Қазақстан ТМД аралық жағдайға ие. Кесте 25. экономикалық теңсіздіктің көрсеткіштері, 1998-2002жж Көрсеткіштер 1998 1999 2000 2001 2002 Қорлар коэффициенті 11,3 11,0 11,9 11,3 9,8 Джини коэффициенті 0,347 0,340 0,343 0,348 0,312 Үй шаруашылықтарының субъективті бығысына сүйенгенде, Қазақстандағы кедейшіліктің негізгі себептері Кесте 26. Кедейшіліктің негізгі себептері (Қазақстан халқының пікірі бойынша) Кедейшіліктің көрсетілген себептері 2001, % 2002,№ Еңбектің төмен төлемі 35,4 43,7 Тұратын жері бойынша тұрақты жұмыс табуы мүмкіндігінің болмауы 17,8 Ешқандай жұмыстың реті жоқ 21,5 13,0 Өзім үйренген жұмыстың болмауы 8,4 7,5 Өзгесі 5,5 5,8 Табыстары жоқ асыраудағы жандардың саны (балалар, ата-аналар, туған-туыстар) 5,0 Денсаулықтың жарамсыздығы 4,1 4,1 Жеткіліксіз білім деңгейі 0,8 1,5 Әлеуметтік көмектің болмауы, өйткені табыс табудың ешбір мүмкіндігі жоқ Жеткіліксіз жұмыс тәжірибесі (төмен біліктілік) 0,8 0,7 Әлеуметтік баламасыз отбасы мүшелерінің болуы (маскүнемдік, нашақорлық т.б.) 0,7 Тұратын мекендегі қолайсыз жағдайлар (экономикалық және экологиялық нашар ахуал) Үй шаруашылықтарының пікірлері бойынша олардың материалдық жағдайларын жақсартуға септігін Кесте 27. Материалдық әл-ауқаты жақсарту факторлары Көрсетілген факторлар Барлығы, № Соның ішінде Қалада тұратындар, % Ауылда тұратындар, % Жалақыны көтеру 46,1 49,9 42,5 Жұмыс беру 35,0 29,3 40,4 Зейнетақыны көтеру 11,6 13,2 10,2 Кәсіптік деңгейді көтеру 1,8 2,2 1,4 Өз ісін ұйымдастыру үшін бастапқы капиталдың болуы (несие беру) Денсаулық жағдайын жақсарту 1,5 1,6 1,3 Шағын бизнес үшін несие беру 0,7 0,4 1,1 Әлеуметтік төлемдердің деңгейін көтеру 0,7 1,0 0,3 Әлеуметтік көмектің атаулылығын арттыру 0,3 0,3 0,2 Өзге елге көшу 0,3 0,4 0,1 Жер алу және сонда жұмыс істеу 0,2 0,1 0,4 Тұрғылықты мекенді ел ішінде ауыстыру (қаладан ауылға көшу немесе Өзгесі 0,1 0,2 0,1 Егде жастағы кедейлік. Егде жастағы адамдар тобына экономиканың әр Кесте 28. 2003 жылы тексерілген үй шаруашылықтарында Тұтынуға жұмсалатын табыстары бар халық: Күнкөріс минимумынан жоғары Күнкөріс минимумынан төмен Барлық халық 100,0 100,0 Соның ішінде жас шамасы: 60-64 4,8 2,3 65 және одан жоғары 10,6 4,4 әйелдер 100,0 100,0 Соның ішінде жас шамасы: 60-64 5,6 2,6 65 және одан жоғары 13,0 5,6 еркектер 100,0 100,0 Соның ішінде жас шамасы: 60-64 3,8 2,0 65 және одан жоғары 7,6 3,1 Республикада 1996-2004 жылдардағы күнкөріс минимумының мөлшері мен зейнетақының ең Айлық зейнетақының орташа мөлшері 2004 жылы 8628 теңге, ал Кесте 29. Жалақы мен зейнетақының күнкөріс минимумымен арақатынасы, Көрсеткіштер 2000 2001 2002 2003 2004 Күнкөріс минимумы (КМ) 4007 4596 4761 5128 5427 Күнкөріс минимумы мөлшерінен төмен табысты халық үлесі, % 31,8 Орташа айлық атаулы жалақы 14374 17303 20323 23128 28329 КМ-мен арақатынасы 3,6 3,8 4,3 4,5 5,2 Зейнетақының ең төменгі мөлшері 3500 4000 4336 5500 5800 КМ-мен арақатынасы 0,9 0,9 0,9 1,07 1,14 Зейнетақының ең орташа мөлшері 4462 4947 5818 8198 8628 КМ-мен арақатынасы 1,1 1,1 1,2 1,6 1,6 Алайда Қазақстандағы егде жастағы азаматтардың тұрмыс деңгейінің негізгі сипаттамасы Халыққа шағын несие беру бағдарламасы орындалып жатыр; Аз қамсыздандырылған азаматтарға қолдау көрсетуге қатысты жалпыұлттық қор құрылды; Қазақстан Республикасында кедейлікпен және жұмыссыздықпен күрес жүргізуге қатысты 2000-2002 «Мемлекеттік атаулы көмек туралы» Заң қабылданды; 2002 жылы Азия даму Банкі мен БҰҰДБ жәрдемдесуі арқылы Шектен шыққан тақыр кедейшілікті жою сапасы және анағұрлым білім Егде жастағы адамдардың тұрмыстарын жақсартуға қатысты кедейлікті азайту бойынша Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге жәрдемдесу; Кәсіпкерлікті, бәкелестік пен факторлық өнімділікті дамытудың экономикалық және заңнамалық Халықтың әлеуметтік қорғалмаған жіктері үшін зейнетақылар мен атаулы жәрдемақылардың Осы бағыттардағы прогресс 2005жылғы 1 шілдедегі жағдайға қарағанда анық Диаграмма 6. ҚР кедейлік ахуалын сипаттайтын негізгі индикаторлардың 2001-2005 Тауарлар мен көрсетілетін қызметтер өндірісінің өсуі және макроэкономикалық тепе-теңдік 2008 жылдың 1 қаңтардан бастап ҚР Президентінің халқына арналған Білім және кедейшілік. Білім адамдардың тұрмыс деңгейі мен сапасына Қазақстанда жалпыға бірдей бастауыш білім беру мәселесі практика жүзқінде Тұрақсыз материалдық жағдай, жұмыссыздық пен мәжбүрлі көші-қон көптеген отбасыларды Бұл орайда кедей тұрмысты отбасыларындағы 59,8( орта мектепті бітірген Кесте 30. Мамандар даярлап шығару мен біліктілік деңгейі № Қызмет және мамандық бағыттары Оқу орындарын бітіріп шыққандар, А. Жоғары кәсіптік сатысы Жоғары кәсіптік білімнің Жоғары біліктілік деңгейі Барлығы 100 100 Соның ішінде: 1 Жаратылыс ғылымдары мен инженерлік қызмет бағыттары 19,6 30,1 2 Биологиялық, ауылшаруашылық қызмет бағыттары және денсаулық сақтау 8,2 3 Гуманитарлық-әлеуметтік және қызметтің өзге бағыттары (соның ішінде экономика Б. Орта кәсіптік сатысы Орта кәсіптік білімнің Орта біліктілік деңгейі Барлығы 100 100 Соның ішінде: Физика-математикалық және инженерлік қызмет бағыттары 18,5 18,8 Жаратылыс ғылымдары және денсаулық сақтау 16,6 36,2 Қаржы-экономикалық, әкімшілік және әлеуметтік қызмет бағыттары 64,9 45,0 Жоғары оқу орындарын бітіріп шыққандардың құрылымында гуманитарлық-әлеуметтік қызмет бағыттары Кедейшіліктің гендерлік құбылыстары. Қазақстан дамуының қазіргі заманғы кезеңінде жүргізілетін Еркектер мен әйелдердің еңбек нарығындағы, жұмыспен қамтылу саласы мен Капиталға, меншік пен билікке қол жеткізу мүмкіндігіне; мемлекеттік деңгейде шешімдер қабылдауға әйелдер мен еркектердің қатысуына; отбасылық табысты және уақыт ресурстарын бөлу кезіндегі үлесіне. Барлық осы көрсеткіштер бойынша әйелдердің мүмкіндігі еркектердің мүмкіндігімен салыстырғанда Кесте 31. Жұмыс істейтін еркектер мен әйелдердің Жалақы 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Орташа айлық атуалы жалақы, барлығы 11864 14374 17303 20323 Соның ішінде: Еркектер 14304 17603 21511 24847 28476 34648 Әйелдер 9485 10819 12635 15340 17304 21445 Әйелдер жалақысының еркектердің жалақысына %-дық қатынасы 66,3 61,5 58,7 Еркектер мен әйелдердің еңбек төлеміндегі айырмашылықты туындайтын факторлар: әйелдердің жұмыспен қамтылуындағы сәйкессіздікпен пен деформация, соның нәтижесінде әйелдер кәсіптік сегрегация (бөлу) – бір салада жұмыс істейтін әйелдер Қазақстанда жұмыспен қамтылудың қоссекторлық үлгісін жасау және әйелдерді қосалқы Осы аталған жағдайларға қарай әйелдер көбіне материалдық тұрғыда анағұрлым Диаграмма 7. Жас бойынша жұмыссыздық деңгейі, 2002ж Экономикалық ресурстарды үйлесімсіз бөлу және оларға қол жеткізудегі еркектер Республикадағы гендерлік тең құқықтылыққа қол жеткізу саласындағы мемлекет қызметі әйелдердің саяси үдерістерге тең қатысу мүмкіндігін қамтамасыз ету; әйелдерді экономикалық тұрғыда ілгерілету; әйедердің және олардың отбасыларының денсаулықтарын жақсарту; әйелдерге қатысты зорлық көрсетуді түбірімен жою. Елімізде Қазақстан Президентінің жанынан отбасы мен әйелдер істері жөніндегі 2.2 Экономикалық өсудің кедейліктің деңгейіне ықпалы Динамикалық және орнықты экономикалық даму елдегі халықтың әл-ауқатының арту Өтпелі кезеңнің басындағы экономикалық терең дағдарыс бес жылға созылды. Кесте 32. Қазақстанның негізгі экономикалық көрсеткіштері, 1998-2002жж Көрсеткіштер 1998 1999 2000 2001 2002 Өткен жылмен % бойынша салыстырғанда ЖІӨ физикалық көлемнің индексі ЖІӨ: Млрд теңгемен 1733,3 2016,5 2599,9 3250,6 3776,3 Ресми бағам бойынша млрд АҚШ доллары 22,1 16,8 18,3 Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ Млрд теңгемен 115,0 135,1,8 174,8 219,2 254,2 Ресми бағам бойынша млрд АҚШ доллары 1468,8 1129,1 1229,2 Тұтыну бағаларының индексі, %-бен, өткен жылғы желтоқсан айымен салыстырғанда Кестеде көрсетілгендей, соңғы жылдардағы экономикалық өрлеу үй шаруашылықтарындағы шығыс Кесте 33. Қазақстанда ЖІӨ пайдалану құрылымы 1998 1999 2000 2001 2002 ЖІӨ, % 100 100 100 100 100 Нақты түпкі тұтыну, % 84,1 84,0 74,4 73,1 67,0 Соның ішінде: Үй шаруашылықтарының тұтынуы, % 79,1 79,0 67,2 63,1 Мемлекеттік басқару органдарының тұтынуы, % 5,0 5,0 6,3 8,0 Жалпы қорлану, % барлығы 15,8 17,8 18,1 26,8 27,3 Таза экспорт, % -4,6 2,3 7,8 -3,0 0,9 Статистикалық алшақтық, % 4,7 -4,1 -0,3 3,1 1,9 Өткен жылғымен % арқылы салыстырғанда, үй шаруашылықтарының салыстырмалы Қазақстандағы экономикалық өсудің салдарынан мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары Кесте 34. ҚР мемлекеттік бюджетінің кірістері мен шығыстары, 1998 1999 2000 2001 2002 Мемлекеттік бюджеттің кірістері, ЖІӨ, % 17,9 19,8 23,0 22,7 21,9 Мемлекеттік бюджеттің кірістері, млрд теңге 309,5 398,6 598,7 746,6 821,2 Мемлекеттік бюджеттің шығыстары, ЖІӨ, % 21,8 23,2 23,2 23,1 22,3 Мемлекеттік бюджеттің шығыстары, млрд. теңге 377,4 468,4 602,0 759,6 834,2 Тапшылық Дефицит (-), профицит (+), млрд. теңге -67,8 -69,8 Кесте 35. ҚР мемлекеттік бюджетінің әлеуметтік шығыстары, 1998-2002жж 1998 1999 2000 2001 2002 Мемлекеттік бюджеттің шығыстары, ЖІӨ % 21,8 23,2 23,2 23,1 22,3 Соның ішінде білімге жұмсалғаны, млрд.теңге ЖІӨ % 69,5 4,0 78,5 3,9 84,7 3,3 106,4 3,3 121,1 3,2 Денсаулық сақтауға бөлінгені, млрд.теңге ЖІӨ % 26,0 1,5 44,8 2,2 54,3 2,1 62,3 1,9 71,1 1,9 әлеуметтік шығыстарға жұмсалғаны, млрд.теңге ЖІӨ % 53,6 3,1 159,1 7,9 171,1 6,6 186,7 5,7 201,4 5,4 Еңбек нарығының ахуалы мен кедейшілік. Жаңа жұмыс орындарын ашу Бұрын айтылғандай, Қазақстандағы кедейшіліктің басты себептерінің бірі жұмыспен тиімді Кесте 36. Қазақстандағы еңбек нарығының кейбір көрсеткіштері, 1998-2002 жылдар 1998 1999 2000 2001 2002 Экономикалық белсенділік деңгейі (%) 65,9 66,0 66,0 70,2 70,1 Жұмыспен қамтылған халық (мың адам) 6127,6 6105,4 6201,0 6698,8 Жұмыспен қамтудың деңгейі (%) 86,9 86,5 8702 89,6 90,7 Жұмыссыз халық (мың адам) 925,0 950,0 906,4 780,3 690,7 Жұмыссыздық деңгейі (%) 13,1 13,5 12,8 10,4 9,3 Тіркелуші жұмыссыздық деңгейі (%) 3,7 3,9 3,7 2,9 2,6 1999-2001 жылдары экономика секторлары бойынша жұмыспен қамту құрылымы бірқатар Атаулы жалақы мен күнкөріс минимумы мөлшерінің арақатынасына сүйене келгенде, 37 кестенің деректері Қазақстандағы жалдамалы жұмыскерлердің көпшілігінің жалақы мөлшерлерінің Кесте 37. Жалақы мөлшері бойынша жалдамалы қызметкерлерді бөлу, 1999 2000 2001 2002 Барлығы, % 100 100 100 100 Соның ішінде: Төмен төлемдегілер, % 45 45 45 44,1 Орташа төлемдегілер, % 44,6 42,9 42 42,8 Жоғары төлемдегілер, % 10,4 12,1 13 13,1 Жалақыдағы саралау экономикалық қызмет түрлері бойынша оның сатып алу Кесте 38. Экономикалық қызмет түрлері бойынша жалақыны Атаулы жалақының сатып алу қабілеті 1999 2000 2001 2002 Барлығы 3,5 3,6 3,8 4,3 А.Жоғары Қаржы қызметі 9,8 9,0 9,1 10,6 Кен өндіру өнеркәсібі 7,3 8,0 8,0 8,4 Халықаралық және дипломатиялық ұйымдардың өкілдіктері 19,9 11,9 16,9 Б.Орташа Құрылыс 4,7 5,2 5,8 6,8 Көлік және байланыс 4,3 4,7 5,3 6,1 Жалпы өнеркәсіп 4,8 5,2 5,2 5,5 Соның ішінде: Электр энергиясын, база мен суды өндіру және бөлу 4,6 өңдеуші 4,1 4,4 4,3 4,6 Жылжымайтын мүлік операциялары, жалға беру және тұтынушыларға қызмет көрсетулер Қонақүйлер мен ресторандар 4,0 4,0 4,7 6,9 Коммуналдық, әлеуметтік және арнайы қызметтер көрсету 3,0 3,2 3,7 Сауда; автомобильдерді, тұрмыстық бұйымдар мен ұзақ пайдаланылатын заттарды жинау Мемлекеттік басқару 3,3 2,9 3,3 3,6 В. Төмен (төменге жуықтары) Білім 2,4 2,1 2,2 2,7 Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсетулер 2,0 1,8 1,8 Балық аулаушылық, балық өсірушілік 1,7 1,7 1,6 1,8 Ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығы 1,4 1,4 1,5 2.3 Қазақстандағы кедейліктің аймақтық айырмашылықтары Қазақстанның аймақтары бойынша кедейлік деңгейіндегі өткір дифференциация байқалады. Кесте Аймақ халқының санына қатысты кедей Кедейліктің деңгейі (аймақ халқының санындағы кедей тұрмысты адамдардың үлесі) Төмен (1,1-2,8%) Астана, Алматы қалалары Орташа (14-18,3%) Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Алматы, Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Жоғары (21-29,1%) Атырау, Маңғыстау, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары Кедейлік деңгейі бойынша ең дұрыс жағдай 2004 жылы Астана Қазқстанның батыс облыстарында (Атырау және Маңғыстау облыстарында) өнеркәсіп өндірісінің Диаграмма 8. Аймақтар бойынша 2004 жылғы қала және ауыл Ауыл және қала кедейшілігі көріністерінің айырмасы шамалы. Тұрған жерлеріне Кесте 39. Кедей тұрмысты қала және ауыл тұрғын халқының Кедей тұрмысты қала халқы Кедей тұрмысты ауыл халқы Кедей тұрмысты халық, барлығы 100 100 Соның ішінде: еңбекке жарамды халық 59,1 56,8 16 жасқа дейінгі балалар 31,3 35,1 Зейнеткерлік жасқа жеткен және одан жастары үлкен адамдар 9,6 Қала тұрғындары сияқты, ауыл тұрғындарының табыстары да негізінен еңбек Кесте 40. Қаладағы және ауылдағы кедей үй шаруашылықтарының 2004 Табыстардың көрсетілген көздері Қаладағы кедей тұрмысты үй шаруашылықтары, Жалданбалы жұмыс істеу (жалға жұмыс істеу) 68,5 62,8 Өздігінен жұмыспен қамтылу 13,9 19,4 Зейнетақы 33,2 37,2 Стипендия 1,0 0,2 Жеке қосалқы шаруашылықтың өнімдерін тұтыну 26,4 59,8 Жеке қосалқы шаруашылықтың өнімдерін сату 4,5 2,1 Меншіктен түсетін табыс 0,6 0,5 Туған-туысқандардың, таныстардың көмегі 18,3 14 Әлеуметтік көмек 12,3 14,5 Кездейсоқ табыстар 9,0 11,5 Өзге табыс көзі 9,8 9,2 Ауыл тұрғындарының ақшалай табыстары орта есеппен қала тұрғындарының табыстарынан Кесте 41. Кедей үй шаруашылықтарының 2002 жылғы Қаладағы үй шаруашылықтары, теңге Ауылдағы үй шаруашылықтары, теңге Қала Ең аз қамсыздандырылған халықтың табыстары 10%% 21070 3090 Ең аз қамсыздандырылған халықтың табыстары 10% 27164 16080 Қаладағы және ауылдағы да кедей тұрмысты тұрғындардың жинаған қорлары Кесте 42. Кедей тұрмысты халықтың 2002 жылғы материалдық әл-ауқатының Ауылдағы кедей тұрмысты үй шаруашылықтары, % Қаладағы кедей тұрмысты Қолдағы бар қаражаттары тіпті тамаққа да жетпейді 12,8 18 Тек тамаққа ғана жетеді 38,3 40 Қарындары тоқ, бірақ аяқ киімге, қажетті қызмет көрсетулердің төлемдеріне Азды-көпті тамақтанады, жақсылы-жаманды киінеді және қажетті қызмет көрсетулерге төлем Тамаққа киім-кешекке, ұзақ пайдаланылатын кейбір тауарлар сатып алуға (мәселен, Қарды жағынан тапшылық көріп отырған жоқ 1,2 1 Қалада табыстар бойынша отбасыларды саралау деңгейі біршама жоғары: 2002 Қазақстанның қалалық және ауылдық мекендеріндегі жұмыссыздық деңгейлерінің де елеулі Диаграмма 9 Сонымен бірге 2001 және 2002 жылдарда ауылдық жердегі жұмыссыздықтың Кесте 43. Аймақтар бойынша ауылдық жердің демографиялық көрсеткіштері, 2001 Облыстар Ауыл халқының үлесі, % Ауылдық аумақтардың көлемі, Қазақстан Республикасы 44 2648,6 2,8 7,7 Ақмола облысы 60,0 121,1 3,6 ... Ақтобе облысы 44,9 298,1 1,0 4,2 Алматы облысы 71,4 220,2 6,2 5,8 Атырау облысы 41,7 115,1 1,6 10,3 Шығыс Қазақстан облысы 55,0 251,6 3,2 -1,2 Жамбыл облысы 54,7 144,0 3,7 ... Батыс Қазақстан облысы 58,4 150,6 2,3 ... Қарағанды облысы 27,7 416,2 0,9 -0,5 Қостанай облысы 58,4 185,3 3,0 -0,9 Қызылорда облысы 67,5 409,6 1,8 15,3 Маңғыстау облысы 28,4 148,6 0,6 ... Павлодар облысы 32,0 97,5 2,5 1,3 Солтүстік Қазақстан облысы 72 97,8 5,2 -1,5 Оңтүстік Қазақстан облысы 64,4 116,4 11,3 15,6 Ауыл халқы санының азаюы мына жағдаймен байланысты, халықтың табиғи Кесте 44. Тегін медициналық (дәрігерлік) көмектің 2001 жылғы мүмкіндігі Тегін көрсетілетін медициналық қызметтердің мүмкіндігі Қаладағы кедей тұрмысты үй Денсаулық проблемаларын бастан кешкен кедей тұрмысты отбасылардың үлесі 68,8 Соның ішінде: Медициналық көмек алған отбасылар 42,5 44,6 Медициналық көмек алмаған отбасылар 34,2 33,1 Ішінара медициналық (дәрігерлік) көмек алған отбасылар 23,3 22,3 Кесте 45. Қалалық және ауылдық жерлерде тұратын кедей тұрмысты Үй шаруашылықтары мүшелерінің медициналық көмек алмауларының (немесе ішінара алуларының) Ақылы қызмет көрсетулерге ақша жоқ 80,2 74,3 Тегін медициналық көмек көрсетілмейді 7,3 12,4 Қажетті мамандар жоқ 2,1 5,5 Емделуге уақыт жоқ 1,8 3,3 Өзгесі (өздігінен емделеді, дәстүрлі емес әдістермен емделеді, толық емделу Кесте 46. Кедей үй шаруашылықтарының тұрғын үй жағдайлары, 2002 Тұрғын үй жағдайларына қанағаттану дәрежесі Қаладағы кедей тұрмысты үй Өздерінің тұрғын үй жағдайларына қанағаттанады 32,1 24,5 Өздерінің тұрғын үй жағдайларына қанағаттанбайды 65,6 72,7 Жауап бергенге қиналғандар 2,3 2,8 Кедей тұрмысты үй шаруашылықтарының пікірлері бойынша, материалдық әл-ауқаттың жақсаруына Шағын қалалардағы дағдарыс. Қала кедейшілігі «шағн қалалар» аталатын мекендерде Шағын қалалардың ортақ проблемалары болатындар: халықтың едәуір көші-қоны, еңбекке қабілетті жастағы мамандардың кетуі; өнеркәсіптік кәсіпорындарда, әсіресе қала құрайтын кәсіпорындарда өндірістің құлдырауы, өндірілетін облыс және республика бойынша орташа көрсеткіштерден едәуір жоғары жұмыссыздық тұрғын халықтың төмен табыстары, жоғары емес жалақы; көпшілігі 60-шы жылдарда қолданысқа енгізілген коммуналдық объектілердің тозғандығы; пайдаланудың үлкен шығындарын талап ететін жұрт тастап кеткен тұрғын облыстық және аудандық дәрежедегі автомобиль жолдарының нашар күйлерінің көптеген таза ауыз судың шектеулі мүмкіндігі; дербес қаржылай қаражаттардың жеткіліксіздігі, жергілікті бюджетті қалдық қағидат бойынша экологиялық проблемалар [46]. Шағын қалалардағы жұмыспен қамтылу және жұмыссыздық. Бүгінгі таңда шағын Жұмыссыздар қосалқы шаруашылықтың (26%), ұсақ сауда-саттықтың (алып-сату) (24%), бір Ауыл кедейшілігінің тұрпаты. 2002 жылы Қазақстандағы БҰҰДБ қолдауымен Диаграмма 10. Ауыл тұрғындарының пікірлері бойынша ауылдық аудандардың негізгі Ауылдық аудандар тұрғындарының пікірлері бойынша кедейшіліктің негізгі себептері болып жұмыстың жоқтығы және жұмыстың табудың мүмкін еместігіт (54,7% респонденттер), зейнетақыны, жәрдемақының және өзге әлеуметтік төлемдердің төмен мөлшері (25,7%), асыраудағы жандардың (жұмы істемейтін отбасы мүшелері және туыстар, мүгедектер, Кедейшілік проблемасы қанағаттанарлықсыз (жұпыны) тұрғын үй жағдайларымен және жылу Ауыл экономикасы және кедейшілік. Қазіргі кезде экономиканың ең Ауылдық отбасының табыстары. Ауыл тұрғындарының негізгі табыс көздері – Диаграмма 11. Бір үлгідегі ауыл отбасы табыстарының негізгі Зерттеу барысында ауылдағы орта есеппен жан басына шаққандағы ақшалай Кесте 45. Тексерілген аймақтарда тұратын ауыл Облыстар Орта есеппен жан басына шаққандағы ақшалай табыстың Алматы облысы 3285 Атырау облысы 1334 Оңтүстік Қазақстан облысы 1115 Қарағанды облысы 980 Шығыс қазақстан облысы 878 Солтүстік Қазақстан облысы 852 Ауылдағы ақшалай табыстардың өте төмен жағдайларында бір үлгідегі ауылдық Диаграмма 12. Ауыл тұрғындары үшін қосалқы шаруашылығының 72% - онсыз күн көре алмаймыз 17% - маңызы үлкен бірақ онсыз күнелтуге болады 9% - аса үлкен маңызы жоқ 2% - ешқандай маңызы жоқ Кесте 46. Облыстар бөлігінде ауыл тұрғындары үшін қосалқы үй Облыстар Онсыз күн көре алмаймыз маңызы үлкен бірақ ешқандай маңызы жоқ Солтүстік Қазақстан облысы 89% 7% 3% 1% Шығыс Қазақстан облысы 76% 16% 7% 1% Қарағанды облысы 76% 18% 3% 3% Оңтүстік Қазақстан облысы 66% 19% 14% 1% Алматы облысы 56% 28% 14% 2% Атырау облысы 56% 20% 23% 1% Ауылдағы отбасылардың тең жарымына жуығында (44%) қосалқы үй шаруашылығы Ауыл жұмыссыздығы. Ауылдық жердегі экономикалық белсенділіктің деңгейі соңғы үш Кесте 47. Жұмыссыздар үшін жұмыс іздемеу себептері Жұмыс табуға үміт жоқ Қай жерден және қалай жұмыс Барлығы 40% 23% 6% Алматы облысы 23% 9% 4% Атырау облысы 45% 29% 2% Шығыс Қазақстан облысы 40% 21% 9% Қарағанды облысы 36% 20% 7% Солтүстік Қазақстан облысы 60% 17% 9% Оңтүстік Қазақстан облысы 38% 32% 6% Ауылдағы негізгі жұмыс беруші – мемлекет, ол 33% шамасындағы Кесте 48. Ауылдық аудандардағы негізгі жұмыс берушілер Мемлекеттік (бюджеттік) ұйымдар мен мекемелер Мемлекеттік емес құрылымдар Шаруа Барлығы 33% 29% 22% 16% Алматы облысы 27% 38% 21% 14% Атырау облысы 45% 20% 19% 16% Шығыс Қазақстан облысы 34% 14% 22% 20% Қарағанды облысы 35% 28% 21% 16% Солтүстік Қазақстан облысы 26% 34% 26% 13% Оңтүстік Қазақстан облысы 32% 28% 23% 8% Зерттеу нәтижелері ауыл тұрғындарының отбасылық немесе шағын бизнес ұйымдастырғысы Диаграмма 13. Ауылдағы денсаулық сақтаудың негізгі проблемалары Сарапшылардың пікірлері бойынша, ауылдық аудандардағы тұрғын халықтың денсаулық жағдайына ауылдықтардың басым бөлігінің тұрмыс сапасының нашарлауы; шалғайдағы елді-мекендер тұрғындарының мамандандырылған, ал кейде тіпті бастапқы медициналық халықтың негізгі бөлігінің салауатты өмір салтын ұстануға машықтарының болмауы; балансталмаған және жеткіліксіз тамақ; сумен жабдықтаудың қауіпсіз көздеріне қол жеткізудің шектеулілігі; қолайсыз экологиялық ахуал және қатал климаттық жағдайлар. Ауыл тұрғындарының пікірлері бойынша, зерттеу жүргізілген 36 елді мекенде Ауылдағы денсаулық сақтау саласындағы проблемалар қатарында репонденттер мыналарды атады: медициналық қызмет көрсетулерге қол жетпеушілік - 74%; денсаулық сақтау жүйесінің ұйымына қанағаттанбайды және жергілікті мединицалық қызметкерлерінің кепілденген медициналық тегін көмекті тек 3% ғана тұрғын алады; ішінара алатындар - 27%; алмайтындар - 70% [47] ҚОРЫТЫНДЫ Кедейшілік дегеніміз - күрделі құбылыс, оның әлеуметтік-экономикалық және Кедейшілік проблемасын мойындай отырып, Қазақстанның Үкіметі оның шешімін табу Әлемнің көптеген елдері сияқты, Қазақстанда БҰҰ мыңжылдық Декларациясына қол Қазақстандағы кедейшілік те, ТМД өзге елдеріндегі сияқты өтпелі кезеңнің Елдегі кедейліктің деңгейін одан әрі төмендету үшін тұрақты экономикалық Аграрлық аймақтардағы халықтың пікірі, елдің материалдық жағдайына көбірек көңіл Кедейшілік бүгінгі күні қоғамның жазылмас ауруы десек қателеспеспіз. Ол Жалпы қорыта айтқанда, елде халықтың жартысы осы кедейшіліктің зардабын Осы мақсаттарға сәйкес елдегі аймақтақ кедейліктің мәселесін шешуге негізделген Сонымен қатар мемлекеттік саясат еңбектің қарым-қатынастағы гендерлік теңсіздікті жоюға Жалпы мемлекеттік саясат осы бағытқа көптеген күш жұмсауда және Қолданылған әдебиеттер тізімі: Программа по снижению бедности в Республике Казахстан на 2003-2005 Словарь гендерных терминов под.ред. В.И. Калабихиной (интернет версия) Ю.К.Шокаманов. Адамдық даму тенденциясы. Алматы, 2001, 156б К.С. Мухтарова Распределение доходов и бедность в переходной экономике. М.С.Аженов, М.С. Садырова. Кедейлік социологиясы. Оқу құралы. Алматы, 2004 Қазақстандағы кедейшіліктің себептері мен оларды шешу жолдары. БҰҰ 2006ж, Қазақстан Республикасының кедейшілік мониторингінің индикаторлары. Қазақстан Рсепубликасының статистика жөніндегі Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауына сәйкес халықты әлеуметтік қолдауды одан ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан, 1 ҚР кедейшілік мониторингінің индикаторлары. ҚР Статистика жөніндегі Агенттігі, 2003, ХЕҰ/БҰҰДБ «Лайықты еңбек: Қазақстандағы әлеуметтік салаға қолданылатын интеграцияланған тәсіл» В.Н.Бобков. Тұтыну бюджеттерінің жүйесі және оны әлеуметтік саясатта пайдалану «Күнкөріс минимумы туралы» Заң 1999 жылы 16 қарашада қабылданып, Әлеуметтік саясат, тұрмыстың деңгейі мен сапасы. Сөздік. Бобков В.Н., Қазақстан Республикасындағы кедейшілік мониторингінің индикаторлары. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Әлеуметтік мониторинг 2006, MONEE жобасы, ЮНИСЕФ, 2005 ҚР статистика жөніндегі Агенттігі есептеді В.С.Автономов, Т.П.Субботина. Мир и Россия. Спб, Экономическая школа,1999, С Халықтың тұрмыс деңгейін сараптауға арналған әлеуметтік индикаторлардың Үлгілік жиынтығын Кедейшілікті өлшеу жөніндегі Халықаралық семинар. ТМД елдерінің статистикасы, ТМД Мыңжылдық табалдырығында БҰҰ Қазақстан даму саласындағы Мақсаттары, 2002 Барлығының жән әркімнің игілігіне қарай реформаларды бұру / Еуропа Мамыров Н.К., Акчура Ф. Қазақстандағы адам дамуы. Алматы, 2004. Индикаторы мониторинга бедности в РК. ҚР статистика жөніндегі агенттігі ҚР Статистика агенттігі 2004 жылы жүргізген үй шаруашылығын зерттеу Сенаторлар министрлермен кездестi /Cоб. Инф./ Егемен Казакстан. Астана, № Адам дамуы: әлеуметтік-экономикалық прогрестің жаңа өлшемі. Мәскеу, 2000 Ю.Шокаманов. Қазақстандағы адам дамуы: өлшеу әдіснамасы мен талдау. Алматы, «Қазақстандағы лайықты еңбек: Қазақстандағы әлеуметтік салаға қолданылатын интеграцияланған тәсіл» Мыңжылдық табалдырығындағы БҰҰ Қазақстандағы даму мақсаттары, 2002 Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2000 жылғы 8 сәуірдегі «Кедейшілік шегін Қазақстан халқының тұрмыс деңгейі. ҚР статистика жөніндегі Агенттігі, 2003 Еңбек нарығының индикаторлары, 2004 Халықтың тұрмыс деңгейі және ҚР-ғы кедейлік. Статистикалық мониторинг. Алматы, ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан, 1 Кедейшілікті азайту жөніндегі конференция материалдары, 2002 жылғы 25-26 сәуір. Ю.К.Шокаманов. Қазақстандағы адам дамуының үрдістері. Алматы, 2001, 172-214б Кедейшілікті азайту жөніндегі конференция материалдары, 2002 жылғы 25-26 сәуір. Қазақстанда халықтың тұрмыс деңгейі. ҚР статистика жөніндегі Агенттігі, 2003, ҚР білім. ҚР статистика жөніндегі Агенттігі, 2002, 23-26б ҚР-ғы еңбек нарығы: 1991-2002 жылдар. ҚР статистика жөніндегі Агенттігі, Қазақстандағы әйелдер мен еркектер. Қысқаша статистикалық жинақ, Алматы, 2005 Адам дамуы туралы есеп. Алматы, 2005, 39б Қазақстандағы ауылдық аудандар: типологияның жаңа аспекттері. Қазақстан БҰҰДБ, 2002 Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі. ҚР статистика жөніндегі Агенттігі, 2003 Шағын қалаларды зерттеу. Азия даму банкінің зерттеуі, 2001 Қазақстандағы кедейшіліктің себептері мен оларды шешу жолдары. Алматы, 2004 Шевченко В.В. Экономика переходного типа. Смашанное общество: мировой опыт Аженов М.С. Бедность как социальное явление. Социальная стратификация и Әженов М.С., Садырова М.С. Қоғамның әлеуметтік құрылымы. Алматы, 2002. 2 кедейшілік Абсолюттік кедейлік Салыстырмалы кедейлік Қуып жетуші кедейлік шетқалушылық депривация жоқшылық кедейшілік Абсолютті Салыстырмалы Кедейшілік Абсолютті Салыстырмалы Субъективті