пҗ. Түүг Каменск сташшпи реалыг училшцин директор, тенге бани Митрофан Богаевский толһалж. Тедн «Хазг цергә Инипо» бүрдәһәд, урдпь хазгудыи эзлжәсн һаз- рнг, храпа цагла әдл, тер кевтнь үлдәх төр тәвж. Учр тннм болсар, күч-көлсч хазгуд-фронтовпкүд, сәәчүдии хурлыг хайж. һарад, Пстроградск гарнизона хазг полне­ла залһлда коһәд, хазгудыи Центральн Совет бүрдәж.

«Хазгин пницәг» батлхин ксргт, Шин Кермнд мөрн сарин 16-д цаһан яста офицермүд, хазгин толһачнр, ку- лакуд, хазг ннтеллигснтнр хурцхав. Эн хурлыг «Хазг цергә Ниицә» бүрдәсн Богаевский һардв. Хурл деер ним шиндврмүд авцхав: диилвр бәртлән дәәллдх; Цаг зуурин правительствиг цуг халхарнь дөцнх; хазг залв- рин ах йосн — Цергә эргц; цергә атаман обдастьд бәә- сн цуг хазг әңгсин начальник болен деерән, цергә ахлач; станице, күүтрмүд болһнд атаманмуд үлдх; Теңгә обла- стин һазриг, усиг, ө-шу1һу модыг хазгудын зөөрт тоолх; крестьянмудт Бүрдәгч хург болсна хөөн, терүнә авсн шиидврәс иштәһәр, һазр өгх. Оруд муҗгудын тускар ху­рл нам күүндвр һарһсн уга.

Тер йовдлын өмнәс сөрлһ кехин төлә, Кермн балһс- нд хөн сарин арвн дөрвнд, Теңгә областьд ордг крес- тьянмуд хурад, эврәннь хург кев. Крестьянмудын хург «Әрәсән медлд бәәсн һазр —олна зөөр, түүг негчн күн онц эдлх зөв уга» гисн тоцтавр авб...

Эн өдрмүдт Соколовд көдлмш дала болад, тедн Ока­ла хая-хая үзлцнә. Шидр Павел Городовиковла харһч- кад, сурв:

— Сал теегәс юн зәңг бәәнә?

— Гертәсн бичг авув, — гиҗ Ока хәр-ү өгв. —Алн. болхмн, аду өскәчнр урдк кевтән әмт зарата чигн, ста- ничн атаман өмнк кевтән хазгудыг толһала чигн. Зуг Алювинов. Балдна орчд Дакугинов Эрдәг атаман суң- һҗ.

— Алң болх юмн уга. Әрәсәд ода хойр йосн бәәнә,— болҗ Соколов келв.

— Хойр йосн?

— Буржуймудын йосн болн көдлмшчнрин, салдсму- дын болн крестьянмудын Совет.

— Тииклә терчн хойр толһата моһала әдл юмн бол- җана, — гиж, Городовиков ашлвр кев.

— Медҗәнчи, Ока, революц күццдән диилтл одачн цаг кергтә,— болҗ Павел үүртән цәәлһв. — Цаг зуурпн

9 Балакаев

257

правп гс.'И'С (нии

11,130 ШИК, О (,М(

Г)З.Н.1, О.Ш .)МТИ тявкну ЧИГН, уух. Үнәртән ДИИЛНр бэрхил

ГО. К>

Ямарии ШИКДЛ? _

Ц\ Г посиг Советии һирт огх кергтэ Гпигж Ленин

пекжшк), гишж, большевикуД иекжэнэ.

Соколов урдиь Лоиипэ Апрельск тозисмудин тускар Окат цәәлһҗ ӨГӘД, Сулпнд көдлмшчнрин Совет бурд- >ко\ш1 тускар ксллэ. Туупо хөөн Павел өдртнь заводт дар.хиа кәдлмш ксчкәд, сөөдпь бүрдәмҗин торт орлцна. тсгод эдпд харһх наг бсрк учрна.

Удлго Городовиковнг цсрглжэх зунь Шин Кермн балһсид болх цергэ Ик эргнин негдгч хурлд шиидв. Эн

хмрлд долаи зун шаху кун ирв.

— О, Ока, менд, — болҗ Эрдэ Дакугинов, негл вер­хи элгп-садан үзсн мст, байртаһар Городовиковин һар атхҗ мсидлв. — Иим нертэ хурлд элч сунһгдхларн, ма- на станиции чинр өөдлүлҗәнәч.

— Би бас омгшҗанав, — гиж. Арсинов теднүр өөр- дж, инов- — Шидр Пастуховла күүндүв. Чамаг, зэрм хазгудла әдл, ааль-диил,' азд йовдл һарһхш тина.

— Акиш Сернигович, тан л а Тюмень нойн таньлдхар седҗәнә. — һуч һарсн дүнгә наста, нимгн цаһан косткь мта, һольшг бәәдлтә залу Арсиновиг дуудад авад йовж одв. Акнш нам, нойна нер соңсчкад, Окаһур мендлхәр суңһж, Гювсн һаран өгл уга, ад>һад әрлв.

— Одак кемб? — гиҗ Городовиков соньмсв.

—0, терчн әвртә залу! — болҗ Дакугинов өргмҗ- тәһәр келв. — Бадм.-. Уланов Бадм... Маиа хальмгуд дунд хамгин сарул толһата күн... Маниг улм чинримви- дн өөдлүләд, теңгә хальмгудт онц таңһч тогтах төр тәв- җәнә .. тиигхин төлә «Серлтә хальмгудын ниицә* бүр- дәсн бәәнә...

Ока, станичн атамана зогслтан угаһар бурҗах үгмүд чикәрн соңсн бәәҗ, нүдәрн Арсиновиг кенлә одҗ харһ- хинь ширтҗ хәләв. Нойн аду-өскәч хойр һар-һаран атх- лдад, толһаһан гекж, мендлдәд, инәмсклн бәәҗ, таалм^ җтаһар күүндв. Канунов Харти Уланойин тускар тодр- хаһар келҗ өглә, урднь тедн «Хальмг таңһчин туг» шиь цә бүрдәсн билә, ода эн күн «Серлтә хальмгудын шш- иә» үүдәсн болҗ 'һарчана. Тундутов ‘һурвн җмл хооран Әәдрхнә хальмгудыг хазгт орулх төр тәвәд, тер төрән Тюмень нойна нутгас авн эклснә тускар Хсчинов Ьаатр

258

келж. өглә... Уланов. . . Тюмень... Пегнь бани хальмт- хазг офицерни көвүн... иаадкнь--хошуда нонн... Эднә хоорнд юи залһлдан боәдг болхув?..

•— Ока, чи нам унтж, одсн болвзач? — гнж. станнчи атамана өөлж. келсн дун с.оцсгдв.

— Ю кслжәхмт, — болҗ Городовиков ипәв. — Күн болм; пой шпнкәп үзҗәнәв, тсгәд.. .

— Таньлдхар седҗәхләчн, тсдпүр өөрдпй.-.

— Уга, уга!!!

— 0, нойна зсргәс күчтә күн бәәҗ! Маниг, Сал тес- гнн арвн һурвн станицин атаманмудыг асхн бийүри, го­стиниц тал дуудад, әвртә күүндвр ксвә. О, нүдн хальт- рм номсрт бәәнә, дөрвн өрәтә...

Городовиков эн бурмтха атамана көр үгмүд соңсш- гон кергт, таньдг күн үзгдхм болвза гиж, атамана өргән. ик фойед дүүрң, иигән-тиигән йовлдҗах улсиг шүүрдҗ хәләв. Ока тедүкнд һанцарн зогсҗах хазг залу генткн үзв, тернь хәләцән нааран зөрүләд, ах урядникиг бийү- рнь оньган өгсиг. медәд, толһаһан аярхн гекәд, ээлттә- һәр йнәмсклв. Городовиков Дакугиновиг һанцаргинь үлдәчкәд, тер күүнүр өөрдәд, цергә йосар, төм келв:

— Би таниг таньсн болнав, зуг нернтн һарч өгхш.

— Та намаг таньхшт, — болад хазг залу инәв. — Би таниг, Харти Бадиевичин кёләр, дүңнәд таньҗанав. Та — Городовиков эсийт?

— Мөн.

— Мини нерн — Алексей.

— Саврушов болвзат? — гиҗ Ока байрлв.

— Эндүрҗәхшт.

— Долан җил хооран Кануков Чапрагин хот уудг герт суухд тана тускар келҗ өглә, — болж Городовиков цәәлһв. — Харти тиикд түүрмәс шинкән һарч йовла, — Ока, генткн нәәлтә седкл зүүһәд, шин таньлдсн хазгасн сурв: — Кануков эн хурлд бас ирсн болвза? Әмтн дегд олн болад, альдас кен ирснь медгдҗ өгхш.

— Харти Бадиевич ода Әәдрхнд, — гиҗ Саврушэв хәрү өгв.

— Тендәс ю хәәж. йовхмб?

— Әәдрхнд эн өдрмүдт бас ик хург болҗана, тер хургт Әәдрхнә, Сарпулин губерньмүдәс, Теңгә болн Тер­ек областьмудас хальмгуд цуглрад, келн-әмтнәннь гөр хаһлжана-

Эн саамла хоңх җиңнәд, нааран-цааран йовлдад,

259

,-тенд баг.чрад күүндямкп элчнр цсргин Ик эргц бол- җпсн эалур орнхав. Ока Алексеи хоир фоиед үлдв.

Соколов йириндән эцци билә, ода нам, мсцкәтә ксв- тә. төрүц арсн-ясн болад үлдв. Болен цаһан һуйрин шплә әдл цаһан-шарцху, нигт урдк үснь унад, зуг тал- та мацнань гнлр-гилр гинә, көкрңгү чилгр тенгрин өңгтә нүднь, көөргин нүүрсн, утан хамгас зүсән геесн мет, көк-үлан болҗ медгднә.

Ока Шин Кермнд болен цергин Ик эргцин тускар һанцхн Павелд биш, хурсн цуг көдлмшчнрт ик тодрхг- һар келҗ өгв.

— Хазг эләсәс ңань юн сән күләвр бәәдв, — гпж, Соколов келв. — Чидлән хураҗ, негдүлҗ, агсҗ авчана. Тпик дутман бидн бас көдлмшән чаңһаҗ өгх зөвтәви- дн...

—Павло Микалич чик келҗәнә, — болҗ талдан нег залу Соколовин үгиг таслҗ, боев. — Зуг манд Цаг зуу- рин правительствиг дөңнх кергтэ...

— Кемр дәәг диилвр бәртл кехмн гиҗәхләчн, чамаг маңһдурин бийднь винтовк атхулад, фронтур йовулҗ, болҗана, — гиҗ Соколовин өөр суусн көдлмшч хорта- һар келв.

— Нег үлү, цергин болн теңгсин министр Керенскд ода асхҗах цуснь баһдад, унднь хәрҗ өглго тарҗана ги- нә-

— Тадн мана ам бичә бөглхәр седтн! — болж, талдап нег залу босв. — Дәанд дөң- гиҗ Цаг зуурин правитель- ствин һарһсн «Сулдхврин займиг» дөңнҗ, «Алтн вдэ» гидг лозунгта демонстрац кехмн!

— Мөн, демонстрац кехмн. Зуг мана лозунг ним 5о- лх зөвтә: «Дэн керг уга!», «Арвн капиталист-миннстр- мүд керг уга!», «Цуг йосиг Советмүдт!» — гюк Соколов мөсн дууһар, хор ад суусн улсин шуугаг дарҗ, чадһар хәәкрв.

Энүнә хөөн, негл оһтрһу тасрлтан угаһар күрҗңнжәх мет, хәәкрлдән, шууган, үүмән икдәд, кен ю келҗәхнь, кень зөвтәнь, кень бурутань медгдҗ өглго, идән-булап болҗ одв.

Городовиков эн хургас ик гейүртә һарв. Павеллә хар- һад күүндәд, көдлмшчнр дунд, нег үлү, тер хжуһас

260

прэд эн хургт орлцсн улс юңгад нег төр эс бәржәхп.чь, пег уха эс зүүҗәхинь медхәр седхлә, Соколовд Окала күүндх биш, тср герәрн дүүрц эврә, күүнә күүкдлэ^ән суудг цол уга бәәдлтә.

Зуг цергин Ик эргцин хөөн хазгудын бәәдл улм чаң- һрад, казармас эгл дәәчнр биш, нам урядникүд чигн ссаулын зөвшәл угаһар иигән-тиигән сул йовдгиг уурул- чкв.

Удлго Петроград талас һашута зәңг ирв. Теид ик де- монстрац болад, җирәд шаху күн алгдҗ, зурһап зун то­нн күн шав-авч. Цаг зуурин правительствин ахлач эсер Керенский болҗ. Урднь, Каледина орчд, Өмн-Деед фрон- тин 8-гч әәрмин командлгч болчкад, тер фронтын талдан чигн цергүд толһалҗ дәәллдсн генерал Корнилов, орс әәрмин деед ах командлгч суңһгдчкад, Цаг зуурин г.ра- внтельствәс цуг фабриксиг, заводмудыг, төмр хаалһиг дәәнә халхд орулад, өмннь фрондд үклин цааж. '.һарлул- снлаһан әдл, ода тылд бас тиим цааҗ олзлхиг некжәнә гинә.

Генткн эн саамла Пиитрәс йир соньн болн иткгдшго зәңг ирв: орсин әәрмин ах командлгч Корнилов, ори-нут- гт цергин йос тогтаһад, революции җисәнә болн бәәдл ясрлтын өмнәс аврлт уга ноолда кехәр буцлһ татад, Петроградск большевикүдин нилчәр тер хамх цокгдҗ. Буцлһ татсн Корнилов, Лукомский, Деникин. Марков, Романовский, Эрдели болн нань чигн кесг генералмуд бәрәнд авгдҗ. Генерал Крымов бийэн хаһад үк>к.

Атаман Каледин, Корниловд дөң болхар, Тецгэ ар үзгт бәәсн округуд эргэд, цуг хазгудур дуудвр кеһәд, Пиитрт хазг полксиг чавчад алж. гиен худл зэцг тархав. Ташр деернь Каледин, бас Петроград тал дәврлһ кехэр, фронтд йовен хазгудыг Теңгүр дуудв. Тер хар ухаһинь медей болыпевикүд, хазгуд ачсн эшелонмудыг зуурнь бэрэд, Тен, тал йовхднь саалтг болцхав- Хазг цергин атаман ар үзгин округуд эргэд дуудвр кеж, йовхиг соц- ечкад, салдсмуд Аһшас поездд сууҗ һарад, түүг бәрхәр Чир станцур ирв, болв мектэ Каледин, теднәс 'вултад, хәрү Шин Кермн балһснурн-зулв.

һаха сарин эклцэр Городовиков.Павеллә харһчкад, түрүләд түүг таньсн уга.

— Ока, өцклдүр әвртә йовдл болва! — гиж., Соколов, эццн болвчн, чаңһ күдр һарарн үүриннь далар цокад кс-

261

д_ш сүүлдиь, мепыпевнкүдәс салад, ^врә органи- зац бүрдәвүвпди.

^марап оргапизац? болж, I ородовиков «чамаг тапьсн угав» гиж үүртәп кслхәсп эмәһәд, ормаж сурв,

Болыиевикүдпи! Ода дс.срәи дөчн күн. Р-пюнн ко­митет тогтах төр тәвжәпәвпди. Ростовин окружной бкэ- рола дацгин залһлда кех ксргтә.

- Йөрәжәнәв, -- гпхәс оцдан хәрү Ока олж чадсн үга.

- Йөрәсн баһ, хәәртә үүрм, — болж Соколов хан- һуртаһар инәв. — Хазгуд дунд ксжәси цәәлһврин көдлм- шән өргжүлх кергтә. Басчн итклтә улс олх кергтә.

Эи күүндврии хөөн сар болад, Сулинә көдлмшчнр нсгдәд. Пастуховнн заводын толһачнриг бәрж. суулһад, цуг залвриг эврәннь һартан авцхав.

Удлго Петроградас байрта зәЦг ирв: тенд зертә-зев- тә бослт болад, большевикуд диилвр бәрәд, Ссветин йос тогтаҗ. Цаг зуурин правительствиг бүклднь иел бәрҗ. Эн байрта зәңгин дару дахлдн, дәкәд әәмшгтә зәңг ирв. Цаг зуурин правительств толһалҗасн Керен­ский, министр мүдән Үвлин өргәд-үлдәчкәд, зулж һарад, 3-гч мөртә корпусин командлгч генерал Красновта уг- цәд, шинкән тогтсн Советин йосиг хольйлхар, Петроград тал дәврҗ- Болыиевикүд тер буцлтыг зурһан хонпш ду­нд хамх цокҗ. Керенский, министрмүдән хаяд зулсьла- һан әдл, хамдан дәврлһ эклсн Краснован үлдәчкәд, иуу- вчар өмн үзг хәләҗ орһҗ. Генерал Краснов штабтаһан бәрәнд авгдҗ.

Атаман Каледин Петроградт болен революция тус- кар соңсчкад, «Теңгә цуг күцәгч государствен*! йоспг цергә правительств бий деерән дааҗ авчана» гиж. зар- лв. Тер өдрән Каледин областин нүүрс һарһдг промыш- ленн районмудт дәәнә бәәдл үүдәгдҗәнә гисн йос һзр- һв.

Сулин, үүринь көндәсн шорһлҗнла әдл, үүмәтэ бо лв. Энүнд Теңгә областин хамгин ик металлургнческ завод бәәнә.

Дөчн нәәмн җил хооран, 1869-гч җил, уральск завод­чик Пастухов өөрән Мещеряков гидг инженер дахул* ирәд, Тенгин һазр кедәд, шинҗлж хәләнә. Теднд Сулнн

262

гидг һазр икәр таасгдв. Төмр руда бәәнә, зузапдан ме- тр-күсдундур метр, тиигчкәд, тәвн процент шаху цс- вр төмр өгхмн. Дәкәд эргндиь антрацит болн нүурсн бәәиә. Ташр деернь, өөгәрнь төмр хаалһ һарна, дәкәд Әрәсән хотл боли нк-ик балһсдуд өөрхп, Азовск боли Хар тсцгсмүд тал хаалһ-үүдп бәопә.

Черкесск округин Сулпи ссләнә нөр цө цутхдг боли төмр кедг завод тосхх зөв өгтп гиҗ Пастухов Хазг цсргә парвлянд эрлһ орулҗ өгәд, һурвн зун арвн хойр дсск- тнн һазр нәәмәдлж. авб.

1870-гч жилнн хулһн сарла түрүп доменн беш эклж. тосхад, хойр җил болад, антрацит түләд түрүн цө хәә- лҗ хэләв, зуг бешин дотрк эрснь чацһ халу дааҗ эс чадси учрар, хәәлсн цө чимг тату болв.

Түүнә хөөн хойр җил болад «Горный журналд» иим телеграмм барлгдв: «1874-гч җилин хулһн сарин 29-д Д. А- Пастуховин Өмн Әрәсәд тосхсн цө цутхдг шин за- водт — доменн бсш антрацитар көдлҗәнә, сән цө өгчә- нә».

Иим сән ик чинртә цө һарһхин төлә, орс инженер Ме­щеряков хойр-һурвн җилин туршарт өдриг өдр гилго, сөөг сө гилго сүзгән, билгән, медрлән тәвж, көдләд, ик күцәңгүс бәрв.

Тиигҗ эклж, тосхгддсн Пастуховин заЪод ода өөд- мин кец көөһәд, кесг зун десятин һазр эзлҗ суняна. Хойр доменн бешәс талдан зүсн-зүүл машид бәәх кесг корпусмуд дүңгәлднә, заводын талва деер төмр-це эд- бод кедг завод, дархн, столярн болн слесарн мастер- скоймуд, цөөһәс цутхад ааһ-сав, талдан чигн тоот кедг үлгүртә ваграночн беш ик сара дор бәәнә. Заводас төмр хаалһин станц тал һарсн, өрәл дууна шаху, шишлц төмр хаалһ бәәнә. *

Заводла шахлдад контормуд болн служат улс бәәдг гермүд тосхгдҗ. Көдлмшчнрин эзлдг баракмуд, бичкн- бичкн сохр терзмүдәрн йиртмҗүр гейүртәһәр шаһалдад, һазр элкдж, хавталдна.

Урднь эн баракмудт хурдг, эврә керг-төрән гермүдип шуһуд сууһад күүнддг, бәәх бәәдлән ясрулх, авчах жал- ван икдүлх, көдлмшин цагиг баһрулх эрлһ некәд хая- хая буцлһ татдг көдлмшчнр ода заводын залвриг күцц- днь эврәннь һартан авхар, ик демонстрац кев.

Эн демонстрац болхин өмн Соколов Городовиков хойр харһад, Ока эврәннь взводын хазгудыг көдлмшчн-

263

рин зсргләнд дахулҗ прх, ар1па болхла, бүкл зууг олна нсквр ДӨЦПДГӘр 1«'Х үгән «гв.

Пзстуховип заводт көдлдг һурвн мицһн тавн зун күн эртәс звн заводьш өмнк талва дүүргв. Теднүр рудникд, шахтд көдлдг улс. пегдв. Городовиковин взвод кевтән, ах урядннкән дахад, эн дсмопстрацд ирв- Теднлә бас­ив кссг хазг талдаи взводмудас, зуудас негдв.

Төмр-цө эд-бод ксдг заводын өөр тевкрләд овален рсльсмүд, турвас бәәцхәнә. Тедн деер цөөкн улс һарв, мсдәтә залу, түрүләд хоолан ясчкад, экләд келв:

— Мана неквр ним: Теңгә областиг Әрәсәһәс салһҗ болшго 'һазр гиҗ тоолх; хазгин цергә правительствиг буурулх; дәәнә бәәдлиг уурулх; Советин йосиг дөңнх; Келн-әмтнә Комиссармудын Советд түшх; Сулйнд көдл- мшчнрин, салдсмудын болн хазгудын Совет бүрдәх-

— Селеверстович чик келҗәнә! Калединиг суудг һаз- ртнь һал өгәд көөхмн.

— Дәәнә бәэдлиг эндрин бийднь уурултха!

— Совет, Совет бүрдәхмн! Көдлмшчнрин болн салд­смудын’

— Маниг Әрәсәһәс салһхар седсн күн — олн-әмтнә өшәтн!

Медәтә күүнә хаҗуд зогсждсн Соколов һаран өргәд, хәәкрлдҗәсн шуугаг номһрулад, төвшүнәр эклҗ келв:

— Цергә-революционн комитет өңгәр цус асхшгоа төлә, Калединлә күүндвр кесгәс нааран кеҗәнә. Хазг атаман, бултач наадҗах мис кевтә, комитетин неквриг күцәнәв гичкәд, дәәнә бәәдлиг чигн сольҗахш, соцна- листическ правительств бүрд&хд чигн зөв өгчәхш. Тинк- лэ бидн көдлмшч милиц тогтаһад, манла ухаһарн негн хазгудла негдәд, фронтас хәрҗ ирсн салдсмудар коман­дир мүд тәвәд, Каледина өмнәс сөрлһ кех зөвтәвидн.

— Ха-ха, чамла негддг юн ‘һәргтә хазг бәәдв! — бо- лҗ нег күн олн дундас хәәкрв.

Эн саамла заводын үүдәр мөртә хазгуд, зер-зевәр бийән җе гиҗ лувцлсн, довтлад орҗ аашна. Әмтн дунд винтовкта зогсҗасн Городовиков, хазгудын нүүрт нов­ен Митрофаиовиг үзчкәд, нааһаснь тосҗ гүүһәд, бәәсн чидләрн хәәкрв:

— Баһ урядник, хәрү эрг! Зер-зев уга улсин өмнәс селм бичә һарһ!

— Ах, большевикүдин анднычн медләв!— болж Мт-

264

рофанов аралдад, бслдк чашкан татҗ авад, толһа дес- рән хүрүләд Окаһур дәврхлә, тсдүкнәс хасн бууһин дун соцсгдв.

Баһ урядник, бийинь илвтә күн түлкәд шивсн мет, мөрнәннь эмәләс өсрж, ннсәд, аһарар зөвәрт киисәд, олн дунд күб тусв. Түүнә мөрн, хуурһсан татад, «мини эзн кү алхар седснд намаг юңгад засглвт» гисн бәәдлтәһәр бөөрдҗ унад, дөрвн көләрн чавчн тиирәд, дор ормдан әмнь һарв.

Тер хоорнд көдлмшчнр бийләһән әдл хазг офицериг өмнәсн хөрхлә, түүг чавчхар седснднь уурлад, Окаг та- ньдг, эс таньдг хамгнь цуһар түүг бүслҗ харсад, Митро- фановин һартк үлдиг булаҗ авад, бийинь күләд, амнднь салмта кенчр чикәд, дархна үүд секәд, тиигән орулҗ ши- вәд. нааһаснь оньслчкв.

Командирән геесн Митрофановин взвод хәрү эргәд зулҗ йовтл, цааһаснь есаул зууһан дахулсн довтлҗ аашна. Тер зөвәр ууҗмас хәәкрҗ йовна:

— Тарцхатн! Дәәнә бәәдлд бәәх йос бичә эвдтн!

Көдлмшчнр, заводын эргмдк төмр, чолун хаша кевтә, өмннь зееглҗ зогсв.

— Мини зака күцәтн! Эс гиҗ халһхасн хоор хәрш- гов!

— Түрүләд маниг соңстн, — болҗ түрүн үг келсн ме- Дстә залу уралан һарв.

Есаулын ардас бас талдан зууна хазгуд, бор өрм- гиннь хормас, алг керән далваг кевтә 'делссн, деврәд, деврәд аашна. Тедн, нег мөслсн көдлмшчнрин нигт эрст тулад, шилглә хар1һсн хәәлсн цө мет, иигән-тиигән хур- һчҗ довтлад, тедниг көөҗ әрлһхәр седв-

— Митинг, стачк, буцлт Теңгә цергә правительствин тогтаврар уурулгдҗ одла! — гиҗ есаул чишкәд, медәтә залуг келүлҗәхш. Тииклә нүүрцәд зеллсн олн дундас энд-тенд хәәкрлдв:

— Әрәсәд һанцхн правительств бәәнә — көдлмшч, салдс, крестьян улсин депутатнрин Совет!

— Мана йосн — СовеТин йосн!

— Тер йосан бидн һартан авхар седҗәнәвидн!

— Ду тасртн! — болҗ таддан зууна командир-офи­цер күцкнсн дууһар закв. — Кемр хойр часин хоорнд эн талваг эс сулдххлатн, бидн дәәнә бәәдлин йос олзлх учртавидн...

Зууна командир көдлмшчнр дунд ах урядник болн

265

гсег хазгуд үзчкәд. нүдән >с пткси бәәдлтәһәр. п/лу;) шпптәд орж одв. Офицер генткн, зүркнүрнь үтх ^рүлсд мет күцкнсн дунь бөлвәлж, келкәрж хәәкрв:

’ - Лльк-ков, сольр нүдтә, наарлч! Би чамд салмлл зуурлддгичн үзүлсв.

Шидр нрсн зууна эн командириг Городовиков шии- кән үзжәнә, болв түүнә өздң бәәдләс әәл уга. урэлан пшкхләнь, көдлмшчнр Окаг ардаснь шүүрч татад, нур- һарн халхлв. Типм ни-нсгн бәәдл үзсн хазг офицер хойр чает күләҗ чадсн уга, бәәсн чидләрн орклв:

— Теңгин сул хазгуд, эн большевикүдин салтрмудыг малядтн, сәәнәр малядтн!

Мөртә хазгуд, тиим заквр күләҗәсн кевтэ, уралаи дәврхлә, Городовиковин взводт церглдг баһ наста хазг, көдлмшчнрин эрсиг тохаһарң зааглад, өмәрән һарад, хойр нудрман атхчксн, уульхин нааһар хәәкрв:

— Ахнр-дүүнр, яһжаснтн энви?!. һазадын орна ка- ппталистнрт хулдгдсн, мана шимтә байн һазриг Францд, Англьд, Америкд хуваҗ өгхәр бәәх бандит Каледина үг соңсад, эврәннь улсин орс улсин цус асххар седҗө...

Баахн хазг сүүлин үгән күцц келҗ чадсн уга, түүг офицер маляһар цокад, дорнь унһачкад, деегүрнь мөрә- рн дәвтнүлв.

Эн йовдлын хөөн хазгуд көдлмшчнр хоорнд йоста бәәр бәрлдән эклв. Төмр, чичүр, күрз, алх, һартан харһ- сн тоотар бийән агссн көдлмшчнр зертә-зевтә мөртәхаз- гудыг хәрү цухрулад, үүдн тал шахв. Тедн үд кецәтл те> св.

Малята, чашкта, буута хазгудла, чичүртә, күрзтә, ал- хта көдлмшчнрлә һацҗах кевтә, намрин сүл сарин саль кн гүдәд, һазрас киртә цасиг хамж авад, эднә чирәһур хурлзҗ цацад, зах, хорма, ханцн заагарнь сүүгәд, бас деерлкнә. Болв сөрлһнд халсн улс, деерәснь эдниг да- рад балцлхар хархлзсн үүлиг чигн, чикн, хамр, халхнг чимкәд числжәх киитиг чигн оньһҗ бәәхш, нам тецгрпн бәәдлиг, йиртмжин сүриг йилһдг серлчн ута, завчн уча.

Гү тәвх цагин алднд хазгудт шин чидл немгдж. ирәд» көдлмшчнриг хәәр-бәәр угаһар гүвдәд, кесг күүг чавчж алад, баг-багар ээрәд, адунас мөрд бәрдглә әдләр, бә- рәд-бәрәд тууһад, чичәд, түлкәд йовад бәәнә. Бәрсн ул- сар Сулинә түүрм дүүрхлә, наадксинь Пастуховин за- водын дархна герт хаахар, оньста үүдинь сөңләд, секх- 266

лэ, һазрт баһ урядник Митрофанов, амндпь салмта кси- чр чпкото, һариь нурһнднь күлотә ксвтнә.

Түүг үзсн хазгуд, күүиә дүрән гсеһәд, тууж, ирсн ул- сан, мал-адус цокснас өршәңгү угаһар, малядв.

Бәргдсн хазгудыг, паадкстиь сурһмж, болтха. гиһәд, кесг зууг зогсачкад, зарһ-зсрг угаһар хаҗ алхар белдв. Көдлмшчнрпн дсмонстрац дөңнсн хазгудын негнь, алгд- хнннь өми сүүлин герәсән келҗ хәәкрв:

— Урвач Каледина закврар м.ана цусар улалһсн һа- рарн хөөннь үрдән яһҗ таалхмт, гсргдән яһҗ теврхмт?!

— Совет аштнь диилх!

Эднә хәәкрлһ дара’д, чишкәд уульсн зута дун соңсг- дв:

— Әм авртн! Би, есаулын зергәс, тана даалһврар, эд- нә келспг чнңнәд, эднәс салл уга арднь дахад, әрүн сед- кләрн алдр атаманд церглсн бәәнәлмн...

Ннгт сахлта медәтә хазг һазрт унчкад, ноха кевтә һазр элкдж, өмнәснь бу зөрүлсн хазгудур мөлкв.

— Иуда! — гиҗ келәд, герәсән түрүн эклсн хазг, җигшсн бәәдлтәһәр, мөлкҗ йовсн залуг ардаснь девсв.

- Ха! ' I

Хазгудын сумн көдлмшчнр дөңнсинь чигн, есаулын чиңнәч бәәсинь чигн хәәрлсн уга — хөрәд шаху һалв на­ста залус әмн-шир уга күүшт хүврв.

Городовиковиг таньдг көдлмшчнрнь, дурта һууҗму- лан далвагарн халхлсн тоһруд мет, хазгудын нүднәс ха- лхлад, бултулад, заводын хаша дотрас авч һарцхав. Негнь, захин герин өнцгин ца 'һарһчкад, есаулын дууһар закв:

— Өрмгән тәәлҗ хай, эн хурла махлаһан уга кеҗ шив

Көдлмшч деерк салмта охтр күлтән тәәләд, Окаһас бор өрмгинь күчәр гишң шувтлҗ хаяд, ээмднь көдргв. Эврәннь махлаг бас урядникин толһад дарж, өмскәд, хазгас шувтлҗ авсн өрмгән, булаҗ суһлсн махлаһан ад- һн-шидгн ораһад, көдлмшч залу эврән, шалвр деегәрнь унҗсн ут киилгиннь хормань шүрүн салькна күчнд дар- цг мет сәрвксн, уралан өкәж, хурдлв.

— Үр, ард бичә үлд, — гихәс талдан үг залу келхш.

— Эн күлтән эврән өмс, даарад царцнач, — болҗ

267

Городовиков, бәәси чидлән һарһҗ хурдлад, залуг купәд, күлтниь тәәлж. өгхәр седно.

— Нанд санаһан бича зов! Би, иаадк Пастуховин за водт хатагдси болдла әдл, дасмһав.

'Көдлмшч залу кесг өдр Окаг гертәсн һарһсн уга. Тс- ид. һаза, юн болҗахпг асхнднь ирҗ цәәлһж, өгнә. Соко- ловин тускар сурхла, эс соңсси кевтә, хәрү келхш.

— Павел Михайлович алгдҗ одсн болвза? — гиж Ока сүрднә.

— Болх-болшго юм бичә кел, — болж. көдлмшч уур- лна.

— Бн хәрхәр нег мөслчкүв, — гиҗ Городовиков нег дәкҗ эн әм аврлцсн залуд ухан-седклән цәәлһв.

— Чик шиидвр. Манд, көдлмшчнрт, чини Каледин юм кеҗ чадшго. Бәрәнд бәәх улсиг удлго сулдхх — эрк биш сулдхх. Зуг чамд хәрү хаалһ уга. Бәргдсн хазгудыг цугтынь танахс зарҺ угаһар хаһад алчкв-

— Каледин яһад мини болҗахмб? — гиҗ Ока уур« лв- — Нанд, кемр медхәр седҗәхләчн, Калединәс даву өшәтн уга.

— Буруһим тәвҗ хәәрл,— болҗ герин эзн залу эвц- сн дууһар хәрү өгв. — Алдг болад келчкүв. Эндр сө чамд йовҗ болҗана. Хазг-нохасин шиңшлһн невчк нам- һрв. Зуг бийән танюлшгон төлә, сәәнәр чирәһән далдлх кергтә.

— Юңгад?

— Юңгад гихлә, манла хамдан улан туг атхад, буцлһ татсн чамаг зууна командир^еоа-ул чигн, полиц чигн ар- днь орҗ хәәҗәнә.

— Ода би теднә һарт оршгов.

— Ах урядник Городовиков, чамаг буру уха зууснд- чн, хазгин зокал эвдсндчн халһнла харһулх шиидвр Па­рен бәәнә.

— Чи хамаһас меднэч?

— Герин эре болһнд гишң тиим тогтаврта цаасн наа- лһата бәәнә.

Ока эн зәңгәс сүрдсн уга, нам, чидхнь, омгшв, биш йоста күүнд тоолв.

Хувцнас көлтә эднә хоорнд зөвәр зүткән һарв: көдл- мшч салмта хәләсн нег күлтән өгхәр седв.

Үкдг-яһдг болвчн эврәннь өрмгтәһән йовнав, чамаг нүцкн үлдәж, чадшгов, — болҗ Городовиков зөвшәрж бәәхш.

268

— Пролетариат гиен кемб, Ока Иванович? Мал чигн, һазр чигн, эврә гер чигн уга—нүцкн кун. Тииклэ на- нд чн санаһан бича зов. Гсргн у гав, урн-садн угав, эк- эцк бас угав, — гпҗ көдлмшч эврәһән келнэ.

— Өрмгтә болхла, фронтас хэрж, йовх салдсин тоод орад, хаалһд гиигн болх-

— Не, тииклэ эн ах урядникин темдгэн керчж хай.

— Уга, удрҗ авад, хавтхдан дурчкнэв. Ксргтэчн бо­лх.

— Ах, Ока Иванович, чи, болвчн, хазгин цоласн сал- хдан һундл төрҗәнәч.

Көдлмшч Окаг иигҗ хордхадг болвчн, хәәрцгт дурэ- тә һанцхн цсвр цаһан киилгән һарһад, тасм-тасмар шу- улв.

— Үр, яһҗахмч, — болҗ Городовиков харм төрв.

— Бичэ зов, чини чйрә бооҗ өгхәр бәәнәв.

Герин эзн залу, эмч күүнәһәр, Окан толһаг цаһан кен- чрәр бооһад, нам Городовиковиг улм сүрдәж, утхин узу- рәр нег хурһан әрә шааһад.цус һарһҗ, эврә цусарн Окан толһаг орасн кенчрән лашҗ будад, у-т хаалһднь мордул- жаһад келв:

— Ока Иванович, намаг нерән эс келснд чп бичә һу- нд. Конспирац. Талдан күүнд оңдан нерчн келж чадх биләв, зуг чини өмн тиим худл келҗ чадшго болад, ам- рарнь тагчг бәәвүв. Чамд икәр ханҗанав, түүг медсн ке- втә, нерим сурсн угач.

— Неричн эс меддг болвчн, чирә-зүсичн мөцкинд то- длҗ авув. Хөөннь харһадчн бәәхвидн, тер цагт нерән нуухн угач гиҗ нәәлҗәнәв.

— Терчн үнн. «Хойр уул харһдго, хойр күн харһдг». Дәкәд келхәр бәәхм: мана большевикүдин баг чамд хам- гин ик ханлтан өргҗәнә. Хазгуд дупд чини цацсн буудл түрүн урһцан өгв, зуг тер урһц цагин аюлла харһад, хү- урә салькнд шатснла әдл', һарутж одв- Болв ик байрта зәңг: тана зун буцлһ татсн, түүг көдлмшчнрт медулш- гон төлә, цуг хазгудын зер-зевинь авад, «амрлһнд һар- һад» герурнь хәрүлчкҗ.

— Үнәрий? — болад Ока байрлв.

— Не, менд гертән күр. Сәәнәр тодлҗ ав: һанцхн чик хаалһ — Ленина партии ^аалһ.

Кесг хонгт гертнь бәәһәд, ах-дүүлә әдл нжлдсн көдл- мшчәс салҗһархд Окад икхарм болв. Тсдн уульнцинзах күртл хамдан йовчкад, теврлдж мендләд салв: нсгнь ну-

269

увчпн \ург болжаси гер\р а г!ш. наядкнь нр.зл дууна 1’13\ҮД ОООСН СГаНЦ X МЗрЗ Г һарв.

Городовиков КССГ 111ИКДЛ ураЛЛН КСЧКЗД, КН.,1НЬ ГИГ- ДСП мег йовж зс падал, хәрү эрги. «Уга, уга, би Павлин т\скар. \г яһс-кегспг зрк биш мсдх зөвтәв». Эр тлолвр Окан юлһаһар шааврдад, түүг таньдг баракур авч ирв.

Фскла залүһшшь үр хазг үзчкәд. эпии угги погний н\11ра г. доран суув. Түүг эврә, күүнә уга күүкд, көвүднь бүслод сүүв. Павслнн ууһн күүкн, арви хойрта Ульяна, Городовнковас адһж сурв:

Дядя, таниг кеп пигтлтн гүвдвә?

- ■ Хазгүд. - болж Ока хәрү өгв.

Та хазг бншвт?

— Уга.

— Пастуховнн заводт көдлдвт?

Городовиков юп гиж хәрү өгхән эс медж чадад, баз хн зүүр түдчкәд, күүкиг бийән эс таньснд бахтж, боот һатп толһаһан гекж, зөвшәрв:

— Э, Пастуховин заводт көдлнәв.

— Папаһас зәңг авч ирсн болвзат?

Ока. кесг хонгт күүнә герт бултад кевтхдән, Павелш тускар зүсн-зүүл бодвр кеһәд, әмд, үксинь медж. эс ча.г сндан, үдан гемтә бәәх күүнлә әдл, чидл татудан һашу та. һүндлта билә. Городовиков һанцхн Соколовин тус кар биш, ардан үлдсн хойр күукнәңнь, көгшн экннш һанц гергнәннь тускар бас өвдкүртәһәр, һаслнтаһар к¹, сл кедг бнлә. Урднь үүмән йк болад, һанцхн Теңгә ха: гудын һазрт биш, цуг Әрәсәд, бүкл делкәд болжах тоо хү салькнла әдл, эргҗ дуһрулад. ардк өрк-бүлэн, һа.я усан санх зав хая-хая өгдг билә. Болв кесг өдрнн турш; рт ор һаннарн, урднь таньдго, ода ах-дүүлә әдл болен, тер бнйнь нууһад нсрән эс кеЛсн көдлмшч баа> залуһинд. дөрвн эрст шахата суухларн юуна түскар ухалв!

— Брис, уга болцхатн! — гиҗ. Фекла өөрк бичкдүд хөрхлә, зкэсн көөгдсн минсин кичгүд мет, тсдн тән тарад,.шуһу-шуһуһарн₍ ясата кевтртән орж сңнха*

— Ока, өцгәр бичә әәтн. Пашаг даанрта көдлмшт .1 удад авч одж. Түүнә тускар негчн күн медх У^га’ гиҗ Фскла Городовиковин чикнд шнмлдв. -- Тер страниц хөөн герүрн ирсн уга, ирж чадшгочн била, е на баракнг кссг хонгтаи хазгүд бүслчкәд, елр ^се > манад, гермүд негжәд, орснфарен күн бо гһглч'

270

хәләв. Хәрнь, теди маниг маидган уурад шинкән хойр хоиҗана.

Эн үгмүд соцсад, Она одак көдлмшч залу, хаалһасн хаҗндг „болвзат, шуд стапц орад, түрүн харһсн поездд йовтн гнж. кслснә утхпг күцц мсдв.

— Фскла, бп хәрҗ йовнав. Павелд нанас хамгин ха­луп мснд кел, — болҗ Городовиков эн эцци гсргнә чик- нд арһул кслв.

Төвшүн суусн, көшсн бәәдлтә Фекла генткн сахняд, модн авдран уудлад, эвкәтә эд һарһад, әәмж, сурв:

— Буйн болтха, энүг мана ээҗд күргәд өгчктн. Чи- рәһннь үзәд уга болвчн, Пашан келәр, эврәнчь экләһэи әдл саннав. Муульта цаг, нег күрдг арһ уга.

Фекла дарунь, генткн серл авч, бурута дууһар келв:

— Одак дүрүлсн мишг-дорваһан автн. Төрүц март- җаҗв.

Городовиков герин эзн күүкд күүнә өгсн дорваһан ав- ад, аминь тәәләд, дотрнь һаран ,дүрәд, шикрин нәәмн тасрха тоолад, атхҗ һарһад бичкдүдт өгсн, теднь берк зөөр үзсн мет байрлв, шуугв, ииргв.

— Павелд менд кел,_— гиһәд, залуһиннь үүриг менд- ләд салхла, -Фекла, орсин йосар, ардаснь һурв кирслв-

Ока Соколовин гергнлә мёндләд, чонмудас бултсн арат кевтә, энд-тендән с^глҗ хәләһәд, сө харнһу бийнь, бор цаснд бараһан үзүлшгон төлә, гермүдин эрслә шах- лдҗ гүүв.

Станцур ирәд, өмн үзгүр йовҗасн түрүн поездд суу- һад, Сал теегән темцәд һарв.

— Салдс, чамд немшәс иигтлчн тусв, аль V сий? — гиҗ шар сахлта фронтовик соньмсв.

— Түрүләд немшнрәс, дәкәд хазгудас, — болҗ Ока өмнәснь инәв.

— Немш чигн, хазг чигн — холвата бөөс...

— Яһсн ичр уга күмбт. Наатн күүкд күн сууна, — гиҗ,/ода күртл тагчг суусн офицер, тесҗ эс чадад гем- шәв.

— Ичр?! — Щар сахлта салдс офицеруР шахлдж. өкәһәд, түүнәс аралдҗ сурв. — ААаниг малас дорар тоо­лад махнд илгәсн чамд тегәд ичр бәәнү? Машщ, шалв- римдн шувтлчкад, шомполар цокдг цагт — чамд йчр бә-

271

аү⁷* -\идп Калсдпнд нөкд болад, дәкиәс тецгс-дала цус кххар Шпн Кермн тал зулж йовх чамд ичр бәәнү?

"-1 Нсдогрен, ю хәәж бузр тоотла күүнднәч? Өәркчи чамас пчр бәәх угаг сүржана, бийәсиь, түрүлад хаана хәәрнд күртәд, хөөннь Ц,аг зуурин правительсгвин шан­кр долаһад бәәсн учрар йнр му үнр һарчана, — гиҗ талдаи исг салдс хортаһар пнәв. — Пуф, яһсн үмкә үн- рвп?!. Ха, ха... Эн үирт повхла, бидн гертән күрлго, зүуран бүтж үкхвиди ..

-— Шкода, юн үнрнн тускар келәд бәәнәч? — Иигж, Окала әдл толһань кеичрәр боолһата, салдс сурв.

— Контрнн... контрреволюции, — болҗ Шкода дог- шар келв.

Ичрпп тускар сурсн офицер, әрә тесж, махмуднь чп- чрж, безг йрсн мет, шүдиь хавжцнв, зуг өөрнь суусн өк- әр күүкд күи, түүнә тохаһас чацһар атхчкад, «дәкж.-би­ча ам ацһа» гисн хәләцәр, зальврж, нүдинь ширтнә.

— Контра?.. Тадн Могилевд болен- йовдл соцсвт?..— Вагона корндорт шахлцад, Городовиковла зергләд зогс- жасн, тайг тү^нсн салдс, тохаһарн әмт зааглад, жөөлн купе тал орад, офицерин өмн одад, мөсн дууһар закв. — Альков, контра, бослч! Орсин салдс үзхлә, ормаи өгх биш, махлаһан авх кергтә.

— Суутн, нааран суутн, — болҗ офицерин тоха ат- хҗ сууси күүкд күн ормасн босад, бәәрән заав.

— Уга, күүкн, та бәәрндән суутн. Та, офицер-контрла толһаһан холвдг болвчн, мини эгчлә, мини дү куүкнлә әдлт. Суутн, би эгчән, экән ормаснь босхҗ, бәәрндньсуу- шгов, — гиҗ доһлң салдс төвшүнәр келәд, дәкнәе офн- церт закв- — Контра, эврән босҗ чадшго болхла. мини нөкднр дөң болад, чамаг терзәр һарһҗ шивҗ чадх.

Офицер шурс босад, хажудк өкәр күүкд күүһән үлдә- чкәд, коридор тал зулхар седхлә, түүг салдсмуд ээрэд цааранднь тәвсн уга. Эн тоотыг үзәд, соцсад, ода күртд көл деерән зогсад, тагчг йовсн Ока, тер доһлц салдсас соньмсв:

— Үр, Могилевд юн болҗ?

— Деед ах командлгчиг хорнь буслсн салдсмуд, мат росмуд мөч-мөчәрнь тасчж хайж,..

— Николай Николаевич... Духонннигий? — болж офицер, дегд сүрдхләрн, деегүр санаһан, одахн эн дбһ лң салдеас басулсан мартж, түүнә үгмүд таелж сурв.

— Э, чини Духоннниг! — гиж доһлц салдс хәрү огв.

272

— Яһснднь? — болж Шкода бас сүрдв.

— Быхов балһсна түүрмд бәәсн цуг чонмудыг, шоһл- чонмудыг. эләсиг, керәсиг сулдхсн төләднь.

~ Тсрчн, үр, юн чонмудви, юн эләсви? — гиж шар сахлта Нсдогрей соньмсв.

— .Поста харңһу бәәжмч! Генералмуд Корнилов, Деникин, Марков, Лукомский, Романовский, Эрдели...

— Яһсн дала анералмудви?-. Тиим эвртэ улсиг юн­га д түүрмд суулһсмб?

— Тер әвртә улсасчн көлтә цусн усншң асхрҗана, — болж. доһлң фронтовик аралдв. — Дәәг зогсахин тело мана Комиссар’мудын Совет Духонинд австрин, немшин командованьла күүндвр ке гихлэ, тер андн генерал, Со- ветин йосна заквр эс күцәҗ.

— Тиикләчн түүг шуучҗ хайсн сән болҗ! Цуг ане- ралмудыг, арһта болхла, дүүҗлҗ алхмн!

—Арһулдыч, Недогрей, — гиҗ Шкода нөкдән хөрв. — Тегэд Советин йосна заквр эс күцәсн күүг юңгад деед ах командлгчд> бәрәд бәәсмб?

— Түүг деед ах командлгчд бәрҗ гиҗ чамд кен кел- ВӘ?

— Эврэн келвч.

— Мини буру, — болҗ доһлң салдс_ч тиигҗ эклсән санад, цәәлһҗ өгв. — Духоннниг тер үүләснь сулдххла, генерал арв хонад, бийләһән әдл чонмудыг, эләсиг бәрә- нәс гетлгж.

— Тегәд теднь яһҗ?

— Яах билә? — болҗ доһлң фронтовик офицер тал үкр нүдәр хәләв. — Эн зерглә әдл, -Теңгүр зулцхаж.

— Та эв.рән бас Теңгүр зулҗ йовнат эсий, — гиж офицер, цааранднь тесҗ чадлго, хортаһар келв.

— Би зулҗ йовхшив, би герүрн хәрж йовнав, — бо- лҗ доһлң салдс цәәлһв. — Баячудын һазр хувахла, тү- үнәс хүвән авхар адһҗ йовнав.

— Хәәртә үр, эн тоотан хамаһас соңсвч? —• гиж Ока дәкнәс сурв.

— Бәрәнд бәәсн генералмуд сулдхсиг соцсчкад, сал- дсмуд, матросмуд яһҗ һалзурсиг эврән нүдәрн үзүв. Би Могилевас хәрҗ йовнав.

Поезд, чолун эрслә харһсн кевтә, тулад зогсв. Цуһар терзәр шаһаһад хәләхлә, өр экләд цәәҗәнә. Тамбурт йо- псн салдсмуд үүд секәд, өмнәснь, бас эн поездд суухар

273

дәврсн фронтовикүдэс сурв:

Эн юн станцви?

Алсксандровск-Групювск.

- Зә һарһ, зә!

Эй, цар бншч, нсвчк арһулдхнчн! Бөөрим күулн алдвч-

—- Эврән суучкад, бочк ксвтә үүд япад бөглнәч?

— Бочк, бочк! Би бочк бишив, эн вагон бочк... әм- тн, мә мет чикәтә. ..

Эн саамла, кирслж. татсп бүснь мел патронсар дүүрң улан цергч ирәд, шуугад, дарцад, нег-негән татҗ унһа- һад, ормннь эзлхәр давшҗасн салдсмудур болн загонд суусн улсур хәәкрв:

— Улан гвардьт бичгдхәр седҗәх улс нааран һарцха- тн! Тешкһр гестнр дәврлһ кеҗәнә, харчудыг харсх керг- тә!

— Дәкәд цус асхулхар седҗәнт!

— Күзүцәһән дәәлдвидн, болна!

— Шулуһар гертән күрнәвидн!

— һазр хуваҗана гинә, цаглаһан эс ирхлә, хоосн үлдхвидн! •— болҗ салдсмуд, урдкасн давуһар шуугад, зәрмснь вагона ораһур давшв, наадкснь тамбурт орхар шурһв, икнкнь дөрәд, буферт дүүҗлгдв.

— һазриг авхасн урд, түрүләд түүг баячудас, бур- жуймудас, генералмудас харсх кергтә! — гиҗ одак улан цергч нег мөслҗ келв. Түүнә ардас ирсн кесг улан гвар- дейцнр, энүнә келсиг дөңнҗ, эргмд болҗах бәәдл цәәл- һв:

— Урднь деёд ах командлгчин штабин начальник бә- әсн Алексеев Шин Кермнд ирсн, цаһачудас Доброволь- ческ әәрм бүрдәҗәнә.

— Алексеев?... — Ода күртл эн салдсмудас жигш- сн бәэдлтәһәр, буру хандад зогсҗасн офицер, байран дарҗ эс чадад, өөрк өкәр чирәтә күүкд күүнә чикнд шимлдв. —Соңсвци, Ольга, Михаил Васильевич... ши- нәс әәрм-.. •

Доһлң салдс офицерин байрта чирә үзчкәд, тайган түшәд босв.

— Эй, чи, шоһл-чон, өңгәр бичә байрл! Би тер Апек* ссев гидг алг кер^һичн сәәнәр меднәв. Корнилов эдинг харсж. авхин, мадна заагас гетлгхин төлә, тедниг Бы* хов балһсңа түүрмд бултулла! Бидн тадниг_; шигдәчнр, бөөсдүд, тоначнр, алачнр, бандитнр.,. — Доһлң салдс,

274

ууртан бүтхләрп, хойр оочаспь тпүлсп цацгдад, тайга- рп офидериг покхар өргәд авхла, әкәр чирәтә күүкд күп үсн-дасн ууляд, салдсин кнртә ормгүр чирәһән шахад, эңсж, эилж сурв:

— Ах, күндтә ах, Мпшслиг хәәрлтн... Ыаид энүг уга — жпрҺл уга.

Манахс, мапла әдл харчуд харсхмн, кадетнр дәвр-

лһ эклхәр бәәнә гихлә, юн ичртәһәр энүнд суунат’ — бо­ля; гаар сахлта Недогрсй ваго дүүргҗ күцкпв.

Повцхай, улан цергчнрт нөкд болцхай! — гиж Го­

родовиков түүнә кслсиг дөңнв.

Түрүләд эн кадетиг нислчкхмн болвза, — гиһәд, нег фронтовик тачкнҗ инәв.

— Тсрчн бийнь үкх, әмдәр үмкәрсн үнринь соңсжах- швчи? — болҗ Шкода дәкиәс офицериг наад бәрв.

Ока толһаһан боосн кенчрән авад хайчкад, кесг сал- дсмудта хамдан вагонас һарв. Вокзалын өөр митинг бо- лжана.'Эццн залу цаас умшҗана:

сӨдгә цагт-Келн-әмтнә Комиссармудын Совет тогта-

җана:

1. Хазгудыг эрк биш цергт авдгинь уурулад, даңгин церглхшк орчд эврәннь станицдән ахр цагин болзгт дәә- нә эрдм дасдгар кехмн-

2. Цергт наснь харһсн хазгудыг государствин мөд- гәр хувцлҗ, зер-зевинь авч өгхмн.

3. Хазгуд станичн парвлянд өдр болһн харулд һард- гиг, үвләр дәәнә сур1һуль дасдгиг, хәләвр кедгиг болн лагерьт бәәдгиг уурулхмн.

4. Хазгудт иигән-тиигән йовхднь күцц сулдхвр үүдә- хмн...»

— Эй, үр, эн цаасичн кен бичҗ?— гиҗ нёг хазг сурв.

— Ленин, — болҗ үг келҗәсн күн хәрү өгв.

—Үнәрйи?

— Үнәр.

— Альков, хәләҗ болхий?

— Болх. — Эццн залу һартан бәәсн дөрвлҗн цаасиг лигдһр нурһта, ах урядник хувцта хазгт өгв.

— «Күч-көлсәрн бәәдг цуг хазгудур», — гиж. ах үря« дник умшчкад, дора бәәсн неринь үзчкәд, дөрвлҗн цаа- сиг өргәд, байртаһар хәәкрв:

— Хазгуд, мөн, Ленин эврән һар тәвҗ. Медҗәнт, Ленин!

Ах урядник нүднәсн һооҗсн нульмсан, олнас ичҗ-

275

эмәл уга, ханцарн арчад, цааснд бичәтә Ленина нериг, орсин авъясар һурв дәкҗ үмсәд, харү тер залуд өгәд, вокзалын өмнк талва дүүргсн хазгудур, салдсмудур ха- әкрҗ келв:

— Хазгуд, муҗгуд хоорнд, хазгуд, салдсмуд хоорнд йнлһлт уга болх зөвтә. Улан гвардьт намаг хамгин тү- рүн бпчтн!

Городовиков тохаһарн өмнк амтән зааглад, түрүләд одак залуд күрәд, Ленина бичгтә цаас сурҗ авад, зөвэ- рт ширтҗ хәлаһәд, энүг үмссн ах урядниклә әдл, андһар тәвҗәх кевтә, эн цаасиг Ленина һар тәвсн тусарнь, әдс авчах мет, хальмгин зокалар маңнадан һурв шахад, хә- рү өгчкәд, дәкәд Улан гвардьт бичҗәсн баахн залуһур өөрдәд, халунар келв:

— Үр, намаг бас бич!

— Нерн-уснтн кемб?

Дор ормдан шин бичгдсн улсас кесг отрядмуд бүр- дв, күн болһнд винтовке, сум өгв.

... Винтовке энд-тенд тачкнв, пулемет экләд таржн- нв. Мөртә хазгудын, кадетмүдин түрүнь, көдлмшчнрин эн һал сөрлһнлә харһад, мөрдәсн тоңһрцглҗ унцхав, зә- рмснь дөрәдән чиргдәд, һазр удрснь үзгдв.

Эн тоотас халҗ одсн улан гвардейцнр, ца-цааһасн деврад дәврҗ йовх Каледина цергиг сәәнәр оньһсн уга. Хойр чидл хәм эс болен учрар, көдлмшчнрәс, шахтерму- дас, фронтовикүдәс, угатя хазгудас бүрдсн отрядмуд хәрү цухрад, төмр хаалһйн хаҗудк нүк, хотхр ташрлж хорһдад, станцурн орҗ ирцхәв. Дәәнә дамшлт уга, эер- зевин эрдм меддго тедн ик һарула харһв.

Дарунь Ростов балһснас элч ирәд, тенд ямаран аю.ь та үүл учрсиг цәәлһҗ өгв. Каледина хазгуд, тер балһсна улан гвардейцнрин болн матросмудын сөрлһиг күүчәд, Ростовур орҗ ирәд, артиллерийск халһ экләд, Хар теңгсин флотиләс нөкд илгәсн кермсин хойринь эвдж. Бәрҗ авсн көдлмшчнриг, салдсмудыг' зууһадар Бала- бинск рощ-тал көөһәд, хаҗ алхасн урд, юнкермүд болн офицермүд тедниг маляһар гүвдәд, чашкар чичҗ шаа- һад, көл, һаринь чавчҗ хаяд, өршәңгү угаһар зоваж.

— Таднд сулдхвр кергтәйи — түүгән автн! Сове тип йос хәәжәхлә — харм биш, тосхтн! — гиҗ анднр арал- дад, нсгчн кү әмд эс үлдәҗ.

Эн һашута болн сүртә зәцг келҗәх күүнәс Городо­виков нүдән авл уга ширтәд сууна: Ока түүг дарунъ та-

276

ньв, зуг тср, олн улс дунд суух, өөрхн үүрән таньж.ахш С/РӘДЛТӘ.

- - Ростовд тпнм цус асхад, әмтн кииһән чаңһар ав- шго нос тогтачкад, Каледина чонмуд Парамонович, Марковин, Прохоровин рудникүр дәврлһ кецхәв. Түүнә дару Максевск района партии комитет боли Совет күүч- цхән. Тедн моста бандитнр кевтә, амт тонад, күүкд улст күч узүләд, гермүд негҗәд, харһсн тоотан барж суул- һад, мк хорта үүл татҗана, — гиҗ Ростовас ирсн күн цәәлһжәнә. — Шидр тадн тал дәврәд, сән сөрлһ үзәд, үлм өшрҗәнә. Тегәд, ода мана өмн бәәх төр — буцлт. Тснгә көдлмшчнр, харчуд хрорндан негдәд, ни-негн хөр- лт кех зөвтәвидн. Манд Пиитрәс дөң аашна. Петроградт «Күч-көлсч хазгудын Йос харсач отряд» бүрдсн бәәнә. Тедн дундасн зу һар агитатормуд 1Йарһад, мана һазр-ус- на хазг Рябышев Дмитрий Йвановичин һардврта наа- ран, Теңгүр ирсн, цуг йисн округуд эргәд, цәәлһврин көдлмш кеҗәнә. Теднә негнь — матрос Бондаренко, үүг тадн цуһар таньнат. Танахнд Улан гвардь бүрдәһәд, Ка­ледина өмнәс ноолдхдтн ик ач-тусан халдав. •.

Хургин хөөн Городовиков тер Ростовас ирсн күүнүр өөрдәд, әмтн соңсш угаһар, арһул мендлчкәд, халунар келв:

— Павел Михайлович, чамаг иигҗ үзхмн бәәҗлмн.

— Ока, хәәртә үүрм, әмдвчи? — болҗ Соколов Окаг теврв.

— Юңгад геедрҗ одвчи?

— Демонстрац болен өдр намаг Ростов тал бачм дуу- дв. Нам герүрн ордг цол болен уга.

— Би нааран һархиннь өмн танаһур орув. Күүкдчн цуһар эрүл-дорул. Фекла хадм экдән нанар белг илгәвә.

— Күүкд улс манас ухата, — гиҗ Павел инәв. — Мамад нанас әрүн менд кел. Буржуймудыг дарчкад, эрк биш өрк-бүләрн ирх гиһәд келчк-

— Тегәд намаг хәр гиҗәнчи?

— Арһта болхла — эндрин бийднь. Тенд Советпи йос тосхлһнд — чамла әдл улс кергтә...

Городовиков түрүн харһсн поездд дүүжлгдәд, Шин Кермн балһсн тал 1һарв. Тендәс ачлһ ачсн вагона ооа деер сууһад, Ростовур ирв. Төмр хаалһ юнкермүдәр бо­ли цаһан хазгудар дүүрң. Ах урядникин погоһан хәрү зүүцксн, хазГ¹ хувцта Окаг тедн икәр керглхш.

Городовиков Сулинәс зулхларн, бийләһән зср-зев авч

277

һ->рсн уга ■ . < _ „ впнговкап хорх л.есрэи хәрү өгчк-

гварльт бп '.'пн «<-ФД>К п|’ДД. еанжана: Ик Буурлд •р.,ч күн б? '1111 и. чапч< ЧНГН. жил чигн өпиго. Яһад бо- "вЧп н'р-зев О.1Ж аих кергтә. тенд Советин йос тоггалп-

Городовиков вокзалур ирод, хазгудын казармд хонв. Корндорт кпрслод түшүлси винтовке дала. Ах уряд­ник наадк хазгудла хамдан орндан орад кевтв. Түрүнк- сив экләд сүүкнв. Дәкәд иуһар дууһан негдүлж хоржд-

нв

Городовиков аярхн босад, маначиг хәләв. Тер вин- товкан дсрләд, унтад кевтнә.

Ока нег винтовк, хойр чашк шүүрч авад, хавтхсан дүүргҗ сум дүрәд, му мишгән ээмдән үүрәд. вокзал тал һарв. Түүнә хөвәр, поезд көндрәд һарчаж.

Городовиков тер поездд сууһад, Чапраг хәлоһәд һа- рв. Ард холҗад үлдҗ йовх Ростовин һалмуд үзәд, мусг инәһад келв:

— Зер-зев хәәрлсндчн ханҗанав, Ростов!

Сал тег, Сал тег. ..

Городовиков Сал теегүрн хол күүнә һазрас һурвдад хәрү ирҗ йрвна, Окаг экнь һурвдад тосҗ авч бәәнә.

Цаһан, көвүһән үзәд, геедрсн һууҗмулан олҗ азсн хун мет, деернь элкдҗ киисв. Ока бас, һучн нәәмтә на- сан мартҗ, өмнәснь, бичкн күүкд кевтә, тосҗ хойр һа- ран сарвлзв. Эк кевүн ^ойр теврлдәд, кесгтән зогсв, Эк- чә, Эрнҗән эдн, теднд бахтад, заядар инәлдәд, нег-нег- нүрн хәләлднә.

— Көвүм минь, Даку минь, нарм минь, ботхм минь, — гихәс та л дан үг келхш- Окаг, бичкн дкләнь әдл толһа- һинь илнэ, хойр халхаснь, маңнаһаснь селн үмснә.

Урднь 1һо өндр экиннь цогц ода бичкрәд, эцәд, үснь цасн болҗ цаһаһад, чирәһинь то-тоомҗ уга хурнясн бү- р кж.

—• Баав, манд бас ахлаһан мендлх зев өгхнтн, — бо- лж Экчә, цааранднь тесж чадлго, эңсҗ эрнә.

— Мендл, чамаг кен хөржәнә, — гиҗ Цаһан инән уульна.

— Ааку, хәәртәм, таниһән иигҗ^ үзхмн бәәҗлмн, —

278

болад Экчә ахиннь күзү тсврнә. — Әмд-менд ирнүи, угай гнһәд икәр зовжалав-

— Намаг сумн чигн, шулм чигн авшго, — гиҗ Әка ннәнә.

— Тьфу, тьфу, — болҗ Цаһан сүрднә. — Тиигж, ку- км. бичә ксл. Чамасм үкл жахн-җахн холаһар һартха.

Аш сүүлднь. ах дү хойр теврлдв. Эрнҗән экиннь төр- кнә, Янжихнә тохм дурасн, өндр нурһта, өргн далта-. ээмтә, ахасн ик оврта.

— Пө, баав, эн бүрүд гер авч өгх кергтә, — болж Ока экүрн хәләЖ инәв. — Чидл дала, зүс-зүркн бәәнә.

— Зуг хаша дотркм хоосн, — гиҗ Эрнжән ахиннь шогт хәрү өгв. — Дәкәд...

— Хойр һар, хар толһа бәәсн хөөн, хаша дотрк дү- үрх, хаҗуд түшг-иньг олдх.

Ока мишг-дорваһан уудлад, йораласнь нег доек цә һарһад экдән атхулв, ,дү күүкндән намч эрәтә, ут цацгта альчур белглв. Дү көвүндән, Ростов деерәс авч һарад, мишгт тохнятаһар орасн винтовк, чашкмудан тәәләд, нег чашкинь атхулад, халунар келв:

— Энүг нүдн далд һазрт дүрчк. Цагнь ирхлә керггә- чн болх.

— Тьфу, тьфу, иртә юм белглдмн биш, — гиҗ Цаһан цеерлж, дәкнәс нульмв-

— Баав, энтн белг биш, — болҗ Ока экән төвкнүлв.

— Эрнҗәнд дүрүлҗәнәв.

Эрнжән, баһ насни җилвәр, үлдиг герәснь татҗ авад. кесг дәкҗ хүрүлҗ аһар керчәд, хәрү гертнь дүрәд, һаза- ран авад һарч одв.

Цаһан дәкн-дәкн Окаг өрчдән шахна. Экчәһин чансн цәәг уухларн, бас көвүнәннь өөр зергләд сууна, зәрм- дән заядар һаринь шүүрәд халхдан шахад, дәкәд кесг үмснә. «Көөркү, наснь ирәд, уйдад бәәҗ, — гиҗ Ока экиннь тускар ухална. — Урднь иим биш билә, бммәя һольшгар бәрдг билә, маниг халтаһар өскдг билә...»

Дү күүкнәннь һаслңта хәләц үзәд, түүнә зүркнь хорс- на, Дән... дән экләд кедү җил болҗана?... Кедү баахн берәд белвсрәд үлдв, кедү келсн күүкд, хәрд мордад уга бәәж, күргднь австрин дәәнд алгдад, 1һашута үлдв-..

— Не, баав, би йовнав, — болҗ Ока адһна. — Бад- минәр орад һарнав.

— Дәкж, ирхшвчи?

— Тендәһәрн хәрнәв. Күүкдән санжанав.

27<

— Занда шпдр ач күүкдпм дахулад, ирод одла, - ■ гиҗ Цаһан колв. - Хаомнь, эврэн хойр үртә бийнь, ня- пд дала хурс, шүүрмг, тос авч ирв. Би түүид хаНЛТ өрг- хпн орчд, өмпәспь шоодлав. Ода бпйәи гемиюһэд суу- пав.

— Шоодх тер тапд юн му йовдл үзүлв? — болж Ока, зүркнь мспрж сурв.

—■ Хойр үкрпннь нсгппь өгсиь баһдад, үлдсн үкриннь ’эдл-уушас панд дала том зөөһәд йовдви...

Окан зүркн, экнннь тер келснәс талваһад, герүрн кү- рх урмдынь улм үдрдәҗ өгв.

— Берги танд юн гиж, хәрү өгвә? болад Экчэ инэв.

— Энтн Аакуһин эдлх хүв. Герин эзн эдлен, ээж, та эдлен йилһл угалмн гивэ.

Ока, эн үгмүдәс җивр зүүсн кевтә, дорваһзн ү^рәд, мишгт оралһата зер-зевән сүүвдәд ‘һарч йовтл, экнь зог- саһад келв:

— Бийән сагл, бийән әрвл- О, хәәрхн, олн бурхд, ту- ула җилтә һууҗмулым харҗ йовит...

Бадм гертән уга бәәҗ. Бергнь көвүн дүүһән үзәд, цань уга байрлв, адһн-шидгн цә чанв. «Минь ода экәсн цә уулав, герүрн адһҗ йовнав», — гиҗ келдг зөв Окад уга — хальмгин йосн тиим, эврә, күүнә болвчн, түрү- ләд эрк биш улан цәәһән чанх.

— Басан, эцкән дууд, — гиҗ Омольта көвүндән за- кв. — Багшинд бәәдг болх.

Ока орҗ ирәд, түрүн болҗ ач көвүнәннь һар атхж мендләд, өргәд, өрчдән шахад таалхар седхлә, цаадкнь зөвшәрсн уга.

— Би теврлдх, күүкн бишив, — болҗ бичкн кевүн сөрсәһәд, йоста залу болсан медүлхәр, охтр девлән сәд, деерәснь өргн бүс бүслв. Болв авһ ахнь бор өрм- гиннь хавтх уудлад, зөвәр эләд шикрин тасрха өгхлә, долата Басан, залушрхсн чинрән мартҗ, эвран Окап өрчд шахлдв.

— Авһ Ааку, би бааҗаг дарунь олхув, — гиҗ халу- нар бичкн көвүи келәд, үүдән ардан цокҗ хааһад, гүү- һәд йовҗ одв.

— Ульяна Марковна яһла? — гиҗ Ока, дорвалас Феклан илгәсн эд һарһад, стол деер тәвб.

Өңгрҗ одла, — болж, Омольта нульмс асхрулв.

— Кезә?

— Сар болҗана.

280

— Көвүнднь эс зәңглвт?

— Бадм бичг бичүллә.

— Хм... Эн үүмән дотр бичг күршго, — гиҗ келәд, Ока гүүнәр саналдв. — Тедн, әмтн невчк төвкнхлә, экү- рн ирх күслтә.

Басаниг хашан үүднд күрхлә, өмнәснь эцкнь адһси орҗ ирв. Арднь сурһулин багш дахҗ.

Хәр күн бәәсәр, ах дү хойр зуг һаран авч мендлцхәв.

Бадм багшур зааһад келв:

— Таньлдтн. Мана школын багш.

— Сафонов.,. Керәдг, — гиҗ багш нер-усан эврән келв.

— Тана тускар соңслав, — болҗ Ока хәрү өгв. — Саврушов келлә... Шин Кермн балһснд харһхларн.

— Би бас таниг меднәв, — гиҗ Сафонов инәв. — Харти Бадиевичлә өөрхн таньл бәәҗт.

Омольта зандрсн хальмг цә залусин өмн стол деер тәвб. Дәкәд мах чанхар седв, боһв эн саамд Ока зөв-уч- ран келәд, дәкҗ хот келгсн уга. Тиигхлә Бадм гергн- дән келв:

—Скиридовин лавк орад, нег цаһан толһатаг авад ир.

— Бәг болвза, — гиҗ Окаг саглхла_г ахнь зөвшәрсп уга.

Багш тенд, Сулинд, Шин Кермнд, Ростовд болҗахар төр кеһәд, дару-дарунь сурврмуд өгнә, Ока энд ямаран хүврлт һарсиг медхәр, бас Сафоновас чигн, ахасн чигн селн сурна.

— Шин Кермн балһснд хазгуд болн муҗгуд ханьцс?! хург болхмн гиһәд манахс ниргәд-шуугад йовҗ одцхав, — гиҗ Бадм дүүдән зәңглв.

— Танахнас кен-кен одв? — болҗ Ока соньмсв.

— Мечитов Шаркин, Курсинов Санҗ, атаман Да$у- гинов Муша эдн.

— Муҗгудас?

— Поливанов, Дмитренко, Дубяга.

— Мел баячуд одҗ кевтәлмн.

— Э, — болҗ Бадм мусг инәв. — Дәкәд, Ааку, Дур- носеловк шин нертә болла..- Урдк неринь келәд, орсму- дас гүвдүлдг болвзач.

— Ода нернь юмб?

281

- М ш' РМатвеевичи.. нер ж ен болв ш >

" Окружной атаман Ушакова арвк мор Vнулж.

_ Типкло. Балм. Дакугшювд хори ^М«Р УНУ^М- Эм-

,...„_ТРт энраппь пер егүлх болвзяч? I ЮК Ока ИН.)В. ^мт Буру гпжохшш.. - болж ахш. дүүһән дахж ииав. о.,_г мана күүтрии атаман Дакугииов Мушад егх,ч >.

Пк Буурлып атаман Дакугииов Эрдәд өгхмб. Тппгтлэп байжси болхла, хойраднь унул.

Унулж болжаиа: Мушад хори бөөс, Эрдәд дөчн бөөс. Териь, яһвчн, станичн атаман бәәнәлмн.

Ах ДҮ хойрин июг соңсад, Сафонов тедниг дахж инэ- һәд, Окаг сәәнәр тодлҗ авхар, нүдән хөө^һүллго түүнүр дару-дарунь хәләнә: Кануковин келәр болхла, эн хам- гпн зөргтә болн чик ухата залу.

Омольта һазаһас орҗ ирчкәд, хәрин күн кевтә. хойр көлән селвҗ ишкәд, үүднә өөр зогсв.

Альков, нааран өглч, — болж Бадм гергән тосж босв.

— Өгсн уга, — гиҗ Омольта хамр доран арһул не- лв.

— Юңгад?

— Урднь бичүләд авад бәәсн. тоотыннь мәңг өгтн гинә.

— Би түүнд бичүлсн мөңг үзүлсв! — болҗ Бадм уур- лв. — Мини бүкл сардан түүнд өңгәр көдлсн ялкуб?

Ока адһмтаһар ормасн босад, ахан эвләд хәрү.суул- һад, эврән Скиридовин лавк орад һарв- Дигтә күүкдтәи, Зандад белг хулдҗ авх, нег аю сән болв.

Скиридов, цергә хазг хувцта Окаг үзчкәд, негл ах- дүнь ирсн кевтә, маасхлзҗ инәһәд, өмннь һульдрҗ гүүв.

— Ока Иванович, танд юн кергтә?.. Фронтас хәрҗ ирж йовнт?.. Алтн, мөңгн гидгиг ачадл авч ирсн болхт.

_л— Би, чамла әдл, җуульг, кү тонач бишнв! — гиҗ Городовиков кувцин худл ИНӘДИНЬ таслв. — Хот-хол XV’ лдад әмт меклдгчн баһдад, ода эд-таврар арсм кедг бо­лж ксвтәлмч.

— Негчн күүг күчәр үүг, түүг ав гиҗ шахдгов, —бо­лж Скиридов өөлв. — Намаг меклҗәнә, тонҗана гихлэ, талдан һазрас автха.

— Талдан оддг һазр угаг эврән меднәч. Чапраг чнгн, Ик Буүрл чпгн арвн тавн-хөрн дууна.

— Түүнд би бурута бишив.

282

— Чапрагин, Ик Буурла магазина хот-хоолас, эд-тав- рас чинп юңгад үнтә болҗахмб?

— Нанд эн лавк дотр бәәсн тоот эврсән ирхш. Би эдничн нурһарн үүрәд гишң нааран зөөнәв. Түүнд немр би авх зөвтәв, аль угай?! — болҗ Скиридов уурлв-

-- Ппптрт Совстин йосн тогтсиг соңслчи? — гиҗ Го­родовиков кувцас шүрүтәһәр сурв.

— Тснд ямаран йосн тогтсн нанд төр уга. Мана тес- гт и осн хуучарн.

Эн саамла цаад хораһас тавн пуд һуйр багтдг зузан шар мишг үүрсн Чульчинов орҗ ирәд, нурһндк күнд ацаһан лавкин шуһуд аярхн буулһв.

— Самтан! — ‘болҗ., Ока баһ цагиннь үүрән үзҗ байрлв.

—Ока, — гиһәд, Чульчинов, бас агчмин зуур бачр- лад, уралан ишкчкәд, Скиридов тал хәләһәд, гем пар- һад бәргдсн ноха кевтә, башрдҗ түдв.

— Чи энүнд ю кеҗәхмчи?

— Көдлҗәнәв.

— Харш болхшв, харш болхшв, — гиҗ келәд, Скири­дов, эн сөдрмг болн нег мөслсн бәәдлтә фронтовикәс зу- лх эв-арһ ядҗасн учрар, амрад одв. Түүг цаад хораһур орхла, Городовиков үүрәсн аДһҗ сурв:

— Мечитовинәс юңгад әрлвчи? Яһдашин өөрәс кезәд- чн салшгов гиҗәлчи?

— Җуңһр намаг көзрт- шүүгдҗ, — болҗ Самтан үүриннь чикнд шимлдв.

— Көзрт шүүгдҗ? Чи түүнә мал-адусн биш бәәнәл- мч! — гиж. Ока уурлв.

— Танаһас йовшгов гиһәд буцхлам, Җуңһр цааснд бичәтә, кесг җилин туршарт мини идәд-ууһад, өмсәд-зү- үһәд бәәсн тоотын тооца умшҗ өгхлә, түүнд толһанм үсн күршго өртә болж. һарув.

— Андн! — Городовиковин арань, элсн дүүрсн мет, каржннв. — Тер җилмүдин туршарт өңгәр көдләд бәә- сн чини күч-көлсн яахмб?

— Күч-көлснь нохад одг, — гиж Чульчинов түңшв.— Намаг уга Яһдаш һанцарн тарҗадг болх. Түүнд нөкд болдг негчн күн уга.

— Уга, Самтан, цааранднь иигж бәәҗ болшго! Эв- рә харчудын йосан тосхх кергтә-

Городовиков үүриннь һариг чаңһар атхҗ мендләдб

283

Скнрндовин лавкас чацһ-чацһар ишкәд һарв. Бадм дүүһиннь бәәдл үзәд» алц болв.

Чамд бас өгсн угайн?

Бп эврәи авсн угав. Цуһар чонмуд болад хуурч. Эрт хольвлх дутман сән болхмн!

Сафонов Окала түрүн таньлдхларн, төвшүн, ном- Ин күн гиж, ашлвр келә. Ода эн уурта бәәдлинь, догшн хәләцинь үзәд, түүнә дотр ямр ик чидл буслҗахиг, яһ- сн экәршго дурго боллһн деврҗәхиг күцц медәд, шин тавълан номһрулхар сән зәңг соңсхв.

— Ока Иванович, шидр Пиитрәс Хомутников Ва­силий ирвә. Тер нанла нег станицин күн.

— Соңслав, соңслав, .— болҗ Городовиков номһрв, — Не, тегәд, тенд юн болҗана гинә?

— Хомутниковин церглҗәсн Теңгә 2-гч хазг полкас җирн долан күн эврә сән дурарн Улан гвардьд бичг- дәд, Октябрьск революц болхла, Үвлин өргә авлһнд, Цаг зуурин правительствин цуг министрмүд бәрлһнд орлцҗ. Тедн дунд тана станицин хазг Павлов бас йов- на гинә.

— Сергей Павлович болвза?

— Э, хамдан тер хазг полкин һурвдгч зуунас зулсн бәәҗ.

— Яһсн кишгтә улсви! — гиҗ Ока теднд бахтв. — Советин йос тогталһнд Орлцҗ. Гемго, бидн чигн эврә- һән күцәхүвидн, Ик Буурлдан шин йос тогтахувйдн.

— Хомутников дигтә тер төрәр ирҗ- Би шидр хар- һув. Тедн зу һар большевикүд нааран, мана Теңгүр йо- вулҗ, —болҗ Сафонов цәәлһв.

— Большевикүд? Тегәд Василий теднә зергләнд ор­удий?

— Хулһн сарин чилгчәр.

— Иир сән, йир айта! — гиҗ Ока байрлв. — Алек- сандровск-Грушевск станц деер би бас Улан гвардьд бичгдәд, кадетмүдин өмнас ноолдув. Пиитрәс большева- күдин агитатормуд теңгә хазг Рябышевин һардврта ирж гиҗ сонслав, зуг тедн дунд мана хальмг йовна гих тоол- вр мини ухана өнцгт уга билә...

Окаг хәрхәр седәд, суусн ормасн босхлань, бергнь, стол деерәс саахнда авад, авдр талакшан тәвсн эднг кө- вүн дүүдән өгхәр седв:

— Ааку, энүгән орс чонҗд бәрчк. Экнь өмсснлә әдл болх.

284

_ Хальмг хурлд, орс чонҗд өлг-эд бәрдгиг уурулх ксргтә, — гиж. Ока келй. — Кесг җилдән та түүг, эклә- һән әдл хәләһәд, асрад бәәләт. Эврән хувц уйҗ өмстн.

_ Уга, уга, — болҗ Омольта сүрдв.

— Юн эдви? — гиҗ Бадм соньмсв.

— Соколов Павлин гергн хадм экдән илгәлә, — болж.

Окз цәәлһв-

— Экдән илгәсн эдиг чонҗд яһад бәрҗәхмб?! Ока чик кслҗәнә.

— Килнц.

— Түүнд юн килнц бәәдв, — гиҗ сурһулин багш бас залуспг дөңнв. — Хуучна му авъясас гетлх кергтә.

Ока дорваһан ээмдән үүрәд, мишгт цуглсн винтовк, чашкан сүүвдәд, Ик Буурлан хәләһәд һарв.

6.

Манц һолын ар бийд Гүн. салан барун эрг деер Ик Буурл станиц, тах кевтә хойр талакшан уульнцмударн деләд, ики холас тунҗрҗ харгдна.

«Хадта булг» бәәх сер деер, алтн кирстә, өндр цаһая чонҗ маңхана. Тер булгас үвл-зунин туршарт тасрлтан уга һоожад бәәдг киитн усн,; хазг станициг хойр әңгләд, дундаһарнь урсад, Гүн салаһар дамҗад, Эльмт сала тал орад, цааранднь Манц һоЛла одҗ ниилнә.

Чапраг бийәс орҗ ирсн зам улан хаалһ эн селәнә һол уульнцла негдәд, Ик Буурлыг дундаГпарнь керчәд, «Хад­та булгин» өөгәр давад, нарн сүүрлх үзг хәләһәд һарад одна.

Эн өргн уульнц талас, цал буурл имтр сахлта, ээминь цоксн цаһан үстә көгшн өвгн һарч ирәд, һартк тайгарн тулж, өмнән 'һазр чичәд, дегдрсн аярхн йовдлар киитн уста булгур зөрв. Өвгнә өмссн көк цемгн хазг шалвр элңкәдән орад, өвдгнь мел накаста.

Хаһрхасднь мишгәр халас тәвсн хуучн девл, өвгнә суудг һазртнь бәәх шуурхасинь халхлад, әмтнәс ичринь далдлна.

Көгшә тайгарн һазр чичәд, кесг мөрләд орксн таньдг хаалһарн йовад, чонҗ бәәсн сеерүр шидрдәд прв- Зу- урнь харһсн медәтә хальмг хазг, өвгиг тедүкнәс үзәд, хаалһинь керчҗ соньмсв:

— Дендә, кенәһүр зоочлҗ йовнат?

— Ай, киитн чаңһрад уга деер, «Хадта булгин» ус-

285