3 Балакаев

65

көвү хажудан да хул ж ирсп Ока г Пангу с та пял, ик орг мжтәһәр келв:

— О, Даку, Поста хазг болжч! Зуг нурһарн иев 1К өсҗ өгх ксргтэ! _л

— Би, таила одл, өидр болхув, - - гиж Лаку зергшж

хәрү ӨГВ. .

— Би өндр бишив, би дундын нур'Птав, болад. Пантус инэв. — Тер чинц ахиг шидр үзүв, әвртә вйдп нурһта.

— Бадм эврә кср мөртә. Түүгән өдрт кесг дәкж уиад довтлна. Тииклә тср өслго яах билә? — гиһәд Ааку, маштг нурһтаһасн көлтә даңгин шог соңсдг төләдән, ша- лтг хәәҗ, эн* күндтә хазгт зөв-учран күргв.

Залус цуһар дегц инәлдв. Хәрин гиич, шар үстә кө- вүнүр заңһҗ, Аакуһас сурв: *

— Эн кемби?

— Пашка... Соколов Паша... дядя Мишан көвүн.

— Бас, чамла әдл- зөргтә, һавшун бәәдлтә.

— Нанас даву! — болҗ Ааку үүрән магтв.

— Тиим баатрмудыг ачлх кергтэ, — гиж келэд. Паа- тус улан таемта көк цемгн шалвриннь хавтх уудлад, кампадь һарһад көвүдт өгв.

Хәби, гиичнрин мөрдиг базд орулад, өвс тәвчкәд, цаад хашаһас һарч ирхлә, баахн хазгуд, хотн дунд авч үлдсн мөрнәс кесг даальңта белг буулһад, гертән өрчлж әминь һарһад, арстаһинь бүкләр авч ирсн хәөһән, ардк хойр шииринь бахнас татҗ өлгәд, экләд өвчҗәнэ.

Пантус герүр орҗ ирәд, доск цә, бүс, цааснд цуг- лата зус нег һазр кеһәд дүрсн дорваг герин эзнә һарт бәрүлҗ өгв. Кулешовин садн-элгн — медәтә хазгуд, әрктә бортхс, белгтә даальңгуд теврлдәд орж ирцхәв.

Медәтә хазгуд дуңһра күцҗ сууһад, ю-бис күүидвр эклв. Баһчуд һаза хөөнә махиг эд-бод кежэнә. Аакуз һаза хө өвчҗәх баһ наста хазгудла өөрхн таньлдх ду* рнь чйгн күрнә, герүр.орад медәтә залусин соньн күүн- двр соңсх седкл чнгн зүүгднә.

— Тадн юңгад эн хө авч ирвт? — гнж» бичкн кавүн» арс нудрад махнаснь салһжасн баахн хазгас сурна,

— Керг күцәхәр, — болҗ цаадкнннь орчд талдчн хазг хәрү өгнә.

—Манад бас хөд бәәнә. Маниг төрүц хоосн гнһад авч ирвта?

— Иосн тиим.

66

— Я маран поен?

— Гер авен цагтан медхч, — болж хазгудын нсгнь инов.

— Би төрүц гор авшгов, — гиж. Лаку, андһар тэв- жох мет, нег мөслсн дууһар хору өгв.

— Юңгад?

— Л-а... дала күүкд һарх, тедниг аерх кергтэ...

Бнчкн көвүнә тер үгмүд соңсад, нам одак, арс ну- држасн хазгнн бийнь, Аакуһур хәләһәд, инәҗ сурв:

— Тегәд кениг аерхар бәәнәч?

— Бааван, бааҗаһан.

— Болдг ухан, — гиҗ залусин негнь бичкн көвүг дөцнв.

— Цагнь ирәд, әпүсчн өсхлә, талданар дуулхч, — болҗ, хазг картузан сеңкәлһҗ өмссн, нэрхн сахлыннь үзүринь мошка^ өөдән сөрсәлһсн, залу тачкнж инәв.

— Мини әпүсиг бичә көндәтн! — гиҗ Ааку уурлв.

— Буруһим тәвҗ хәәрл? — болад, баахн хазг, гер- тәс һарч ирсн Цаһаниг үзәд, худнр болхар йовчкад, хажһр үг келсән медәд, тол-һадк картузан авад, бичкн көвүнә толһад өмскв. — Мә, мини белг!

— Бийим наад бәрчкәд, белгәр хуурхар бәәнт, — гиһәд, Ааку, тер ахр нүүрнь гилв-далв гиен, улан тасм- та картузд цань угаһар җилвтсн бийнь, хәрү өгчкв. — Нанд басмҗта белг керго.

— О, энтн әвртә заңта залу бәәҗ, — болад, хазг эвцсн дууһар келв. — Би чамаг басҗахшив. Чи нанд икәр таасгдвч. Дәкәд, удлго цергт мордсн цагтчн, эн картуз үлү болхн уга.

— Тер цагт эврән хулдҗ авхув.

Баһ хазгуд хөөг эд-бод ке>һәд Цаһанд өгв, герпн эзн күүкд күн түүгинь ик ХӘӘСНД’ТЭВЭД, бүклднь чанв.

Ааку сүүлин залуһин келснд кедү уурлдг болвчн, һаран цуснд будсн хазгудын һар деср ус кеҗ өгв. Те- рүнә уурнь дарунь унтрад, дәкнәс соньмсҗ сурв:

— Тер^хөөһән әмдәр авч ирлго, гертән алад авч ирснтн нанд медгдҗ өгчәхш.

— Йоснь тиим.

— Дәкәд йосн...

— Күүкнд үг орулхар хойр дәкҗ әрктә ирчкәд, һурвдад одхларн, эрк биш хөөнә махта ирхмн болжа- на. Тиигхләрн тер хөөг гсртән әминь һарһад, арстаһинь

67

авч ирх кергтә, гн/К м-шүг урднь дөцксн хя и һв.

Гер авпа гпдгтп жднһртя юмн бэәж.

Ваһчүд Аакуһин кс.чснд инәлдәд герүр орхла, бнчкя көвүн тсдниг даххар ссдв. Эн саамла гертәс һарч сн Цаһан Аакуг, тохаһаснь атхҗ бәрәд тәвсн угя.

— Бакланнг үзсп угавчи?

— Тадннг үүмлдҗәтл, Пашаг дахад дядя Мишан тал одла, — болж. Ааку цәәлһв.

— Чи бас теднәг ор, эн икчүдин көлд бичә туша бол, — гпҗ экнь көвүндән закв. — Эс гиҗ эцкиннь мөр унад, Бадмин нааһас йов, нег аю.хот күргҗ өг.

— Бадмнн нааһас однав! — болҗ Ааку байрлв.

Хавр ирдг болвчн, Сернгин мал үвлзңдән бәәһә. Те- гәд Бадм, эцкән хәрж ирхлә, тиигән одад, ормдяь үлднә.

Ааку эцкиннь көлглдг боргч гүүнд зәәдңгзр мордад, экиннь өгсн дорвата хотыг өмнән теврҗ бәрәд, Манции көвәд зөвәр ууҗмд бәәсн үвлзңгүр довтлад һарв.

Ирсн гиичнр өр цәәтл унтсн уга, адһм угаһар ундан ууһад, Ик Буурлын станичн зәңгсин, Эльмт күүтрт Ар­синов Сернгин үзүлсн өршәңгү уга йовдлын тускар күү- ндлдәд, таварн сууцхана.

Гиичнриң бәәдг станиц хойр нерта: хальмгуднь Их Буурл гинә, орсмуднь Гремучий гинә, юңгад гихлә, Ик Буурлын тал дунд цегән, әмтәхн уста Хадта булг бәа- нә, түүнәс хагдҗ һолһалсн уснас даңгин күчтә ә һарна.

— Мана станицд шин нер өгх зәңгтә, — гиҗ Пантус келв.

— Юн гиҗ? — Хәби Кулешов тал ормаж хәләв.

— Платов... Матвей Ивановичин нер өгх бәәдлтә.

— Тииклә„нам Намру зәәсңгин нерн хуур.чахгов.

— Дәкәд орсмуд чонҗ бәрхәр эзн цаһан хаана вмн төр тәвҗәнә.

— Орс чонҗ бәрхлә, мана хальмг хурл яахмб?

— Бән бәәж медгдх.

— Тегәдл хаана йосн шахад ирж йовдгчн, — гиҗ Хз- би саналдв.

Пантус, эн һашута күүндвриг унтрахин төлә^ базхн хезгт өргәрн заңһад, ааһст унд кех докъя өгв. Хальмгин йосар, әркиг авч ирсн улс савд кеһәд, герин эзнд чнск, наадк әмтнд чигн сөң бәрүлҗ өгх зөвтә. Эн саамд Хар Дааһна Хәбиһин герт, дөгәж келхлә» зүң ундг зз угх Герин эзн күүтриннь медәтә хазгуд дуудла, зуг тер Кур-

68

синов, Шагальдинов эдниг үрсн уга, юңгад гихлэ, тсдн ямр чнгн сүүриг эвдҗ оркна — байнарн омг авад, нсг- нсгнәннь өмн көөрлдәд, бийсән магтлдад, сүүрт суух хаҗудк эмтэи күүнд'тоолхш. Хәбиһин герт Мечитов Маркин чнгн уга, тер Чонсла худнр болх төр тэвсн, Шагальднновин герәс һархш, ноха мет, түүнә өмн шар- вадна.

Өр цәәв, нарн һарв, ирон гиичнр мордх болв. Ахдан хот күргҗ одсн Ааку дигтә ирв. Бичкн көвүһән үзәд Цапан байрлв, түүг Соколов Михаилин тал гүүлгәд, үүһн күүкән дуудулв.

Баклан һанцарн герүрн ирхдән эмәһәд, өөрән тетя Ульянаг дахулад һарв.

Гериннь өөгәр орс гергтә һарч йовсн Бакланиг үзәд, Болташ гүүһәд һарч ирәд, альхан ташад харал тәвб:

— Мини алтн.болен күүкнә хөв-кищгт тушаһан хал- дасн, үйәсн үйдән угатяһарн һә болен Хар Дааһна Хә- биһин блкчн, кезәдчн сән-юм бичә үз, һарен үрдүдчн зуурдын үкләр одтха...

Баклан, медәтә гергнә сүүлин үгмүдәс, бийинь бурцг- та сумар хасн мет, яен-үснь яарч өвдәд, чреж-өрчнь чи- слҗ хорсад, уйн зүркнь урссн-болҗ медгдәд, герүрн адһҗ гүүв. Хальмг кел талт-мулт меддг Ульяна, харал тальвҗа^н гергнә нааһас зөрәд толһаһан нәәхлҗ.гем- шәв:

— Эврән үртә күн күүнә күүк тийгҗ бас харадви?’.. Тальвсн харал бийәр һардгиг эс меднчи?..

Болташ, орс гергнә өмнәс дәврхәр седчкәд, Ульянан төвшүнәр келсн сүүлин үгмүдәс хөргдәд, дегд хордхла- рн, альхан ташдган уурад, шүдән хәврҗ хозрв:

— Күүнә үмкә күүк эс харсҗ, тер эврэннь әрк уудг залуһан хазарлҗ авхнчн.

Ульяна харалч гергнд хәрү өгсн уга, уралан адһ’ад Годовик Ивана хашаһур орҗ ирв. Теднә хаша дотр әм- тн дуүрң, ниргәд бәәнә. Эмәлинь тохчксн, сөөни дуусн амрсн мөрд, туруһарн һазр чавчад, чикәрн аһар хәәчләд, доран тавшад бииләд бәәнә.

— Хәби, гергн күүкн хойран өөрән зогсачкад, ирсн гиичнрин толһачд келв:

— Күндтә Пантус, гиичлҗ ирсндтн цань угаһар хаи- җанав, танла садн-элгн болҗахдан икәр байрлҗанав.

— Шин өндәлһх баһчудын өрк-бүл татв чигн тасрш- го, бүслә әдл бат болтха, салһхар седвчн салҗ өгшго,'

69

зуспла әдл ниитә болтха, гор дотркнь бәәхәр дслврж, цәәлә әд'л буслад бәәх болтха, - гнж. Пантус иэрәл тэ- вәд, барун һартк цогитә әркәсп солһа һариннь нерго хурһар цөгцдән һурв шүүсләд, өөяәп иацл панад, сөңгәи эдлв. Цуг әмтн бас сөцгән эдләд, Бакланд цаһан мен­тор белг өгв.

Баклан эврәннь һарарн пәәһппь ол>к хатхмр хатхсн, хаҗлһ захта цаһаи кпплгиг өврәсн татж һарһад, Пан- туспн өмн одҗ сөгдәд, хонр һаран дслгж суңһад» иргч хадм эцкдән бәрүлв.

— Энүг, күндтә ах, Атнанд күргәд өгтн.

Сал тссгт бүүрлсн тецгә хальмг-хазгудын күүкдт иим Гюсн урднь уга било- Баклана эн белг, күүкн күргндән ямр дуртаһинь сәәнәр мсдүлв, түүг негчн күн гемшәси уга.

Гипчнр .мөрндән мордад, күүтрин әмтнлә болн шян худнрлаһан мендләд, Ик Буурлан темцәд, шууглдад но­ва д одцхав.

14.

Ноһан йосндан көкрв. Нарн, сәәхн цецгә үзәд инәсв күүкнә чирәлә әдл, мелмлзҗ мандлв. Баячудын хөд делгү экләд хурһлҗана. Теднә ялчнрт нилх хурһд хәләх, тедниг хәрүлх, ирг болтлнь арднь дахх нөкд кергтә.

Эндр Эльмт күүтрихн ниргәд бәәнә. Нәәм, йн< арв күрсн көвүдиг эцкнрнь КӨТЛӘД, өөр шидр бәәсн, нам 30' вәр ууҗмд бүүрлсн баячудын ишкә гермүд эргәд, үрдәа зарцд өгхәр белдҗәнә. Эк болһн көвүндән, байн таасж авхд үзмжтә болтха гиһәд, хуучн киилгинь уһаһад, сао* сн шалвринь хатхад, ясҗ өмскәд, энд-тенднь һарч нәр шинҗлҗ хәләнә.

Кезәнә үүдсн авъясар, бичкн көвүдиг эцкнрнь нег хам көтлж, һарад, цуһар хамдан баячудын гермүд

Эндрк көвүд дунд Ааку Паша хойр новна, Хар ДааҺ- на Хәби, бичкн көвүһән зарцд өгхнн төлә, өцклдүр хн шишлң хәрҗ ирлә. Тер ода Соколов Мнханлтэ рн гүцгр-гүцгр күүндлдәд, өмн Гювна. Медәтә улснн дл дахад, бпчкдүдт гүүх кергтә болна. Ааку, Паша ш бас тедн дунд хатрад йовна,

Эльмт күүтрәс өәрхн бәәсн байн Шагальдинов Чтк болҗ һарв. Чонс күүтрт бәәсн модн герән үлдәһәд, цаһан ишкә гер делдж. Түүнә гернн ард цахрт кусг бор

70

шикә гер, цөөкн хар җолмс бәәнә. Эн Шагальдиновин угатя элгн-садн улсин боли дала малынь хәрүлдг ялчн- рнн гсрмүд, җолмс.

Угатьнр көвүдән һараснь көтләд, Чонсин ишкә гсрии үүднд баглрҗ зогсв. Шагальдиновин зарц, тек сахлта өвгн, ирсн улсин тускар эзндән зәңглхәр, цаһан ишкә гсрүр орж одв.

Герт орсн өвгн, худгт унсн суулһла әдл, уга болж одв. Залус кесгтән күләв. Дегд удан эзн эс һарч ирхлә, тедн шууглдад ирв.Чонс цуг көвүдиг нәәмәдлҗ авш- го, тер учрар адһҗ өгх седвәртә, талдан эздүдт күрх кергтә. Аш сүүлднь, Соколов Михаил, байниг соңстха гиһәд, зөрц чаңһар келв:

■— Манахс, Шагальдиновд зарц көвүд ксрго бәәдлтә. Иовцхай!

Тер ду соңсад, цаһан ишкә герәс, үстә кевс теврсн, тек сахлта өвгн һарч ирв. Өвгн шатр эрәтә кевсиг ишкә герин иргд делгв. Түүнә хөөн зөвәр болад герин эзн зал- хурсн, ачрхсн бәәдлтә, әрә көндрәд, помпаһад һарч ирв, Тер залусла мендлл уга, кевс деер көлән зәмләд, маң- хаҗ суув.

— Чонс, амулң менд бәәнт? — болҗ хамгин түрүн Хәби эзнлә мендлв. Хар Дааһна Хәбид тиигҗ зуһудҗ мендлдгтнь бас учр бәәнә. Түүнә мууляр көвүнь наадк көвүдәс нурһарн дегд бичкн. Тегәд бийән болн көвүһән Чонст медүлхәр, Хәби әмтнәс түрүлҗ менд сурдгнь тер.

Шагальдинов Хәбиһин мендлснд хәрү өгхин орчд, нүдән бүрилһҗ, толһаһаи барун ээм талан далҗилһҗ_ч сөөлңкә дууһар соньмсв:

— Канапмуд, тадн юн кергтә йовнат?

— Эзн, танд шин хурһд хәрүлх нөкд кергтә болвза? — гиҗ хазгудын негнь, бийсән орсин муҗгла дүңцүлҗ, басмҗта нерәр нерәдснд һундл уга, әәмҗ сурв.

— Кергтә чигн болад бәәх.

— Тииклә эднәс шүүһәд автн. — Лигдһр нурһта ха- зг, эврәннь көвүг авхд ицҗ, зөргтәһәр үрн талан заав. Түүнә көвүн эцкән дурасн, өргн далта-ээмтә, наадк бич- кдүдәс йилһрәд бәәнә.

Шагальдинов нүдән улм бүрилһәд, урднь толһаһан барун ээмүрн далжилһҗәсн болхла, ода нег иигән, нег тиигән нәәхләд, көл нүцкн, ниднәкәсн өсснәсн көлтә, шалврмуднь ахрдҗ одсн, нусан татлдад зогсҗасн көвү- дүр зөвәрт ширтәд, тагчг суув. Эцк болһн, «мини салт-

71

рпг шүүж авх» гпгп ицлт<>, чонсин нүдп.н’ лч.ьл1ән ;<я«- һүлл уга. бас пшртлдәд зогслдад бәән.л Глгчг. Нижа те­рпи әрк деер сууһад жпргжә.х богшурһаи дуунзг тал- дан ә-чпмән уга.

Аш сүүлдпь, Чонс бодүп һаран уралан суцһад, лигд- һр нурһта көвүпүр заав. Залуһин чирә ииәдәр кесрэд, адһмтаһар көвүиәииь һарас шүүрч авад, хажукшан. бапнур өөрдхж зогсав. Шагальдиновд кесг зарцнр керг- тәг модно, тсгәд тсдн, дарунь кснә көвүг «хөвтә» йена гиҗ дотран санад, мснрәд күләлдәд бәәнә.

Чонс һурвн көвү шүүж авснд хөөн, Паша тал зааз. Михаил көвүһән һараснь көтләд, байнур өөрдххәр сед:<- лә, цаадкнь гснткн мундаслҗ хәәкрв.

— Керго!

— Юңгад? — болҗ Соколов алц болв.

— Нанд кацап керго!

— Муҗг тегәд күн биший? — гиҗ Михаил, шүрүлхв.

— Орс күн маншрин көрс һахала әдл эвдэд, гәрә тәрхәс биш, мрлын халхд эв-арһ уга,.— болҗ Шагаль- динов сөөлңкә дууһар цәәлһв.

Соколов түүнлә дәкж үгцсн уга, тер Пашаг баһлцга- снь чаңһар атхад, цааран һарад йовв. Хар Дааһна Хәби бас наадк эцкнрлә хамдан көвүдән чирәд, түүиэ ардк дахв.

Михаил көвүһән өсхлә, өөрән авад, Заворотневин вкд ю-бис кедгт, эзнә зарцд йовулдгт орулх күслтә би­лэ. Бол в, одак муульта мишгтә һуйр асхснас көлтә Со­колов, көвүһән бийүрн авх биш, эврән көдлмшәсн кеег- дн алдв. Тер ода Чапраг, Кермн, Ростов хам гас аца зәв- нә, түүнд Пашаг дахулҗ болшго. Хамдан көдлдг залу- снь Михаиллә әдл бас әрк ууһад, һашун харар зовлңмн дарулҗ мартхар седнә. Әрк уусн даруһан сән, сергәдсе- рл орхла, өмнк-өмнкәсн күчр-күнд му ухан орна. Тегод Годовик Иванла көвүнәннь тускар күүндсн, Пашаг шик. хурһ хәрүллһнд, Аакула хамднь бәәхтә хазгудт ег гп.к хальмг үүриь сүв-селвг заала. Тегәд чпгн Соколов кеву һән угатя хазгудла хАмдан һараснь көтләд һарла.

Угатя болхла, мужг, хазг гиҗ йилһл уга бәәж — бай­ка өмн мөргх кергта. Соколов дегд уурлхларн, кевүнь бурута ксвтә, түүг һарасиь хүрүлҗ чирнә, бийиь чацһ чаңһар алхж хатрна.

Пашаг, түүнә хөвәр, Шагальдпновин дару боэсн «н шүүҗ авб. Көвүдин нурһта-турута тоотынь йилһәд авлд

72

новтл, дөрвн-тавн бнчкн көвүн үлдв. Тедниг эцкнрнь да- хулад, хоша бәәсн күүтрүр ирв.

Эн күүтрнн толһа Бакшим гидг хазг Хәбид таасгдсн уга. Поокс һоста, галифе шалврта, хазг болхас дегд гии- глг бәрцтә. Зуг Хәби түүг хөд өскәд арсм кедгинь мед- җәхмн уга — санхас санв: өңгәр чам тал ирүв гиҗ.

Күүтрин эн толһад нилх хурһд хәрүлх дигтә хойр көвүн кергтә билә. Бакшим Аакуг, тохмта хөөнә хурһ шүүҗ авчах мст, зөвәрт эргүләд хәләҗәһәд, нуһслҗ бәр- сн ташмгарн нааран өөрд гисн докъя өгв.

Зара үстә көвүн, бийән күн эс керглхлә, тәвсн хөвдән һундҗ йовла. Ода эн эзн бийүрнь хурһарн заахла, эц- киинь түлклһн уга'Ьар, Бакшим тал өөрдәд, хазг күүнә- һәр дердәһәд зогсв.

Эзн шүүҗ авсн — нег төр, шүүҗ авсна хөөн үн цок- лдлһн — талдан төр. Ик шууган үн цоклдан деер парна.

Бакшим Аакуг зөвәрт цольгҗ хәләҗәһәд, эцкәснь су- рв:

— Кедү авнач?

— Дөрвиг, — болҗ Хәби, эркәһән дарад, һариннь дөрвн хурһ сарсалһҗ үзүлв. Наадк эцкнр көвүдәсн та- виг сурад, һурвиг өгхлә, — зөвшәрнә. - Теднә көвүд ик оврта, Аакуд заячнь нурһ эс өгч, тегәд эцкнь дөрвиг сурв. Нам хойриг өгвчн зөвшәрх саната.

— Негиг өгнәв, — гиҗ күүтрин толһа амаң җимилһв.

— Күндтә толһа, ю келҗәхмт. Энтн әвртә көвүнГМөр унулад хәләһит, итлг шовун мет, нисәд одна. Зөргнь ги- дм болхла, нам чонас әәшго, — болҗ Хәби көвүһәч * магтв.

— Үмкә әәрг — эзндән әмтәхн. Эн салтран хәләХнчн: чаңһ салькн үләхлә, киисәд әрлхмн, —тиҗ Бакшим ке- ләд, Аакуһур өөрдәд, һариннь, көлиннь бульчң бәрҗ үзв.

«Салькн үләхлә, киисәд әрлхмн» гисн үгмүдәс Ааку- һин уурнь күрәд, махмуднь эрчмнәд бәәнә.

— Бааҗа үнәр келв: би мөр унхларн, бичкн болвчн, итлглә әдл хурдмб, — гиҗ Ааку, эцкиннь келснд ханҗ, зөргтәһәр келв. '

— Мә, чамд, — болад Бакшим һочкнад инәв.

Эднәхн хойр мөртә, негинь Хәби көлгләд, Сернгин мал хәрүлнә, наадкинь Бадм унна. Ааку эврә мөрн уга, болв түүг дөнтәд- эцкнь боргч гүүндан суулһад, бичкн һартнь хазарин җола атхулад, мөриг ташмгар шавдад тәвлә. Ааку эмәлин өмн бүүргәс зүн һарарн батлҗ бә-

73

рәд, барун һарасн җолаһан алдл уга, довтлҗ йовсн мер. нә нурһнд тесҗ чадла. Тер цагас көвүн эцкиннь чигн, ахиннь чигн мөр, тедн зөв өгсн цагт, унад довтлна, нам темәндән сууһад гүүлгҗ чадна.

Күүтрин толһа көвүнә келснд һочкнҗ инаһәд, тср үгмүдинь таасад, хату махмудынь бәрҗ үзәд, бичкн нур һта болвчн, чаңһ-чииргинь медәд, санань зовсн бәәдл һарч, җөөлнәр келв:

— Не, хойр чигн болтха.

— Тииклә көвүндм хотынь цадтлнь өгтн.

Бакшим Хәбн хойр үгдән багтв. Күүтрин толһа «хойриг» өгх болв. «Хойр», «һурвн», «дөрвн», «тавн> гисн мөңгнә то биш, тер —арен. Зуни туршарт хурһд хәрүлсндән Ааку, нурһнь маштг болсар, хойрхн хөөнә арс шиңгәхмн болҗана. Хатуч Бакшим Наалдушиг бас хойр арс өгх болад авб.

Зара үстә көвүн тиигҗ йистәдән зарцд авгдв.

— Бос, бос! — гисн таньдго дун Аакуг ә.итәхн нөөрә- снь серүлв.

Босад, зовкан нухад, нүдән секхлә — шинкән өр цә- әҗәнә. Ааку гертән бәәхдән кезәдчн иим эрт сердго он- лә, нөөрәң тавта хаңһаһад, тегәд орнасн босд' билә.

Медәтә хөөч цә чанад бел кечкҗ. Ааку Наалдуш хойр цәәһән уучкад, хоөдән тууһад, кеерәкшән һарв.

һартан гирлг бәрсн медәтә хөөч ишкрн хәәкрәд орк- хла, хойр бичкн көвүнә зүркн тер халта дуунас чичрж цокна, әәсн күрнә. Дааврта үүлд дасад уга болад тннг- җәх кевтә.

Теегт ;һарад медәтә хөөч бадмшад бәәсн хурһдыг, хэ- рүлхд эвтә болтха гиһәд, хойр әңгләд, негнднь — Аакуг тәвб, наадкднь — Наалдушиг үлдәв.

> Аакуһин хәрүлҗ йовх хурһд, хәәлсн цасна усн кур­сы ик царңгин өөр делвәһәд, тогльҗ наадна. Көвүнә ха* җуд, маңнань һалзн төләдән, һалзн гидг нертә ноха сал- лго дахна. \

Медәтә хөөч хойр көвүнд заавр өгәд, хурһдыг яһж хәләҗ-хархиг келҗ закад, бийнь гирлгән үүрәд, зөвәр тедүкн бәәсн хөд хәләһәд йовҗ одв.

Сал тег хаврин цагт йир сәәхн! Теңгрт торһа җиргнә, һазрт хур1һд, хөд мәәлнә. Тег үрглҗдән, эн зах уга кевс делгчксн мет, олн зүсн өңг һарч халһрна. Теегнг зерлг

74

бамб цецг улан, оошк, хоцһр, шар, цаһан намчарн, аяр- хн салькни күчнд, дөрвн үзгтән гекж. нәәхләд, нүдни ху- жр хацһана. Бамб цсцглә дөрлджәх мет, көкрцгү хоңх цецг, оошк бурцг цецг, тар тавг цецг элжр таалмҗта үнрәр кацкнад, седкл заядар кеерүлнә.

Теегпн эн сәәхн сидтә бәәдләс бичкн Аакуһин зүркн хара зөцдән өрггдәд, чееҗднь байр, күсл урлдҗ деврәд, нисх дур күргнә, өргәд дуулх сана зүүлһнә. Ааку, седк- лднь делврсн дольганд күч күрч чадл уга, сңсүләд дуул- на:

Хар келп тоһрунь

Хавринәп сарднь доиһдна, Хәәрли өсксн ээжиь Хавринән түрүнднь сангдна.

һалзн түүнә дуулсн дуунас духуцад, көвүнә хаҗуд, өмн хойр көлән җииһәд, ут чикән бәәҗәһәд-бәәжәһәд сегсрәд, тенд, царңгин эргмд идшлҗ йовх хурһдур онь- ган өгәд, шар нүдәрн Аакуг ширтәд кевтнә.

— Эх, Пашка, энүнд бәәсн болхнчн, — гиж зара үстә көвүн үүрән санҗ саналдна.

Хойр үр эн җил эклҗ баячудт заргдхан эртәс медәд, хамдан нег эзнд тусхмн гиҗ урдаснь үгцлә. Теднә тер үгцлһн хоома болҗ һарв. Күүнә күсл сансар болдго бә- әҗ. Күсләс, иньгүдин үгцлһнәс ах чидл бәәҗ — тер эз- нә шиидвр.

һалзн өсрҗ босад, тарваһад идшлж йовсн хурһдыг эргүләд хурачкад, бичкн хөөчүр хәрү ирнә. Көвүн ноха- һан эңкрлҗ таалад, күзүдәд, өрчдән шахна. һалзн, мел түүг күләжәсн мет, бичкн хөөчин өврт хоңшаран шурһу- лна.

Ааку көк торһн ноһан деер элк түргүр кевтнә. Цец- гүдин үнр түүнә өрч дүүргнә- Көвүн көлврәд, нурһн дее- рән к.евтв. Өрүнәһә чилгр бәәсн теңгрт көвкр цаһан үүлн һарч ирв. Тер үүлн, һалуна өрвлг мет, салькнд туугдад, теңгрин көк аһуһар нүүҗ йовна.

Түрүләд цах шовуна бәәдлтә, дәкәд цаһан хунын әң- гтә, түүнә дару буурл Арнзлин зүстә үүлн, нег-негнәннь ардас җисж нисәд, деед үзгүр йовад бәәнә.

Үүлн, үүлн, хамаран нүүж йовнач??! Иим сәәхн Сал теегәс юңгад зулнач? Тенд эн һазр-уснас Ьоньн җигт-э орн-нутг бәәдг болвза?

«Баклан удл уга хәрд 'һарх, — гиҗ Ааку уха туңһа-

75

җана. — Дарунь Бадм гср авх. Тср иагт уульмха, С^а’ бпдн хойр баав, бааҗа эднә өөр үлдхмн болжана... Би... Би ксзәдчн гср авшгов... Уга, иурһн бичкн болсар бинт... Би цергт мордад офицер боднав, эс гнж. церглж ирәд станичн атаман болпав... Ик Буурлд... Ик Буу- рл... Удлго мана Бакланнг тпигән буу.аһж одх. ;.»

Нег тоолврпг талдан күсл сольна, нариг сар сольна, хавриг зун сольна, Аакуһин бәәдл-жирһл нег ксвтән, ур- днь хурһдын, ода хөөдин ард дахад, дуулхдаи — дуу- лад, биилхдән — бппләд, өргн тсегәрн бахмж. кеһәд, банрлхдан — байрлад, зөвүрлхдән — зөвүо.шд бәәнә.

15.

Эн җил Эльмт күүтрт кесг соньн болн һашута йовдл- мүд учрв.

Хар Дааһна Хәбинәхн күүкән Кулешов Пантуснч көвүнд өгх болад, үгдән багтад, үүлән дуусчксна хөөн Җуңһрт өңгәлт уга болв. Тер Ик Буурл орад, станичн атаман Калтыканов Нохад зөв-учран күргҗ келәд, цергт йовултн гиҗ эрв.

Хазг көвүд арвн долата'Ьасн авн хөртә күртлән «бич- кнд» тоолгдад, станйчн парвлян деер селгәдәр бәәһәд, парвлянд «сууһад» зарц болх йоста. Теднә зэрмсинь не- ртә-төртә станичн медәтә хазгуд гертән олзлна, мөрдэн хәләлһнә, хаша-хаацан арчулна, малан хәрүлһиә. Зәрм- снь, станичн атамана даалһвр күцә^һәд, станиц деер по- шт зөөнә, эс гиҗ талдан күүтрмүд тал атамана заквр цаас, бичг күргнә.

— Арвн йистә чамаг хазг цергт йовулх йосн нандуга, — болҗ Калтыканов сарсхр хамрта көвүнд хәрү өгв. — Селгәнчн ирхлә, нааран, парвлян тал дуудхвидн, тер

цагт...

— Тер цагт, ниднәклә әдл, Арсиновпн конюшн арчу- лхт, — гиж, Җуңһр, станичн атамана өмнәс сөрүд үг ке- лдгог медә бәәсн бийнь, дегд ууртан бүтсн учрар, ооча- снь шүлси цацгдҗ келв.

Ода күртл төвкнүн суусн Калтыканов хазг көвүнә _к үгәс, суусн сүүринь хадасн хатхсн мет, өсрзА ^ооса^ ।

/

-.Чи, еарсхр хамрта сар мөчн, _т00т

Станичн атаман стол цокад орксн: д<?Ч^),1һ

өсрәд, кесг цаасн киисәд полд унв.

76

Дурноссловкпн көвүдлә ноолдад, тсдниг «кацап.», «музлан» гиҗ наад бәрхлә, тср көвүд «чита востропу­зый», «горилла», «манджикович» болж хальмг-хазг кө- вүдт хәрүцдг билә. Тернь баһ кевтә, ода станичи ата­ман бийән «сарсхр хамрта сар мэчн» гпхлә, белкүснднь пнстул, эс. гнж, чашк бәәсн болхла, эп сарсхр сахлга, юмн эс күртсн бәәдлтә, эццн шовльг, өндр нурһта, дун- дын наста хазгиг хаж, чавчҗ алхдан Җуцһр «ях» гшн- го бнлә. Зуг арһнь уга болад, баахн хазг көвүн, шүдән хәврәд, хәрү эргәд үүднүр һархар седхләнь, Калтыканов ардаснь закв:

— Зогс, Мсчитов!

ҖуңҺр дор ормдан зргсв.

— Хеп, харулч хазгуд, наартн’ — болж станичн ата­ман, тсрзнн форточк секәд, һазаран хәәкрв

Эн’ саамла һазаһас, нәрхн ташмгиг ишләнь негдүлж һартан атхсн, мөр урлдадг күүнә бәәдлтә, поокс һоста, галифе шалврта, гииглг бәәдлтә залу орҗ ирв. Тср ата- ' манд һаран өгәд мендлчкәд, соньмсв:

— Ноха, яһсн уурта бәәхмбт?

— Захан үмкә кичг эврәһәрн бәәхәр ссдхлә, уурлх биш, тсс тусхгов, —болж, Калтыканов икл зөвүртә кү- үнәһәр, зарһ бәрв. — Хәлә, эн сар мөчиг, цергт морднав гиһәд аздлжана.

— Кедүтәв? — гиҗ гииглг залу сурв.

— Шинкән арвн йистә.

— Тииклә нанд өгхмн болвзат?

— Өгнәв! Зуг түрүләд үүг арвн маляһар тоонав. һазаһас хойр хазг гүүлдәд орҗ нрәд, теднә негнь. цергә йосар честь өгәд, дердәҗ зогсад, адһж келв:

— Атамана зергәс, соңсҗанавпдн.

— Өөркән авч һарад, шалврннь -шувтлад, арвн маля өгтн, — гиж Калтыканов закв.

Хазгуд көвүнүр нурад, хопр таласнь түүрч тохаһа- снь бәрәд, һазаран чирәд һархар седхлә, одак залу ке­лв:

— Ноха, засган бәс гптн. Танла түрүләд эн көвүнә тускар күүндх төр бәәнә.

Станичн атаман ергәрн үүдн тал зааһад, хазгудт за­кв:

—һазаран авч һарад, мини зәрлг күләжәти.

Хойр хазг Җуцһриг түлкәд, худрад һазаран һарв. Теднә ард үудн хаагдхла, ирсн залу сурв:

77

— Ко но көвүмб?

— Мечптов Шаркинэ.

— Эльмт күүтрәс болвза?

— Эцкләһән цүүгсп, герои хаяд повх уха зүүҗ, — гнж Калтыкапов цәәлһв.

— Гипглг залу күрц кили, киилгиннь дотр хор ууд- лад, зузаи түңгрңг һарһад, атамана өмн кесг цаасн мөңг товб.

— Одак көвүг панд огтн.

Ноха менгир авад тоолчкад, маасхлзҗ инәһәд, шогл- си дууһар кол в:

—• Бакшим, чп п к л мектә күнч. Мел өңгәр юм хәәнәч.

— Яһад өцгәр болҗахмб? Хавтхдан дүрснтн мөцги бпший? — болҗ Бакшим һочкнж, инәв.

— Эн җил эзлҗ чадҗанач, — гиһәд Калтыканов ор- масн босв.

— Уга, цсргт мордтлан нанд заргдтха. Тегәд танас мөңг хармлҗахшв.

Станпчн атаман Бакшимин тер үгд һундад; хавтхлҗ авсн мөңгән.хәрү һарһад, гйнглг залуһин өмн стол деер хайчкв.

— Корольков. Яков кү сурла. Түүнд баһ наста хазг нлгәх болсан мартчкжв, —^: болҗ Калтыканов, серл ав­сн мет, мектәһәр уутьхн нүдән бүрилһҗ келв.

Бакшим дотр хоран хәрү уудлад, туңгрцгән һарһад, стол дсерк мөңгнд бас цөөкн цаас немәд, цәәлһв:

— Энүгинь көвүг бичә засглтн гиһәд өгчәнәв. Цаа- рандкинь дәкәд мсдхвидн, бидн эврә улс бәәнәлмн.

— Типгәд оркл уга, юуһинь чонын бөкц кевтә, изң- татц гиһәд бәәнәч, — болҗ, станичн атаман маасхлзв.

— Одакинтн нсрн кемб?

— >Кун.һр.

— Не, һарад, түүндән мини күргсн ач-тус цәәлһтн — болҗ Бакшим Нохад сүв-селвг заав.

Станпчн атаман өөрән одак залута һарч нрхлә, кө- вүг хойр хазг улм батлж, бәрәд, шалврннь шувтлад - малядхар, буру һарһси хазгуд засглдг модн тал чнр- хәр ссдв. Калтыкапов теднд аярдтн гиж докья өгәд. хазг ковүнүр өөрдәд, гнпглг залуг зааж, кслв:

- - Хөвтә элмр бәәжч. Чини кншгәр .Бакшим ирэд, чамаг засгас гетлгәд, бпйүрн авчана. Хәрнь, тинм зас гас гетлгсн күүг көлднь мөргж, тевчх кергтә.

/Кунһр ДУ һарсн уга. Хойр хазг түүг сулдхж оркв.

78

* Бакшим, көтлж ирсн мөрндәи баахн хазг көвүг су- улһад, станичн атаманла мсндлчкәд, эврәнңь кү\^т' рән хәләһәд хатрад һарв.

Бакшим, наадк баячудар болхла, торһн ноо^та *^ө өскнә. Инм тохмта хөи нәрн хәләмҗтә, нег үлү хурһл- ж.ах саамдан. Дәкәд ноос кирһх кемлә бас олн һар ксрг- тә болна, тсгәд чигн Бакшим кимд көдләчнр хәәнә. Хө хәрүлхд чидл, күчн керго, зуг хөәч шулун-шудрмг, хурн нүдтә, һавшун бәрцтә болх зөвтә.

Нидн хошаһад арс өгх болад нәәмәдлҗ авсн Ааку Наалдуш хойр эн җил йоста хөөчнр бол.в, тедн һанпхн хурһд биш, бөдүн хөд хәрүлнә. Үннь урдк кевтән — хө- өнә хойр арен.

Мсчитов Җуңһриг хамгин түрү цаглань станичн ата­мана һартас алдулҗ -авсн учрар, терүг Бакшим төрүД өңгәр зарҗ чадҗана. Калтыкановд өгсн мөңгэн күүт- рин толһа кесг холваднь. хәрү босхҗ чадҗана.

Ааку Наалдуш хойр теднә хошт Җуңһриг ирсиг үз- әд, нег халхарнь, байрлв — яһвчн эврэ күүтрин күн, талдан халхарнь, әәснь күрв — Мечитов Шаркинә кө- вүнә му заңгиг көвүд сәәнәр меднә. Түүнә дү Лапсанла ноолдснас-көлтә Ааку, Наалдуш эдн үүрмүдгәһән Жун- һрас кесг гүвдлһ үзлә.

Жуңһриг ирснә маңһдурт, һацата, кевтә, әвртэ халун болв. Ааку хөөдән хәрүлж, йовад, нарна цонлһнд тесж эс чадад, хөөдән нигт өвсн заагт кевтүлчкәд, эврәп су- хан сүүдрт серүцәд суув.

Өрүнәһә эрт уусн хальмг цә шиңгҗ одв. Бийләһән авад һарсн аадмгин шар усн, ундан хәрүлхәр баах-баа- хар балһад йовтл, шавхгдад бичкн бортхин йоралд әрә- әрә шалжннна.

Сухан сүүдрт суух Аакуд гернь, экнь, эгччь, дү күү- кнь сангдна. «Тедн ода Манц һолын көвәд, урдьлаһан әдл ишкә герән бәрчксн, ниргәд бәәдг болх. Баав әмтад арс идәләд, девл, сәрсн шалвр, үч уйҗадг болх. Баклан баавд нөкд болад, бас үүл бәрәд, күүнә киилг, цегдг, бииз, бүшмүд уйҗадг болх. Саки, көл-һарт орсн, бурад үг келжәх, бичкн күүкдлә ноһан дунд нааджадг болх. Бааҗа саак Сернгин үкрмүдин ард... Бадм эврә мал- дан...» .

Бичкн көвүнә нүднәс бүләкн нульмсн хара зөңдәи

79

Һоожна. Тедн цуһар гертән, хамдаи, эн болхла знд, кү- үнә хөөыд, геснь дацгнн өлн. Бакншм, Лакуһин эзн, Хэ- бп?1ә күүндхяәрн, хе-юнә хонр арс өгсн деер-эн, хот-хоо- лар цадтянь асрх болча. Эзпә әгдг хот—өрүнд, асхнд—» ха.чьмг ш), үдләд —аадмг, эс I иж. аадмгпн шар усн, Гаа- вад бо.чһсн нег цс.чвг һупр долан хонгт нет дәкж. өгнә, терүгннь зүсмгзүсмә') утдад, долан әцг кеһәд дорвадан дүрчкәд. кедү дүцгәюр әрв.чсн бнпнь, цагасн эрт чилҗ одна. Тсгәд гесч дацгнн өлн бәәнә. Гесн өлн болхла гср сангдна, бичкндк таварн бәәсп цаг ссргәгднә. Уульмха Сакпг гертән саатулсн, күүпә бүлд заргдсиас теңгрии җнрһл бәәҗ. Ода, санхнь, дү күүкнь тиим уульмхачнбиш бәәҗ. һазаран гүүһәд, Пашала, Лапсанла, Наалдушла наадхднь харш болхла, Ааку дүүһән икл му зацтад тоо- лад, өңгәр гемшәдг сәнҗ. Сакиһәс үлүһәр Баклан санг­дна.

Баклан, кслсн үгдән күрәд, Бадмла әдл сәәхн кпилг унҗ өгв. Үнәртнь келхлә, Бадмд шин көк торһн эдәр кпнлг упв, Аакуд, эврәннь бор-көрсн бүшмүдэн эвдәд, хуучн эдәс унв, болв тохнятаһар, чидхнь, Бадмин кинл- гәс еәәхнәр ханцнднь, өрчднь, захднь — делгү, довтлсн мөрдпн дүр һарһад, хатхмр хатхв-. Удлго Баклан хәрд мордх, күүнә болх, тер' цагт Аакуд кен тиим сәәхн кии- лг унҗ өгхмб?

Гесн дегд өлсхлә 'һол харлад, дотр мошКрсн, оралдсн болж. медгднә- Өлнәс гетлдг һанцхн юмн — нөр. Зут унтдг арһ уга. Эзнә хөд тер тертәлдәд кезтнә, халун чаңһ болад, тедн, Дурноселрвкд бәәсн дархна көөрг кев- тэ, геень нааран-цааран күвклзәд, шуугҗ әмсхнә. Ааку негчн күүнд үлү үзхш, зүгәр ода эн хөөдт бахтна. Хөд көк ноһанас цадтлан иднә, хөөч көвүн болхла, өрүнд зү- см Һуирча цә ууна, тернъ зузандан утхин мөргнә Дүңга. Асхнд нәоһән хоосар сорҗ уучкад, орндан орна. Зуг зу- на сә ахр, баахн зуур дуг гиһәд унтад, зәрмдән әмтә- хн зүүд үзҗәтл, ах хөөч хәәкрәд серүлнә. Ааку, наадк хооч көвүдлә әдл, өлн болен десрән, нөр тату, дацгнн ун гх дурнь күрнә...

Аакуһнн нүцкн көлпн тавгиг күн таалси чигн, һоҗһн- сн чнгн болна. Көвүн өсрәд серәд нрхлә, харцһурж одҗ. Энд-тендән хәләхла, өөрнь ик барг ноха нокачлж, суупа. Өкзһәд илхәр седхлә, һалзн биш, тер танъдго нохан ну­дное көк һал цәс гнһәд одн. ~

— Баав мннь, чон, чон! — гиж, хәәкрәд, Ааку, сухан ьо

нргәс хагдад һарв. — Баава, баажа!!. Намаг чон ид- вә' .

Тәкнһәд гүүж Гювх Лакуг эн саамд, дөгәһәд ксяхдә, нам Шагальдпнов Чонспн уряданд тәвдг бор толвта ца- һан ажрһ күиж чадшго. Уужмд Бакшимин күүтрин герл үзгдхлә. Аакуд генткн ссрл орв: хөөдм яһла?

Көвүн шилглә харһсн мет, тулад зогсв. Ардан эргәд хәләхлә, чон чигн, хөд чигн уга —’ таг харңһу. Ааку хә- рү һарад гүүв. Эзнә хөд гсехәр, долан чонла бәәр бәрл- дсн дсср. «Хөд, хөд, эзнә хөд...» Эн тоолвр, алхар цок- ен мет, толһан экнг салвлна. «Хөд, хөд... Чон, чон... Кемр эзнә хөөдиг теегин чон идчксн болхла яахув?.. Чон олн хөөнд орхларн, тедниг идхш гинә, харһсинь ба- хлураснь хазад, нурһн деегәрн ардан шивәд йовна ги- нә*.. тииклә... негчн хөн әмд үлдснго болх...»

Ааку, сө кедү харңһу болвчн, хөд хәрүлҗ йовсн Наз- ран кевйәләд олв. Кесгтән эргәд хөөдән хәәв, зуг негчн әмтә-киитә юмн соңсгдхш. Арһан бархларн, көвүн хо- шан тсмцәд һарв.

Ишкә герт орҗ эс чадад, зөвәрт һаза зогсв. Тенд-энд хөд баг-багар тертәлдәд кевтнә. Талдан хөөччрин хөд бәәдлтә. Харалта юмн, Наалдуш чигн ишкә герәс һарч ирхш. Эдн һаза унтдг билә. Көвүн бәәрән хәләхлә—хоосн. Үүрнь һанцарн һаза унтхдан әәһәд, герт хонҗадг бол- жана, тер кезәнәһә унтҗ одсн болх.

Ааку, яһдг-кегдг болвчн, ишкә герин үүдиг секәд орв. Ах хөөч һулмтын өөр сууна, бичкн көвүг үзәд байр- ли тусчкад, халтаһар некҗ сурв:

-- Хама йовад йовнач?

Эн саамла барун бийәс нег күн адһмтаһар босад, бичЕН хөөчпн өмн алцаҗ зогсад, мөсн дууһар сурв:

-• Хөөдчн яһла?

һулмтд арһси унтржах учрар, гер дотрк харцһу» ал- цасн залуһин чирә үзгдхш, кень таньгдхш.

— Хөд... — гиһәд Аакуг нүүхлзж эклхлә, күнд һар түүнә толһа деер, дархна алх мет, ирҗ тусв. Көвү- нә хойр нүднәс очн цацгдад, толһань диинрәд, доран унв.

- Жунһр, яһжахмч?! —’гиҗ ах хөөч шүрүтәһәр кел­ен, Аакуд ики холас, будн һатцас, әрә соцсгдв.

' Орүнднь өрлә еерхлә Мечитов Җунһр, сарсхр хам- рнь улм сарсасн, мәәһг көлән зәмлсн, түүнә өмн сүртэ бәәдлтә сууна.

81

— Кемр дәкәд ксср унтад эзнә хөд алдхлачи, әмдәр арспчн шувтлж. авнав! — болҗ тер аралдв.

— /Мини арс шувтлх... мини баажа бишч! — гиһәд Ааку, нүүрән уһахар ссдәд босхла, Җуңһр бичкн кө- вүг өрчәснь татж бэрәд, хойр халхарнь сслн ташв:

Дәкж өмнәсм ам аңһадг болвзач!

Ах хөөч эн саамд, сөөнәкләһән әдл, Аакуг харсҗ уг кслсн/уга. Зуг түүнә хаҗудк Наалдуш хара зөңдән шур­ша д уульв.

Мечптов Җуңһриг ирснә хөөн хөөч бичкн кевудии бәәдл-җирһл йоста тамд хүврв. Ах хөөч кедү керлддг, шооддг, хүүхрлдг болвчн, көвүдиг төрүц цокдго билә. Җуңһр болхла, эдниг әрвжго ора сервчн, үлү ааһ цә уувчн, хөөдән кеерәкшән тууҗ һарһхдан баахан зуур оратвчн халхарнь ташна, толһаһарнь цокна, Аакуг нам, негл өшәтә кевтә, кесг дәкҗ ташмгар орав.

Көгшн хөөч түрүн авгтан азд баахн хазгиг хөрдг би­лэ, болв Җуңһр нег дәкҗ түүнә ам бооҗ хәәкрв:

— Би танас биш, станичн атаман Калтыкановас әәснго биләв. Дәкҗ өмнәсм үг келхләтн, танигчн маляд- хасн хоор хәршгов.

Цааранднь тесҗ чадшго' болад, герүрн зулхар нег мөслсн шиидвр авсн Ааку, эк-эцкин шоодврас, засгас әл уга, Манцин көвә хәләһәд йовҗ одв. Дигтә эн цагла Җуңһрин эцк Мечитов Шаркин ирәд, буцлһ татсн көвү- һән күләд гишң авч хәрв.

Шагальдинов Чонс Мечитов Шаркин хойр хоорндан худ болад, Җуңһрт Чонсин нурһнь һарсн Яһдаш гидг күүк буулһҗ гисн зәңг удлго хол, өөр күүтрмүдәр тарад шуугад одв.

Кулешов Пантус ниднин намр Эльмт күүтр орҗ нрч- кәд, цуг элгн-садан хураһад, йовсн кергән йөрәлһәд, и к нәр ксв. Кеер өдрин дуусн адуна ард йовх Атнан той юи болҗахиг зуг зәңгәр меднә.

Баахн хазг, нарн суусна хөөн мөрдән станицүр еөрд- хәд, өргн уульнцар орад ирв. Гернннь ардк нк хаадии үүд секэд, хөрәд шаху мөрдән тнигән көөҗ орулад, үүд- инь деесәр боочкад, модн герүрн өөрдхлә, дәрк мииъ, гср дотр әмтн шуугад, би бпилсн, ду дуулсн соңсгдв.

Кирлцәнә өөрк скамейк деер кесг хазгуд сууһад, тэ- мк татлдад, кезәңк дәәч йовдлыннь тускар күүндвр хе-

82

җәнә. Тедп дундас Унканов Замблин дун йилһрәд бәә- кэ:

—Ых, цаһан махлата түрг гидгтн Харминхар мацпд- мудас даву өршәцгү уга, — болҗ Замбл цәәлһҗәнә. — Каража балһснд Сулсйман-пашаһин өздңгүд күүкдиг болн баавһармудыг нсг нк бәәшңд хураҗ авад, күч узу- лен дсерән, орсин әәрм орҗ аашна гисн зәцг соңсад, то- хм таслад тарахар бәәҗ. Мөр болад, булгар баавһар- мудын кпшгәр, Пантус бндн хойр тер бәәшңгүр цаг- лань гүүҗ одад, түргүдпг хаҗ алдгинь хаҗ алад, чавчж. алдгинь чавчҗ алад, көөркүсиг сулдхвидн.

— Көөркүс, көөркүс гиһәд йовҗ, чамаг тенд көвү үл- дәҗ гинә, — болҗ нег хазг эндәснь Ункановиг наадлв.

Замбл түүнд өөлсн уга, нам чидхнь, нул уга, шогч хазгла зөвшәрв:

— Көвүн үлдсн чигн болх. Түүнә туст буру гнҗ сөр- лһ кеҗ чадшгов.

Хазгуд цуһар элк хатад инәлдв, одак шогч дәкнәс наадлв:

— Мана Замбл чадна. Сербиг тиикд тадн бас сулдх- лат. Тииклә серб салтр бас үлдәсн болхговч?!.

— Худл келҗ чадшгов. Сербт үрн үлдх зөв уга. Бо- лв тер дәәнәс хәрҗ ирәд, чидлән нөөл уга көдләд. Куб- рак Шонҗ хойриг һарһсм нуувч биш, — болҗ Унканов, эргндк хазгудын инәдиг төртән авл уга, халтаһар хәрү өгв. — Келхәр бәәхм, маниг анерал Скобелев... Михаил Митрич эврән магтла, цуг полкин өмн зогсачкад, ханлт өрглә. А анерал Арадецов Педор Педоровпч- Шипки ав- лһнд маниг баатр йовдл үзүлснд келлә: «Теңгәхн, хан- җанав! Буута церг иртл тадниг эс тессн болхла, ик әэм- шг учрх\билә...»

Атнан, медәтә улсин күүндвр таслшгон төлә, базин эрст шахлдад, дотран мусг инәнә: Ункановин Караҗа гнҗәсн балһсиг түүнә эцк Караджиляр гиҗ. келнә, ане­рал Педор Педорович гисиг генерал Радецкий Федор Федорович гинә.

Адуч көвүг үзчкәд, скамейк деер суусн медәтә хаз­гуд цуһар тосж, босад, тсрүг теврҗ үмсхәр, нег-негән тохаһарн түлклдж., уралан шурһцхана.

— Не, зеекә минь, йоста кевәр эмәлин бүүргәс баг- лҗ атхад, әмтнә ээмд күрсн төләдчн, әрүн седкләсн йө- рәҗәнәв, — болад, Җирһлин ах Атнаниг өрчдән шахж үмснә. — Чамд зеерд мөрән унулжанав.

83

Бн бас дәәч үүриннь көвүнд мәр унулиав, ги- 11әд Ункапов хәәкржәнә.

Мсдәтә хазгуд Атнаннг дахулад гсрүр орв. Божах нәр, дсвржәх байр, столмуд эргүләд тәвси байн тоовр үзәд, адуч көвүп эп байр-бахмж юунас кәлтә болжахиг медәд, КӨП1СН көшлһән, бесрсн бссрлһән, өлссн өлслһәи мартад, вәәрнн улсла нсгдәд, бинлхдән бииләд, дуулх- дан дуулад ик кишгтә бәәнә.

Өрпн алднд әмтн тарад, Пантус орндан орхла, Жир- Ил көвүһән дуудад, маңнаһаснь. үмсчкәд, һартнь нуди хальтрм ксеһәр хатхмрлсн, хажлһ захта цаһая торһн киплг бәрүлж. өгв. Эн киилгин өңгәс.нөөрнь күрәд зов- кнь эврән аньгджасн нүднь һал авлцҗ асад, көвүнә зүр- кнь бульглж цокв.

— Баклан чамд гиһәд эврән уйҗ.

Атнан байрасн, өргмҗәсн, кишгәсн яахан медҗ эс чадхларн, сурхассурв:

— Күүкн күн белг илгәдг — иим йосн бәәнү?

— Седкл туссн зүркнд тиим йосн бәәснь, эс бәәснь йилһлго мөн, — гиҗ Җирһл, баһ цаган сергәж санад, Пантуст түңгрцгәр белг өгсән тодлад, гүүнәр һаслңдҗ саналдв.

Иим экәршго байрин х-өөн, түдү дүңгә аһу ик өнр-өр- гн йовдл хөөтнднь бас учрв-

Манцин көвә тал ишкә герәрн нүүҗ һарсп Хар Даа- һна Хәбиһинүр зунднь күргчлҗ одхла, күүкнә эк-эцк цань уга ээлтәһәр тосв, өөр шидр хотна улс цуглулад ик нәр кев. Хәбинәхн мал-адусар байн эс болвчн, әмтнә нүүрт нерәп һуташгон твлә, хоршулсн тоотан хармлсн Уга. ~

Медәтә хазгуд, баахн көвүд, теднә тоод күргя хәон- һинәд дунһра күцәд сууцхана. Тедн хот эдләд, гүңгр- гүңгр куүнджәнә. Барун хаҗуд, ик барана омн делгси дсвскврмүд деср Җнрһлин ах, Атнана на'һцх сууна, да- руль төрл залунь, теднә дару күргн сууна. Теднлә хам- дан Хәби, талдан чнгл медәтә, дунДын наста хазгуд бас зәмләд сууцхана.

Герин зүн бнйд, бпчкн барана өөр, хажудан кесг кү- үкд улс хурасн Цаһан сууна, тедн дунд Баклан бас баэ- нэ. Мгчитов Җуцһрвн гүвдлһ, цоклһ, ташлһ.дааж ^с ча- дад, герүрн хәрж прсл Ааку, хойр җнлдән хө хәрүлчксн, ода бийәи поста залуд . тоолна. Тегәд көвүн, урднь экиннь өөр, хот-хол өөрхн бәәрнд, бичкп барана хажуд

84

суудг бәәсн болхла, эн саамд барун бийд, залус дупд бәәр эзлв. Түүнд күн ааһта унд өгхш, болв Лаку тавг- та махнас, наадк залусла әдл, ястаһаснь шүүж авад, бслдк утхан һарһад мөлҗҗ иднә.

Хәбпһин гсрт эс багтсн күүкд улс, баһчуд хажудк гсртнь җнрһжәнә. Тенд, эндкәр болхла, нәр-наадн серг- мжтә, шуугата, өврмжтә.

Күргн күүкнд белгән өгх цаг ирв. Атнаниг төрл за- дунь бөөрәрнь эс медгчәр худрад, «бос, бос > гиж. докъя өгнә. Герәр дүүрң әмтн дунд босад, барун бийәс зүн бпйүр йовад, күүкнә өмн одҗ һольшгар сууһад, өвртән дүрәтә белгән >һарһж өгнә гидг — баахн көвүнд, баатр йовдл үзүлснлә әдл, дааврта юмн.

Атнан ормасн босв, гер дотрк, бөкүнә җичглһн соц- сгдм, гагчг болҗ одв. Көвүнә көл һазрт күрч йовх уганз медгдхш, негл чиигтә арс делгчксн мет, көл-нь хальтрн гисн болна, судцнь-чингднә, бульчңгуднь һолинә.

Баахн хазг көвүн Баклана өмн ирәд, көлән чөкләд суучкад, түрүләд толһаһан гекәд, дарунь өврән уудлад, билцг, сйик, буһ-у, шүлзә тәвәд боосн торһн альчуриг барун һариннь альхн деер бәрәд, тохаһ,ан зүн һариннь хурһдар дөңнәд, уралан суңһад, күүкнд бэрүлв. Баклан толһаһан гекәд, әрә соңсгдмар «ханжанав» гиҗ хәрү өгв.

Ааку, утхар мөлҗжәсн чимгән мартчксн, зеегтә ме­нт хар нүднь һалглзад, зүн бийд болжах соньн йовдлыг һәәхҗәнә.

—Нүднчн бүлтрҗ одвза, — гиһәд нсг хазг Аакуг наадлхла, көвүн хәрүднь шуд келчкв:

— Эгчән тиим сәәхн ңүргнлә харһсиг шнртәд нүдм бүлтрснд төрүц зовшгов!

Күргн көвү, келсн күүк хәләһәд тагчг болж одсн улс, Аакуһин үгос дегц инәлдәд, гер дотрк дәкнәс шуугаһар, сергмжәр, өргмжәр дүүрв.

Домбрч домбр цокв, әмтн босад биилцхәв. Удлгө тс- днәс негнь хәәкрв:

— Күүк, күрг биилүлхмн!!.

— Зөвтә! — болҗ олн дөңнв.

Баклан зүн бийәс босад, төвшүнәр тавшж чичрәд, Атнана өмн одад, биилхд үрв. Эвтәкн цогцта, көк цсм- гн хазг хувцнд сәәхн зоксн баахн көвүн босад, хойр һа- раи, һәрд кевтә, телҗ деләд, булһар һосна өскә хоңшар

85

харһулж. шивҗңнүләд, дуһрад, күүкнә ардас дахад бии- лв.

Умснь халад орксн медәтә хазгуднь тендәс үурмг мөцг шивб: Ааку гүүж, босад, түүгинь чөлмәд, Атнан Баклан хойршгһарт хуваж, атхулна.

Удлго баһчуд тенд бсрәд, күүкд нәәрлҗәсн герүр орцхав, арднь мсдәтә улс күүндәд үлдв. Күргн күүкн хойр орҗ ирхлә, энд болҗасн нәр-наадн улм күч авб, юмнас ард үлддго Лаку бас нааран ирв.

— Аакуг биилүлхмн, — болҗ Атнан, бичкн көвүнә тср гсрт кслси үгмүд тодлҗ, өргмжтәһәр келв.

Бпчкн хөөч көвүн күргнә тер үгд икәр ханад, бийән эрүлҗ суруллго, эврән босад биилв. Урднь Ааку олн хурси һазрт төрүц биилҗ үзәд уга билә, болв кеер, хөө- нә ард Гювхларн, эврән амарн айс татад, биилдг дас- ла — тсрнь ода икәр тус болв.

— Әвртә биплдг бәәҗч! — гиҗ магтад, Атнан дална цаһан мөңг һарһҗ өгв. Ааку күргнд цань угаһар ханв, Тср хоорнд Хәбиһинәд болҗах күүндвр җаңһрта бо- лҗ һарв.

— Ууһн күүкән күн кевтәһәр мбрдулнав. Дәкәд наснь одачн баһ, арвн дола күртлнь күләхитн эрҗәнәв, — гиҗ Хәби гиичин толһачд зөв-учран күргв.

Угатя хазгуд, тер халхарн баячудла, аду өскәчнрлә әдл, цаг булалдхш, үн цоклдхш. Тедн үгдән багтад, күү- кнг хойр җилдән күләх болв.

%

Цаһан — хальмг әмтнә хамгин байрта, күслмҗтә сән'өдр.

— Мал-аһурстаһан, му күүкдтәһән, түрү-зүдү уга, ханядн-тома уга, үвләс амулң менд һарвт?!. — гиж харһсн улс болһн хоорндан мендләд, нег-негнәннь һар тохалҗ теврәд үмслднә, белгән өгнә, гиичд дуудна.

Цаһан болхла, бичкдүдт нег үлү кишгнь ирнә. Эн сән өдрин өмн экнрнь көвүд, күүкдтән шин нег зах ху- вц уйна. Бичкдүд түүгән өмсәд, гермүд кеднә, шин ки- ллгән эс гиҗ шин шалвран йөрәлһәд, цаһан мөңг авна, кампадь, балтад күртнә-

Хаврин эн сән өдр кесг хонгтан болна. Угатьнр до­ла н өдр, долан сөөһин туршарт җирһнә. Өвгд, залус

86

мер унад, торг татад, өөр, ход бээсн элгн-садндан зол- һна.

Хар Дааһна Хәбн Ик Буурлд бәәсн хурлд эн жил күрч, өрк-бүләрн мөргүл кехәр шиидв. Эрүл-дорул, ид- хтә-уухта суухнн төлә мсл эс болвчн, хая-хая одад, Ик Гегэнд мөргх кергтә.

Ик Буурл орхмн гисн зәңг Аакуд экэршго байр үүдэв. Тср арв күртлән Эльмт күүтрэсн холд һарад уга. Аш сүүлднь, түүнд ик сташщ үзх сслгәнь ирв!

Хойр мер татсн Хәбиһин тергн, күүтрин наадк ул­епи көлгдлә хамдан, ик зам хаалһар дегдрәд йовна. Аакуд мөрдин йовдл хашң болж ^сдгднә, тер чссжә- рн адһад, шулуһар Ик Буурлын захар орхар зөмнэ.

Цаһан бичкн Сакиг өрчдән теврсн, ардаран хәләһәд сууна. Баклан Бадм хойр гүңгр-гүңгр күүндәд, зәрм- дән тачкнад инәлднә. Ааку теднә күүндврәр, инәдәр төр ксхш. Туүнә эгч Баклан эн жил арвн дола орхмн, намртан хәрд мордхмн. Бадм шинкән арвн дөрвтә, дал- та-ээмтә болсар йоста хазг көвүн.

—Бааҗа, одак Ик Буурлтн хама бәәнә? — болҗ Ааку, зара үстә толһаһан өндәлһҗ, эцкнннь хар лаанк бүшмүдин ханцнас татна.

—Тер өөдм деер һархла, эврән үзхч, — гиж Хәби бичкн көвүһән төвкнүлнә.

Генткн эдңә хаҗуһар, тарһн сән мөрд татсн Курси- нов, Шагальдинов, Мечитов эдн хәәкрҗ мөрдән үдрдә- һэд, тоос пүргүләд, довтлад давад һарад одна. Түүнәс ' Аакуд һундлта болна. Көвүн эцкиннь һартк ташмгнг шүүрч авад, холвата мөрдиг сәәрәрнь шавдад, басгдж хәәкрнә:

— Чу, чу, бааҗан боргчн, Бадмин кер, авад одцхатч!

Хәбиһин көлглдг боргч гүн, көвүнә тер цоклһнас һун- дсн кевтә, сүүлән шарвадад, ардк көләрн селн пшклэд, угзадад одв.

Тедн дарунь өндр толһа деер һарад ирв. Дорк минь, Ик Буурл станиц, өрүн нарни көлд Бумбин орна бэәдл һарч тунжрад, зөвәр ууҗмас мануртҗ харгдв. Тпим ик селә шинкән үзҗәх Аакуһин бичкн зүркн бульглҗ цо- кад, термд суулһчксн дууч шовун кевтә, алдрад халь- хар күгдлв,

«Эх, иим станицд бәәсн болхнь», — гиж. көвүн дот- ран җилвтәд, өнр-өргн станициг улм ховдглҗ һәәхв. Пк Буурлур үзг болһнас тергтә, мөртә, йовһн улс тасрлтан »

87

угаһар цүврлдод нрж иовхнь көвүнә хурн нуднэс хн^ь ^СИ >^Та- X . .

Стаппцпп на боәсн гүн салап тагт дсстәр һатладпар* хла, Ик Буурлын дорд захд, салаи деед амнд децкгр 6ЭО11П1, дүцгож үзгдв. Тср боәнщгпг эргәд, баахя-баиэд модн гермүд боәно.

— Бааҗа, эп кено күүтрви? — болж Ааку сонбмси

— Мннн эзн, аду өскоч Арсинов Сернгии,—гиҗ Хәбп саналдж хорү өгв.

Аакуһпн нүднд Эльмт күүтрт болен һутрта болн ан- дн новдл үзгдәд һарч нрәд, түүнә өрчдк байриг һаслк- гар сольв. һартан нәәмәр гүрсн маля бәрсн шилхһр кү- зүтә, тешкһр гестә Сернг... толһаһан һудилһәд, бегчч- һәд зогссн түүнә эцк...

Хар Дааһна Хәби мөрдән, хурлас хол биш, мөргүлд прсн улс көлгән тәәлҗәсн бәәрнд, җолаһинь татад зог- сав. Залус зәрмснь мөрдән сөөНәд, тергнәннь өөр улдна, зәрмснь тиигән көтлҗ һарад, һурвн көлинь чедрләд, ид- гт тәвно.

Күн болһн бурхнд нерәдәд авч ирсн белгән: даальн- та махан, шнлтә тосан, дөрвнәтә әркән, дорвата боор- цг, целвгән, шидмд холвата тоһш, хурсан, — хурлын үүдндк һоньрт өлгчкәд, хаҗуднь ширә деер, зәмләд суусн гелңгәс әдс авад, Ик Гегә залсн бәәрнүр һарцхана. Од­на авч ирсн бәрциг хоҗһр толһата, сертхр чиктә, улан чавшгта дөрвн манҗ зогслтан уга замин герүр зөөл- дәд, нааран-цааран гүүлдәд бәәнә.

Ааку хурл гидг юм шинкән үзҗәнә. Хурлын гер — иодн, өндр, сәәхн,. тосн ширәр ширдгдҗ. Терзмүднь, ₍^гүднь, дееврин ээмнь — цуһар сиилвртә. Күрн ЭДггә гашу дссвр десрнь — күвкһр цеңкр бумб бәәнә, тер эумбас өөдән, теңгр тал зөрүләд шовалһсн шовлгин ^зүрт — һунна сарин бәәдлтәһәр алтар хордасн хавсн хотр, алтнас цутхсн нарна төгрг дүр, хәләсн нүд сохлм 1үңгәһәр гилв-далв гинә. Ташр деернь, хурлын герин 1Өрвн нүүрт, үзсн күмн сүрдм лууһин, барснн, нрвскнн, цклңгин дүрмүд аман аңһасн» келән балдалҺсн, сояһан грзәлһси харгдна. Мөргүлд нрсн улсиг зөрц .эәлһхөр, ■үрдәхәр, сөгдүлхәр. эн догшн аңгуд тәвгдсн бээдлтә.

Хурлыг эргәд бичкн-бичкң модн гермүд зогсжана, тү- ндиь гелцгүд бәәнә. Хурлын герәс зөвәр тедукнд, өмң 'згт, өргн талва деер Ик Гегә залчкҗ. Наад онйдаь ала кевс дслгод хаалһ татж. Ик Буурлын хурлд хойр

8

шүтән бәәнә: негнь — Ик Гсгән, наадкиь — Бичкн Гсгән. Ик Гегәһинь Цаһан, Үрс, Мәәдр, Зул болхла зал- на, Бичкн Гсгәһинь сарнн һурвн мацкла 'һарһж бүтәнә.

Мөргүлд ирсн улс Ик Гегәнд зальврхар, түүг эргдг эргцд орлцхар, тиигән иовлдад бәәнә. Аакуг тер Гсгә- нәс түрүләд тедүкн, станичн атамана герин өөрк ик хал- тр дсер шаһа нааджасн көвүд соньмсцхана.

— Бааҗа, би тиигән однав, —болҗ Ааку, шаһа наад­жасн көвүдүр зааһад, эцкәсн зөвшәл сурв.

— Түрүләд Ик Гегәнд мөргчкәд, тегәд од, — гиж Хәби көвүндән зөв өгв.

Таньдго көвү үзәд, цаадкснь Аакуг эргәд зогсцхав.

Тедн дундас халхдан сөрвтә көвүн сурв:

— Чи хамаһас ирвчи?

— Эльмт күүтрәс, — гиҗ шин ирсн көвүн цәэлһв.

— Нернчн кемб?

— Ааку.

— Шаһа нааднчи?

— Наадна. Зуг нанд бийләм шаһас чигн, нах чигн уга, — болҗ Ааку һундрхв. Иткүлхин төлә келв: — Гертм шаһас дала.

.— Мә, — болад халхдан сөрвтә көвүн, салврха шалв- риннь гүн хавтхас нег атх шаһа |һарһад, тип такьл кө- вүнд өгв.

Ааку түүнә өгсн шаһасиг авад, байрлн тусҗ, ээлтә- һәр сурв:

— Нернчн кемб?

— Лиҗ.

* Көвуд шууглдад шаһас өрв. Лиҗ Аакуд, зөвәр эләд хорһлҗ цутхсн, будгт орулсн, алц та хаҗуһинь зүлгәд гилилһчксн, улан өңгтә сах өгв.

— Кен түрүн хахмб? — болҗ, бички нурһта_г амха шүдтә көвүн нәрхн дууһар соньмсв.

— Би, — гиҗ, дүүрң төгрг чирәтә көвүн уралан һарв.

Көвүд буру гиҗәхш. Тиигхлә Ааку келв:

— Яһсндан чи түрүн хаҗахмч?

— Би даңгин түрүн эклдүв, — гиж, цаадкнь цорхав.

— Урднь түрүн эклдг бәәсн болхла, ода күләжә, — гичкәд, Ааку көвүдәс сурв. — Кснд бүс бәрнә?.

Көвүд алң болж Аакуһур ширтв-. Дүүрц чпрәтә кө- вүн уралан ишкәд, Аакула өрчәрн шахлдад зогсв.

89

— Манд уха за ах ксмбчи?

Ааку хәрү өгсп уга, көвүдәс дәкәд сурв:

— Бус боопу?

— Бүсәр к) кснәч? Дүүрц чирәтә көвүн, эднәс һан- царн бүстәһән медүлхәр, ут хормата киилгәч бүслсн, цацгта нәрхн торһн бүсән тәәлв.

— Бус бәрхмн. Дсср һарснь —түрүн хах, дарунь һа- рснь...

— Уга, манд тинм йосн уга, — болҗ дүүрң чирәтә көвүн, Аакуһпн ңәәлһвриг таслад, өгч йовсн бүсән хәрү татад авч оркв. Тср нег мөслҗ давтв. — Би түрүн ха- нав.

— Я'һсн төләдән? — Ааку түүг хурц хар нүдәрн бур- 11 у дв.

— Энчн — Акиш, оньдин түрүн эклдмн, — гиҗ ймха шүдтә көвүн түүг дөңнв.

Наадкснь, амндан ус балһсн кевтә, хойр көвүнә зүтк- лдә чиңнәд, мөрглдән эклхлә хаҗуһаснь орлцхар бәәх бүрүс мет, маңсилдәд, зогслдад бәәнә.

— Акиш биш, аду өскәч Арсинов Сернг чигн. болтха, — гиҗ Ааку тер байнд ямаран дургоһан медүлж, арал- дв.

Акиш генткн ахр бөдүн һаран хүрүләд, санамр бәәсн Аакуг зүн цохарнь дәврүләд цокад оркв. Тиим йовдл эс күләҗәсн Ааку, барун талакшан темтрәд унҗ йовтлнь, Лиҗ тосҗ бәрәд, киислһ өгсн уга. Ааку, яһсн-кегсән ме- длго, тер дүүрн, чирәтә -көвүнүр дәврв.

— А-а, чи нанла тесҗ бәрлдхәр. бәәнчи?’. Ноолдхас ноолдый! — болад, Акиш бас өмнәснь тосад дәврв.

Хойр көвүн, чоңклдҗах эр такас кевтә, нег иигән өср- лдәд, нег тиигән һәрәдлдәд, нег-негән нудрмлдж. нүдл- дв.

— Акиш, авад цок, авад цок! — болж, амха шүдтэ көвүн зуһудҗ сүрә өгнә.

— Цевг, ду таср, — гиҗ Лиҗ түүг хөрнә.

Амха шүдтә көвүнә сүрәһәс Акиш омг авад, уралан дәврәд, Аакуһин зара үснәе атхад авб. Ааку тер хоорнд өкәһәд, түүнә һуяс шүүрәд бәрв.

Акиш көвүнә үсиг тавлад атхҗ авсн, хәәр-бәәр уга- һар иигән-тиигән сегсрнә. Ааку чигн, үснәннь хуух^ке- дү дүңгәһәр өвдәд йовсн бийнь, түүнә һуйиг алдҗ нов- хш. Акиш бәәсн чидләрн угзрад татад орксн, түүнә һа-

90

рт атх үсн үлдв. Түүг олзлад Ааку һуйинь базһад мош- кв, дүүрц чпрәтә көвүн доран чишкәд унв.

' Ноолдаи эклхд тагчг, маңсилдәд зогсҗасн көвүд, цааранднь тееҗ бәәҗ эс чадад, теднд сүрә өгч, хәәкрх- дән хәәкрлдәд, көләрн һазр дсвсхдән һазр дсвсәд, аль- хан ташхдан альхан ташлдад, шуугад, ниргәд бәәв. Эльмт күүтрәс ирсн көвүн маштг нурһта, ярһа цогцта болен учрар, эднә станиции дүүрц цогцта, чаңһ-чиирг, эврәхс дундан шнл күзү үзүлдг көвүнд диилгдхднь ма- һд уга билә. Болв Цевгәс наадкснь Акишт дурго болен төләд, эдн түрүн эшндән тагчг бәәлә, дәкәд Аакуһин чадмг-чндмг бәрлдә үзәд, түүнәс омгшад, шуугад хәәкр- лдәд одень тер- Ода, аш сүүлднь, бичкн нурһта көвүнә дор Зврә станицин ик оврта көвүһән үзчкәд, эдн түүг наад бәрҗ, ;һош-һош гиҗ, күр-күр болҗ инәлдв.

Акиш ормасн босад, Аакуг үкр киитн нүдәр цольгҗ, аралдж. келв:

— Зогсҗа, хөөннь нанд аштнь бәргдхч!

Тер ууртан дегд бүтХләрн, һазрт унсн, улан та­ем эргцтә хазг шин картузан өргҗ авл уга, герүрн хә- ләһәд, гүүһәд йовҗ одв.

Эн.хойр көвүң эн мисхләс экләд, эндр өдрәс авн нае- наннь гуршарт кезәдчн эвцшго өшәтн болцхав. Акишиг гүүһәд әрлснә ард, тер *аду өскәч байн Арсинов Сернгин көвүн бәәсинь Ааку медв.

Хар Дааһна Хәби, нерсн әрк ууһад, зөвәр халад орк- сн, ду дуулад йовна. Өрк-бүлнь, өрүнә нааран ирҗ йо- вснла'Ьан әдл, орм-орман эзләд сууцхаҗ. Ик Гегәнд дө- рвн үрән мөргүлсн Цаһана седкл чигн төвкнүн. Ик Буу- рлд күргн Атнанлаһан харһсн Баклана зүркн чигн буль- глна, хоша бәәсн күүтрмүд, хотдудас ирсн баһчудла та- ньлдсн Бадмин чееҗ чигн дала-нала болна. Зуг Ааку һанцарн гейүртә ровна. Түүнд Ик Буурл, Акишла ноол- ддг болвчн, цань уга таасгдв.

«Өсәд ик болен цагтан эн стаңицд ирҗ бәәнәв», — гиҗ Ааку күсл кеһәд, нег мөслгч шиидвр авб.

Өлн җил болв..Сал теегт кесгәс нааран ним түрү-зү- ду үзгдәд уга билә.

91

Үвлпп дуусп цасп орад, шуурһи гпуурад, әитиг тур;)> Тер зудас хамгпп түрүн угатя улсян мал укад чилв.')<■ лу киистэ тоотыг аду өскәчир, баячуд, куутрин толһа₇_ пр, стапичп атаманмуд олп малая туулһад, Мзнц Ьм һатлһад, Нк Дөрвдә һазрас давулад, Күм кургад йоиул икв. Тедпо ард үлдсп көгшдүд, гсргдүд, бичкдуд ц^ки малая асрдг өвсн уга болад, һартаси алдчкв,

Хар Дааһна Хәбиһин хойр мөрнь, нег теиэиь, ж- сг хөпь, бод малнь үкәд, һазань саалин хойрхн укр үлдв Тер мет наадк угатьнр бас тетәд җулһрад, ядурад үлдв.

Хавр ирв, дулан болв. Орс нәәҗнрәрн заалһад, урднь һазрар төр кедго хальмгуд тәрә тәрв. Орсмудын иамр„- һа тәрсн хар һуйр дахад, теднә эн хавр цацсн ич.мэн, се- нуд байсаҗ көкрв.

— Теңгр өгәд, тәрән урһад буудя авхла, икәр түрхи угавидн, — болҗ өвгд, залус зальврна.

Эццн үкрмүд зүүҗ хаһлад, көләрн күрзәр һазр мал- тад асхсн харчудын көлснәс чигн эн тәрән сән урһц өгх зөвтә.

Хөн сарин эклцәр дорд үзгәс, Көк теңгс талас, халун хар салькн үләв. Тиим салькн теегин шимтә өвсиг хуух- лад хайдгиг мал элктә хальмгуд меднә. Болв сәэхн как- рәд урһсн тәрәнд хорлтан халдах гих тоолвр геднд уга билә. Зуг нәәҗ орсмуд тер салькнас әәмсглж саналдаэ. шуукрна.

Хүүрә салысн. һурвн өдртән, тавн, долан хонгтан үлә- һәд оркв, бүкл сардан көдлв. Дарунь халун, һаң халуп эклв.

Теегин өвсн чигн, тәрен тәрән чигн, ^;һалд хуухлси мет, шатад, өгрәд, ишмүднь шовалдад үлдв. Теегт дол- дался хамхулас талдан юмн харгдхш.

Әмтн, үгмүд чаңһар келдгән мартен кевтә, хоорн- дан шимлднә, нег-негнәсн аярхн сурна:

— Яһсн сән болх? Хот-хол уга яахмб? һуйр хамаһас олхмб?

Хааиа йосн, хөөт эк кевтә, тагчг, түүнәс дөн чнгн, өглһ чиги уга. Муҗгуд өрк-бүлән— гергән, олн күүкдан үлдәһәд, хотыи арһ хәәһәд, үзг болһнур тарад йовҗодЦ' хав. Зуг тсдн, хәәмнь, һуйр хамаһас олхмб? Хот-хоолта •һазр альд хәәхмб?

Д^уҗгуд йовҗ одв, мал элктә хальмгуд хааран нүүх* мб, эн харалта зовлңган кендән келхмб? Бурхнд маңка- һан җулһртл мөргнә: сохр бәәдлтә, үзхш, парам өедән

эрг?! үульн-эцсәд зальвр.па: дүлә боәдлтә, сон.схш. Я, яһлав, яһсп сән болх?!. Ямаран өршәцгү уга тәвсн хөв бәәсмб? О-о, дәрк... ,

Эмгд, гсргд хумха өвспә бүчр цохдад, Куприн үнр немәд, үмснд тоһш болһпа, өвгд, залус арен, яснь үлдсн эццн ноха, мис гетәд, тсдниг бэрж, авч ирәд, өрк-оүлдән тежәл кснә. Кончи күн харһнхар ссдхш, үкхәр бәәхш.

Болв үклд—өршәцгү уга. Тср өдр болһн, хаҗар хадсн мст, арвадар, хөрәдәр бичкдүдиг, көгшдүдиг авч одна. Залу улсин, күүкд улсин цогцнь сулдад, сәәһән хәэсн ээж-ааван, эк-эцкән, үрн-садаи оршадг чидл уга. Үксн әмтн хаалһ дсер, уульнц дунд, хашан иргд, гсрии өөр тсртәлдәд кевтнә.

Өлн аюл гидг — күчтә юмн бәәҗ.

Ааку эн тоотыг нүдәрн үзв, зүркәрн медв, өрчдән то- длҗ авб. Өлн үкләс гетлхин төлә, баячудын хө чигн хә- рүлв, цар чйгн туув, аду чигн манв. Шиңгәсн мөңгән эц- кләһән, ахлаһан әдл, экдән авч ирҗ өгнә. Нег байнд өрәл җилдән өөд өндәлго көдләд, хөрәд күрсн наста кә- гшн мөр нег дәкҗ авч ирв. Көвүнә эк татад-мааҗад, ху- мс-хурһан тәәрәд, өрк-бүлән бүрн-бүтн хадһлҗ чадв.

Ааку эн цагин эргцд хөөнә хурһ булалдад һәрдлә чигн ноолдв, байна цармуд халунд услнав гиһәд худгт чигн унв, эзнәннь хөд бүрн-бүтн авч һархар седәд,. һан- царн һурвн хонгин туршарт һалв шуурһнла чигн сөрл- цв...

Өлн жиләс көлтә, арвн дола күрәдхәрд мордх Баклан бас хойр җилдән гертән суув. Кулешов Пантусихн, Хар Дааһна Хәбинәлә әдл, малнь үкәд, угатя деерән улм угаряд үлдв. КүрГнә бүлд чигн, күүкнә эк-эцкд чигн кәл авх кергтә болв, үүл бүтәсн хөөн хуучна йосан тевчәд, элгн-садан, эргндк әмтән баңрлулх кергтә, түүнә төлә эрк биш хүрм кех кергтә. Нег үлү Атнан үкснәс үлдсн эц- кин һанц, тегәд Пантус һанцхн көвүһән йоста кевәр, әмтнәс тату бишәр кү кех саната. Баклан чпгн Хәбиһин ууһн күүкн, тиигтлән хөөт экин 1һарт өссн бнш, бас өлг- эд угаһар, хоосар мордулҗ болшго.

Угатя хазгудт зовлң дала, болв тедн нег-негән тсвч- сн учрар, урдкла әдл әмт шуугулад дала белгтә эс нр- дг'болвчн, Пантус чигн, Җнрһл чигн, күргн Атнан чигн җилдән хойр-һурв золһж. ирнә, хоорндаң. зөв-учран кү- үнднә.

93

Хорд һарх огчдән двн. пнкд болхар Бадм «шгн. Аау? чпгн бәәхтә хазггдт, баячудг ыргдна

Урднь байндан гесҗ к чадад, тенгр ту леи баадм бәәкг Шагзльдтюв Чонс нсгхн үвлин хоорнд тег буп- сн ма.тнь, маальг чнрсп мет, үкәд чилв, һазань шарй.ш ноха үлдсн уга. Чонс ахр ухата болен учрар, наадк бая- чудла әдл, олн малан И к Дөрвдә һазрур, тсрунәс ца;ь ран. Күмпн шар хуле күргҗ туусн уга. Эцкиинь зөөсн зөөрпг, хоршулсн малыг Шагальдинов тәвсн хөвнь зая- снд, плгәснд тоолад, бпйән теңгр йозурта күүид, сетрәд 'Пткәд, мал-герән ик аюлас хадһлад, әмд-менд авч һа- рхднь бурхн эврән тус болх гиҗ санв. Зуг йиртмҗии аюл кениг чигн хәәрлдго сәнҗ.

Чонсин бөгчн күүк көвүндән авч өгхдән малая хойр холваднь өсксн Мечитов Шаркин ода, түүнә иагнь ирел кевтә, дүркләд бәәнә. Җуңһр, кедү дүңгәһәр аздлад, мундаслад, шилркәд гүүдг болвчн, эцкиннь давтҗ келл- һнәс уха авад, күүнә чидл, күчн, нерн — байҗлһнд, ма- лд бәәхиг медәд, уурнь тәәлрәд номһрв, бийән невчк һартан авб, болв му заңнь үлдв. Тер бөгчн нурһта герг- нүрн шидрдсн уга, Яһдашиг, ноха үзсн миислә әдл, һал ассн нүдәр хәләнә, белвсн үлдсн баһ наста ,хазг берәдлә сөөһән өңгрүлнә. Яһдаш, кедү дуңгәһәр түүнд хорддг, өөлдг болвчн, гүүҗ-гүүҗ төвкнәд, нег цагин эргцлә бнй- ән үнркх гиҗ ицәд, залуһиннь сансн тоотынь күцәнә, хот-хоолынь әмтәлҗ чанна, хувц-хунринь наадк хазгу- дас цевр-цеерәр бәрнә, кев-янзтаһар эврән унҗ өгнә.

Мечитов Җуңһрин дотран хадһлҗах, хоршаҗах хо- рн—Хар Дааһна Хәбиһин өрк-бүл. Тер нег дәкҗ Аакула күүтрин захд харһад, мөрнәсн бууһад, мәәһг көләри ал- цг-алцг нәәхлҗ ишкәд, ик ээлтәһәр келв:

— Тср болх-болшго улсин хөд хәрүләд, цармудла ноолдад, аду манад тенәд-мунад йовхар, мини адунд ор- хнчн. Бидн эврэ улс бәәнәлмн.

АакҮһин нүднд дөрвн җил хооран болен йовдл, минь өцклдүр боленла әдл, тодрхаһар барлгдад һарч ирәд, эн өмннь зогсҗах, хамрнь улм сарсасн, урл деерән нмтр еахл урһасн баахн хазг'залу дәкнәс толһаһариь цокн гисн болҗ мсдгдв.

— Нанд көдлмш бәәнә, — гиҗ келәд, Лаку.дигтә көдлмш х.әәҗ һарсан медүлшгон төлә күүтрүр гер талан хәрх бийнь, цааран теегүр һарч йовв.

— Хәрнь ухал, көдлмш эс олдхла нанур күрәд ир.

94

Җуңһр гнлр-гнлр гисн ноосга, туруһарн һазр чавчад наадҗах ажрһдан мордад, зөрц Аакуг һурв буру эргәд, Хүүрә Эльмт күүтр хәләһәд, өмн үзгүр довтлад йовж. одв.

Аакуһнн өрч дотрк, элк-оошкинь авчкснла әдл, хоосн, көндә болҗ мсдгднә. Хамгпн дурта эгчинь Ик Буурл орулад мордулад авч одла.

Ик Буурл.. Тннгхд Ик Буурл орад хәрҗ аашад, Ааку аштнь тер станицд одҗ бәәхв гиж шпидлә. Тер шиидврән эндр чигн күцәҗ болхмн, ' ода тенд Баклан бәәнә, зуг Ааку кезәдчн эгчдән ацан болшго. Өсәд, йос- та хазг болчкад, тер цагт... «ЯНҗ медхв, цагнь ирхлә, Калтыканов Нохала әдл, станичн атаман боладчн суу- хв. .». «Санаһарн —* ширәд, сәәрәрн — шорад» гиһәд, баахн көвүн әмтәхн күсл, олн тоолврт авлгдад йова йо­вж, Ик Буурлас Чапраг ордг хаалһур күрч ирҗ.

— Эй, сольр,. хаалһ өг! — гиһәд хәәкрсн дун көвүг тоолвраснь серүлв.

Хәләхлә — хойр мөр татсн тергтә, нигт шар сахлта орс залу, тергн деер 'алцаһад зогсчксн, зүн 1һарарн мер- дин җола татҗ атхсн, барун һарарн маля хүрүлсн, Аак- уг дәврүләд аашна.

«Сольр» гисн үгәс уурнь деврсн Ааку, нүднь харңһу- рад, яһҗахан эврән медлго, дәврҗ йовсн мөрдин негнү- рнь һәрәдәд, хазараснь шүүрч атхад, уудыпь мошкад оркв. Мөрн хуурһсан татад, күзүһән цорһдад, герин эр- ст тулсн мет, өмн хойр көләрн һазр удрад зогсхла, тергн деер алцаҗ зогссн залу теңшәһән алдад, уралан хойр мөрнә хоорндаһар унв.

һазрт туссн залу, нигт шар сахларн хаалһ сәвүрдсн мет, цуг хог-богиг сахлдан хураһад, тергн дораһар ар- даран мөлкәд һарч ирәд, босад өвдгән арчн бәәҗ, өврн бахтҗ келв:

— О, настоящий чертяга! Чита востропузый, поеха­ли на ярмарку!

— Би хаалһ деер харһсн тоот музлан дахдн угав! — болҗ Ааку орсин келен басмҗта үгмүдт бас хорта хәрү өгв.

Орс залу, шар сахлдан наалдсн хог-богиг саҗад ун- һан йовҗ, Аакуг кесг дәкҗ эргҗ, энд-тендәснь хәләчкәд сурв:

— Манджикович, Как тебя кличут?

•— Кацапович, түрүләд.чи эврәннь нерән кел, —бо-

95

ля\ Лаку, бнйннь «Манджнковнч» гиснд ол.мһа олсндан ппәмск.чв.

Иван... Федорова сын... гиж цаадкмь хәру ягя.

Яармд ю ксхмч?

Мах хулднав, мөриә мах, чи нанд я»кд бол, - ги. һәд Иван, күдр һарарп Лакуһии уйн далар пока, Ьи чамаг һупдашгов, көлснчн сәәнәр өгнәв.

Лакуд ха маран одень, ксниг дахснь, кенд заргдснь йнлһа уга, зуг мөцгн шиңгрх болтха. Хальмг ковуг -и р­ги дсер һарад суухла, Иван дәкнәс сурв:

— Манджпкович, чи нерән келсн угач?

— Ока... Годовнков-Ивана көвүмб.

— О, чини эцк мпнп тезк бәәж, — болҗ Федорин кн- вүн байрлв.

Ааку «тезк» гисн үгин утхиг медл уга, эн шин таны залудан хорта хәрү өгхән, аль эвин үгәр күүндхән к медҗ чадад, Ивана һарас җолаһинь шүүрч авад, өргм- җтәһәр хәәкрв:

— Эх, Яван, хойр мөртәч,. зуг теднән залҗ чадхшч’ Мөриг нигҗ гүүлгдмн!

Урднь эзнәннь заллһ соңсл уга, хаалһас нег иигән, нсг тиигән хаҗиһәд генүлҗ йовсн мөрд, эн хальмг-хазг көвүнә докъяг алдл уга медәд, хойр мөрн көлән дегц чавчҗ ишклдәд, өмнкәсн хурдар'уралан хатрв.

— Эх, Ока, кемр би аду өскәч болен болхла, чамаг адучар авх биләв, — болҗ Иван өргмҗтэһәр кслв.

—' Тсгәд чпни кедг көдлмшчн ямарамб? — гиж. Лаку соньмсв.

—. Гүүлгән.

— Кувцвчи?

Иван хәрү өгхнн орчд, хальмг көвүнәс сурв:

— Криницкнй гидг нер соңслчи?

— Сал тсегт Крпницкий Федорас байн бсрк гинә.

— Нс, тииклә би, түүнә ууһн үрмб, — гнж Иван пэз- лһв.

— Тним байна көвүн яһад мах хулдхар яарм орж йовхмч, — болж Ааку алң болв.

--Мөцгн мөцгнд дурта. Дссрнь немгдэд бәәхлә аи­ра д бәәно.

— Кен?

— Ксн гнсн?

— Мөцгнпн, аль мөңгнә эзнпп?

— Мөңгн чпгн, эзнь чигн.

96

Зөвәрт тагчг Гювад, Ааку халтаһар сурв:

- - Байжхин төлә юн кергтә?

-- Толһа, — гпҗ Иван ипәв.

— Мпни эцкд, ахд, нанд толһа бәәнә, згг мана авдр чнгн, хаша чнгн хоосн.

— Толһа болһн әдл бнш. Толһад толһа бәәнә.

Удлго эдн Вслнкокняжеск гндг ик станипии уульи- цар орҗ нрәд, яарм һардг һазрур новв. Эн станин ур- днь Чапрак гнж. нерәдгддг билә, болв нсг дәкж алдр князь дәврәд һарсна хөөн шин нер өглә. Зуг орсмуднь чнтн, хальмгуднь чигн станнциг хуучн нерәрнь келнә. орсмуднь Чапрак гинә, хальмгуднь Чаираг гинә.

Яармин захар орад ирхлә, дәрк минь, зүснь-зүүл ху- вцта, то-тоомҗ уга олн-әмтн нет иигән, нсг тиигән шур- һад йовлдад бәәнә. Тенднь циигдүдин ду-би соңсгдна, энднь илв һарһдг күн олн зүсн ааль үзүлнә. Ке хувнта улсас уга-яду, сохр, доһлң, һуульһнч улснь элвг болх бәәдлтә.

Криницкий Иван яармин захд мөрән тәәләд, тергнәсн хойр ик хәәс^буулһад, өндр, күдр көлтә тулһс тулад, деернь теднән тәвәд, мах чавчад, утлад, өрәлцәһинь мелмлзүлсн уснд хаяд, Аакуһар дорнь арһс зерглүләд, һал орул.ад, экләд чанв.

Иван урднь чигн яармд мах чанҗ хулдад дасчксн, тер әрк, чаһр хулддг лавкас хол биш бә.әр эзлв. Махн болад уга бәәтл, зөвәр халад орксн залус нааран ирл- дәд, шуд һазр деер суулдад, Кр.иницкий-тал хәәкрлдҗә- нә:

— Иван Федорович, 'махн угаһар әрк хол шудрна. Шулуһар эн махай болһ.

Ааку арһсна нааһас хүүрә мод немж. гәвб, хәәстә ма­хн көөрәд буслв. Иван Федорович, күцц болад уга мөр- нә махиг ик нискд һарһад, залусин өмн моһлцг- моһлц- гар тәвж өгәд, экләд хулдв.

Хурһн зу.зан шар өөктә махн яармпн улснг икәр ждг- лвтүлв, теднә кесгнь бас мах болһад хулджасп талдан арсмчнрин өөрәс бослдад, нааран нрцхәв. Ааку тедн ду- нд Мсчитов Шаркиниг үзв.

Шаркин унһн үчтә, кермн махлата, улан тасмта к-өк цемгн хазг шалврнннь шуңһрцгиг поокс һосна түрә дее- гәр унҗулад өмсж. Хажуднь шуурха девлтә, туулан ар­ен махлата, көлдән буршмг өмссн Шагальдинов Чонс дахҗ.

4 Балакаев

97

Тедн, түрүн ирсн залусла әдл, шуд һазр деер сууц- хав. Чонс Шаркинд дсгд зуһудхларн, сүүвдән йовсн ми-« П1Г дорнь делгҗ өгв. _ж

— Яван, тарһнаснь, өөкт^һәснь! — гиҗ Мечитов хәэ- крв.

Криницкнй шулун-дулун һульдрад, ик нисктә махиг бүклднь Шаркинә өмн тәвәд, нүдинь хәләҗ инәһәд, су- рв:

— Күндтә хазгин зергәс, кедү моһлцг кергтә?

Мечитов урднь мегдәмһр бәәсн, сүүлин җилмүдт тер- тәһәд әрмг урһсн гесән,' көндә бочк цокҗах мет, а һар- һҗ цокад, маасхлзҗ инәһәд, сурвртнь сурврар хәрү өгв:

— Энүнд кедү багтх гиҗәнчи? .

— Түрүләд арвн моһлцг... баһ болхла, дәкәд немхвн- дн, — болад Иван Федорович тачкнад инәв.

— Не, арвн чигн болтха.

Иван Мечитовин өмн арвн моһлцг махиг өөктаһәснь шүүҗәһәд тәвҗ өгчкәд, хаҗуднь бөгдиҗ суусн Чонсас сурв:

— Танд кедү кергтә?

— Би худ өвгнәннь хәәрнд багтнав,'— болҗ цаадкнь ээмән хүмәд, улм бөгчив.

—. Э-э, Чонс, тиим юмн хама бәәдв, — гиж Мечитов күрҗңнв. — Чини өнчн талдан, мини өнчн талдан. Эв- рән хулдҗ ав.

— Деншг үлдсн уга, — гиһәд, Шагальдинов шуурха девлиннь хавтхс көлврүләд үзүлв.

— Угад арһ уга, — болад, Иван Федорович, Мечито- вас мөңгән авчкад, нисктәһән хооран һарв.

Шаркин, негл сар хонгтан өлн йовсн чон кевтә, мер­но өөктә махиг оочарн шүүсинь һооҗулн экләд идв. Ша­гальдинов, түүнә мах шүүрлһн болһниг гетәд, эзнәсн хайҗ өгх яс күләсн ноха кевтә, шүлсән зальгад , сууна. Тср ,аш сүүлднь, тесҗ эс чадад, Мечитовин өмнк махнас булалдад, уульн бәәҗ сөөлңкә дууһар келв:

— Би чамла худ болхларн төрүц юм хармнсн уга бп- ләв. Арвн мер, һучн үкр, зун асе өгләв.

— Деернь бөгчн күүкән өгләч. Э, хе, хе, — болад Шаркин күрҗңнәд инәв. — Кемр тер күүкнчн харм бол- жахла, хәрү түүгән ав.

— Шаркин, чи йоста андн бәәҗч, — гиһәд, Чонс шү- үрсн махан, Шаркиниг хәрү булаҗ авх гиҗ адһад, амн-

98

дан хурһарн түлкҗ чпкәд, бүкләр зальгад, түүндән ха хад, цәәлзәд бәәв.

•— Цаг сслгәтә, хойр б .. кслкәтә, — болад Менитов махвд хахад үкҗәх худ өвгәп даларнь нудрмдхла. III а- гальдиновнн хоолд тесглгдсп махн, шилтә орс әркиг йо- раларнь цокхла, бөгләнь нсрж. һардгла әдл, тсдүкнд одж. тусв. Түүг гстҗәсн нохас, тер тасрха булалдад, хоорндан ксмклдәд, нсг-негән зуулдад, базһлдад, көлврлдәд, тоос пүргүлв.

Чонс нохасас хүв махан булалдхар тиигән мөлкәд, тсднД чидлнь күршгог мсдәд, хәрү сууһад, дәкнәс Шар- кннә мах булаҗ авх эвтә цаг учрхиг күләв. Мечитов ху- дыннь тер бәәдлиг эс үзсн, эс медсн бәәдлтәһәр, өөктә махнг цөөк җаҗлад хооларн һульдрулад, нааһаснь чо- лун ааһта чаһрар ундан хәрүлнә/

- Цаг селгәтә, хойр..— гиҗ Шаркин давтад хоз- рҗ ннәһәд, бахан хаңһаҗ келнә. — Цагтан би чини өмн мөргҗ йовлав, ода чи, Чонс, мини көлд мөрг. Зуг би ча- мд одхларн даңгин шил әркән хавтхлад оддг биләв, чи мини герт негчн шил эрктэ'ирсн угач.

—Хоосн болхла яһнач? Бәәсн тоотым өлн җил дола- һад авчксн болхла яһнач?. .

— Энчн хоосн эс бәәсн болхла, тер дала малан алд- хн уга биләч, — гиҗ Мечитов Чонсин толһаһар худрна.

Шагальдинов, өөлхин орчд, _х уульҗ сурна:

— Нег моһлцг мах өгхнчн, нег ааһ чаһр күртәхичн?

Эс гиҗ нег арслң өгхнчя.

Эн саамла Мечитов,. Криницкий Иванд нөкд болад, хойр хәәснә дор һал түләд, иигән-тиигән хурлзад гүүҗә- сн шамдһа Аакуг таньв. Ааку тедниг ирҗ суусн дарунь үзәд, көдлмшән кен йовҗ, худнрин хсорнд болҗах өр- шәңгү уга йовдлыг алдлго шинҗләд бәәнә.‘

— Чамд өгсн мөңгн харм! — болҗ Шаркин, суусн ормдан нәәхләд, теДүкнд үзгдсн Аакуһур зааһад, эргмдк улсан цуһар соңстха гиһәд, зөрц чаңһар хәәкрв:

— Чонс, чамд арслң өгхәр, тер Хар ДааҺна Хәбиһин көвүнд һурвн арслң өгнәв!

Шагальдинов худан йосндан тиим йовдл һарһвза гпҗ, сүрдәд, энд-тендән эврәннь күүтрин көвүд бәәх угаг хә- ләв, зуг нульмсар дүүрсн тер.үнә нүднд, Хәбйһин көвүн үзгдсн уга.

— Хей, Ааку, наарлч! — болҗ Мечитов хурһарн кө- вүг дуудв.

99

Ааку «яахв» гиси бәәдлтәһәр Иван Федорович тал хәләхлә, Крнницкнн үдрдәж келв:

Од, од, мөцг өгхәр бәәнә.

Лакуг бийүрп өөрдхяә, Мсчитов Шаркпн, хажудк Чонсан зааһад, күржңиҗ ппәһод кслв:

Эн анднд өгхлә, худгт хайсияа әдл, әркип лавкд үлдхмн. Түүнә орчд чп ав. «һахад чигн жилд нсг өдр бәәнә» гпно. Түүшлж, эндрк өдр —минй өдр, Би эндр овртә олзта арсм кечкүв.

Мсчнтовин атхулсн арслцга таалюриг , Ааку авхан, аль хәрү өгхән мсдҗ эс чадад, ормдан зогсхла, Ш^галь- дпиов түүгинь булаҗ авхар, хазг көвүнүр дәврв.

— Ав, ав, — гиҗ Шаркин закв. —Эс гиж наадкчн са­на тәвжәнә.

Чапрагин намрин яарм долан хонгтан болна. Кри- ницкий Иван мөрнә мах чанад долан хонгтан хулдв. Тү- үнә дү. Дмитрий асхн болһн Ик Буурлас мах ачж ирнә, тср махинь Иван Федорович ики эрт босад чавчад, хойр хәәснд тәвҗ өгнә, Ааку арһс зергләд, хүүрә модар өр өгәд, һал орулад, болтлнь буслһна.

Зәңг-зә уга болад геедрҗ одсн Ааку генткн дала мөңГ хавтхлсн герүрн орҗ ирхлә, Цаһан түрүләд баахн көвүнь өздд, хулхач улсла /аньцад, хаҗһр хаалһд орсн болвза гиһәд сүрдв. Дәкәд Чапрагин яармд түүг яма- ран көдлмш кесинь соңсад, седклнь төвкнв.

Эн йовдлын хөөн Ааку кесг эзнд көдлв', цуһар мек- тах үзүлнә, өңгәр зархар зүтклднә.

Нег дәкж, Паша Соколов келв:

— Не, Ока, салхин селгән ирв. Би йовнав.

— Хамаран? — гиҗ Ааку алң болв.

— Ростов балһс орад:

Сүүлин җилмүдт, көвүдин насн немх дутман, Паша Ааку хойр хая-хая. харһдг болв. Павел Соколов аду өскәч Корольков Яковин һарт, Манц^һолын телтр көвәд, кесг җилдән көдлв, Ока Годовик, заңнь эре боладв, аль тәвсн хөвнь тиим . боладв, көвүдин көлд цокгдсн мэч кевтә, нег эзнәс талдан эзнд тусад. нег байнас көөгдәд оңдан байнд заргдад йовж, хамань үнн бәәхиг, альднь зөв-учр чикинь медҗ чадад, даңгин тоолврта бәәдг бо­лв.

— Тенд ю кехмч?,— болҗ Ааку һундл төрҗ, сурна.

— Эртәснь яһж медхв. Харһсн тоотынь кеж чадхув. һар бәәсн хөөп, көдлмш олдх.

1О0

Халун-кпитнд тахшсн, түрү-зүдүд дассн хойр үр тсв- рлдж үмслдәд салв. Павел Соколов, эврә хөв-кишгзд хәәҗ олхар, ээмдән му.шар мишг үүрәд, деед үзг һәд, Тсц һолып көвәд бәәсн Ростов балһс орад ?

ОДВ.

Лаку ода арвн долата болв.