И Б № 353 ’

Алексей Гучинович Балакаев В СЕДОЙ СТЕПИ

Роман. Книга первая.

На калмыцком языке.

Редактор А. Ц. Баптунова

Художественный редактор Ф. М. Дубров Технический редактор В. Б-У Арбакова Корректоры М. А. Чоянова. Т. О. Алубкаева

Сдано в набор 19,08.80. Подписано в печать 19.11.80. К00880. Формат 84х108¹/з2- Бумага типографская №2. Гарнитура «Литературная». Печать высокая. Усл. печ. л. 21,0. Уч.-изд. л. 21,7. Тираж 2000 экз. Заказ 2936. Цена 1 руб. 50 коп.

Калмыцкое книжное издательство, 358000, г. Элиста, ул. Революционная, ,8. Республиканская типография Государственного комитета Калмыцкой АССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, 358000, г. Элиста, ул. Ленина, 245.

влллклн дл1:кс1.г|

ЖИ

РОМ А Н

НГ.ГДГЧ ДЕГТР

Э;к'.Г хаяьмг деггр һарһлч 1'1x1)

04 Л Калм б 20

Гос. Публичная библиотека

Балакаев А. Г.

Б. 20 В седой степи. Роман. Книга первая. На кал­мыцком языке. —Элиста. Калмыцкое книжное издательство, 1980. — 398 с.

Эпическое полотво о судьбе я борьбе комыцпго яарода да сш счастье и свободу а дня ОкТабрьскоД рнммп ■ паапаиам СонстскоЛ хплстп под рукододгтвом деавгаей оартп. Гадмыв гг рои ром.1Н.1 — простые дпдв, радяычв и сдожвммв иугвмв крв шедшие н революцию, ставап предаяпьшд борцам* м Ссавтздю в.1асп>.

70303 -051 . _ал

^Б М 126 (03)-Я0 ^{20 80}

М3 Кш

и» чзни

(ф Кддмыцаое шжам кьмтвшечмк 1Ш

НЕГДГЧ ӘЦГНЬ

САЛ ТЕЕГТ

Теңгриг, көнҗл мет, үргжлж бүрксн бор үүлн тасрад- тасрад деед үзгүр нүүв. Тер үүлн һатц ташрлсн нарн, бултач наадҗах кевтә, негт толярн цәс гилв-долв гиһәд өргн теегиг Үерлткнә, негт күрЛн үзәд бултсн күүкнлә әдл, чирәһән тасрха үүләр.хәрү халхлад, тенд-энд сүү- др тусхана.-

Нарна эн наадлһ олзлад, үвлин дуусн хучата кевтсн тег, түрүләд чиндһн цаһан өңгтә бәәсн, ода бор көрся зүс һарад элңкәдән орсн девлән тәәлҗ хайв. Хәәлсн цасн олн цувгудт хүврәд, җирҗңнҗ гүүлдәд, хотхр, салаһар дамҗад ,үзг-бүрәс нег-негнләһән негдәд, - дуулсн дуу- наннь айс чаңһрҗ күч авад, зууран харһсн тоотыг хамж көвәһәд, Манц һолур шорҗңнҗ темцәд, түүнә уснла одж ниилнә.

Сал теегт хамгин хату-мөтү сар ирңә, болв үвләс хав- рур алхҗах йиртмҗ ик ба^!һ угад, күн, мал хамгт, аһурсн, аң тоотд байр үүдәнә, ицл зүүлһнә.

Теегин үвл ахр, зүгәр тер, ахр брлсндан уурлсн кев- тә, шүрүн, догшн болна. Тегәд чигн хаврип тег дүүрггн малта баячуднь, аду өскәчнрнь болвчн, уга-яду харчу- днь болвчн, хамгин хәәртә гиич мет, күсл кеж, зальврж, эрҗ тосна.

Хавр ирхлә — ик байр.

Эльмт — ода зөвәр эләд күүтр. Хойр зу шаху гер, Чиигтә Эльмт гидг салам көвәд, тажрха бәргдсн учрар,

3

к\ \ тр пнр ИК 60.1Ж медгднә. 1 иигхд әмтп гер тосххларн, нег негнэсн \\жмд бэрхэр зуткдг билэ.

Урднь Эльмтиг Андрюшкин күүтр гиж нерэддг билэ, юнга I 1ПХЛЭ. энүнд Курсипов Андрей гидг хальмг байн баэсми. Курсниовд сад чигн, таран чиги, мал чиги, хадл- 11н чиги баасмн. Эн тоот түүпд хамаһас ирсмб?

Курсипов Андрен мек-тахар байҗсми. Нег дакж, тер Чапраг^{1 2} талас Ик Буурлур’ хаана ямтнр йовхмн, тсди бани улснн мал халэһад, шацнхар баана гиҗ соңсад, күүгрнн ЦУГ малмудыг хамя; тууһад, зам улан хаалһур һарв. Дпгтә эн өдр хаана ямтнр, кесг тачанкст суусн, шүугад-ннргәд прв.

' *_ Эн кена малви? — болж, нигт сахлта, хувц-хунриь мел алтлчксн, сүртә бәәдлтә ямтл сурв.

— Мини, — гиж, Курсипов теднә өмн сөгдв.

— Нсрн-уснчн комби?

— Куренное Андрей.

— Айта гидг эзн бәәҗч. Чамд иим олн малмуд бэрхд һазр чигн, зөв чигн кергтэ. Тер тоотыг авхч, — болж, ха­ана ямтл зарлг болв. •

Удл уга Ик Буурлас атаман эврэн ирэд, Курсиноз Андрейд зун десятин һазр таслҗ өгәд, һашгар ачлад, буульҗ-буульҗ йовҗ одв. Курсиновин һарһсн мекиг эс медсн күүтрин улс кесгтән алң болад бәәв.

Түүнә хөөн Тең талас хазгуд нүүҗ ирәд, Эльмтәс зө- вәр тедүкнд эврә күүтрән бәрцхәв. Чиигтә Эльмт салан цаад бийдк һазр шаңһа билә. Түүг хальмгуд «дурнич- ка» гиж, нерәддг билә. Тер учрар шин бүрдсн күүтриг бәәрн һазрин улс Дурноселовк гиҗ келдг болв.

Дәкәд Әрәсән аль бис губерньмүдәс муҗгуд нүүҗ ирәд, бәәхтә эздүдәс һазр нәәмәдлҗ авад, тәрә тәрдг болцхав. Теднә зәрмснь байҗад, кулакуд болв, зәрм- снь, урдк кевтән, угатя, байн хальмгудт чигн, эврә ку- лакудтан чигн заргддг болв.

Эльмт күүтрт байн орсмуд лавк секв: Заворотнев һуйр, цә, тәмк, әрк, тоһш, шикр, кампадь хулддг болв, Скирйдов — сүк, алх, хадур, суулһ.

Урднь хазг нертә, нег йоста, нег зөвтә бәәсн хальм­гуд ода хоорндан йилһрәд, зәрмснь байҗад мал бәрдг,

¹ Ч а п р а г — Великокняжеск (ода Пролетарск).

² И к Б у у р л — Платовск (ода Буденновск),

4

аду өскдг болад нрв, икнкнь өмнк кевтән цөөкн малта, көлглх хойр-нсгн мөртә, бәәхтә улст заргдад, өрк-бүлән асрдг болв.

Күүтрнн деед Захар бәәсн маштг шавр герин һаза • ног мөртә күн ирҗ буув. Ссрнгин малд йовсн Хэби долан хонгт негх дэкж. гер талан ирнэ. Герин эзн эндр ирх зэв уга, тер учрар, ндәлсн арс нухҗ суусн Цаһан ик күүкн- дэн колв:

— Баклан, хэлэлч, ксн болхви?

Хәбнһин ууһн күүкн, экләһән әдл, бас үүлч. Ик дү көвүндән хазг киилг уйчкад, терүгән улм кеерүлхәр, захднь, ханцна үзүртнь хатхмр хатхҗ сууна. Баклан экнннь заквр тевчәд, кедү дүңгәһәр үүлдән шилтҗәсн бийнь, улан, цаһан зеегтә көк торһн киилгиг хооракшан хурачкад, өндәҗ босад, бичкн терзәр шаһаж хәләв.

*. — Баав, таньдго хазг, — гиҗ күүкн, эн ирҗ йовх кү- үнәс көлтә, түүнә бәәдл-җирһлд ик хүврлт һарн гиҗәх мет, махмуднь заядар менрәд, арһул дууһар әрә хәрү өгв. —

— Таньдго хазг? — Цаһан һуйр церд хойрт зуурлдсн һаран уһаһад, хәрин күүг тосад, нааһаснь һархар седч- кәд, идәлсн арсан дәкнәс нухв. — Манаһас таньдго хазг юуһан хәәх билә. Манахсин негнь болх.

— Теңгр цоктха, наһцнр чигн, төрлмүд чигн биш, — болҗ Баклан, экән бийән эс иткснд һундад, хәрү ормдан сууһад, үүлән экләд бәрв.

Хазгин йосар болхла, залунь хол хаалһд йовад хәрҗ ирхлә, гергнь түүг тосҗ 'һарад, мөринь авх зөвтә. Хәрин гиич ирхлә, герин эзн залу тосх учрта. Болв Хәбиһин өрк-бүлд тиим авъяс кезәнә шантрад хуурла. Кесг җил хооран терүг хол хошас хәрҗ аашсиг үзәд, Цаһан мө- ринь авхар өмнәснь тосҗ гүүхлә, Хәби келлә:

— Би байн, атаман бишив. Дәкҗ бийим бичә тос.

— Мини ухалҗ һарһсн йосн биш, мана өвкнрин үлдә- сн зокал, — болҗ Цаһан, һанцхн өвкнрин авъяс гемшө- снднь биш, түүнә әрүн седкл *басснднь залудан өөлҗ, нег мөслсн дууһар шиидв. —• Урднь тосҗ даслав, ода тосҗ авчанав, хөөннь чигн тосхв.

— Кукн, нанд бичә һунд, Мөрнә эмәл авад, хашад эрулад, өвс өгх күчр биш, мини чидл күрх. Түүнә орчд

5

гериннь КӨДЛШНӘН КС, тср күүкд-көвүдтән 0111,1 нЯ өг.

— Тана мөр тосҗ авсар напас махи тасрж, уншго,— гиҗ Цаһан таслҗ келәд, залуһиннь һарас җолаһинь шү- үрч авад, мөрнг хашаһур орулад, эмәлинь буулһад, суль өгәд, ссвснсн ноосинь шүүрәр самлв.

Хәби хәрү көдлмштән новсна ард Цаһан эн болен йовдлын тускар ца-нааһинь шалһж. ухалад, залуһиннь келсн түүнд зөвтә болж мсдгдв. Кесг хонгт кеер йовад хәрж. нрсн хазгнг тосад, мөринь авсн му йосн биш, болв гүүнәр тоолад хәләхлә, эн зокалын ашт — күүкд куунә чинр^чбарсн, залуһиннь өмн тер, ноха кевтә, шарвадҗ гүүтхә гисн темдг болҗ медгдв. Тер цагас нааран эднә өрк-бүлд күүнә чинр бдрсн тиим му авъяс мартгдад хуу- рла. Зуг хәрин гиич ирхлә, түүг эрк биш герин эзн тосҗ авдг билә. Ода Хәби гертән уга, тегәд яһсн сән болх? Көсрә таньдго кү тосҗ гүүһәд яахв, кергтә болхла эврән орҗ нрх гиһәд, Цаһан идәлсн арсан цааранднь ниткрәд, нухад суув.

Зөвәр болад маштг герин үүдн секгдәд, хәрин залу орҗ ирв.

— Цуһар эрүл-дбрул, өнр-өргн амулң бәәцхәнт, — гиҗ хазг мендләд, үрлһн угаһар уралан һарад, терзин өөр бәәсн скамейк деер суув. Цаһан мендин хәрү өгәд, һаран уһан бәәҗ күүкндән келв:

— .Баклан, хәрин гиичд тәмк нерҗ өг.

Шуһуд, бешин цаад хаҗуд, бичкн терз тус сууһад хатхмр хатхҗасн бичкң күүкн, һартк үүлән, урдклаһан әдл, тохнятаһар ахулчкад, ормасн шамдһа босв. Тер тә- вц деер даңгин белн бәәдг хар модн һанзд тәмк нерәд, һал орулад, һанзта барун һаран уралан суңһад, зүн һа- рйннь хурһдар барун тохаһан аярхн дөңнҗ бәрәд, гии- чүр өөрдв.

— Ут наста, бат кишгтә бол, кукн, — гиҗ ханлтан өргәд, медәтә хазг суусн ормасн өндс босад, күүкнә сун- һсн һанзиг авад, бүшмүдиннь хавтхас цаһан-бор альчур һарһад сурулынь арччкад, амндан • авад, дару’Дарунь сорҗ татад, өткн көк ута пүргүлв.

Дундын нурһта, күдр цогцта, ирмәгинь эгцлҗ хәәч- лсн нигт сахлта хәрин залу, кувц кевтә, хурц нүдәрн бп- чкн күүкиг агчмин зуур харвҗ хәләв. Тер хәләц Бакла- ниг, шөвгәр шаасн мет, зүркинь числүләд, адһмтаһар беш тал гүүлгв. , . _и

Ца’һан цә чанад, терүгән хәәснәс нискт йүүһәд, ша<т

5

ринь онц авч үлдв. Дәкәд зандртлнь йирн йис самрад, зать хальмпр хойрин үнр каңкнулад, кирслҗ хадсн көл- тә маштг стол деер авч ирәд тәвб.

Таньдго залу, аминь улан мөңгәр чимксн удн ааһд •ксҗ өгсн цәәг адһм угаһар сорҗ ууһад, Цаһанас эн ха­ту-мету үвләс яһҗ һарсинь, мал-аһурснь толһа бүрн бәәх-угаг сура бәәҗ, аш сүүлднь соньмсв:

— Герин эзнтн яһла?

— Кеср малд йовна, — болҗ Цаһан хәрү өгв.

— Кенә мал хәрүлнә?

— Ссрнгин.

— һазрин хама?

— Манцин көвәд.

— Пө, зөвәр ууҗмд йовдг чигн, —гиҗ гиич негт өвр_^ . сн, негт һундл төрсн дууһар ормав. — Асхнд герүрн ир- нү?

— Долан хонгт нег дәкҗ ирнә, — болҗ Цаһан цәәл- һв. — Нөкәдүртән ирх зөвтә.

— Мууха юмби. — Хазг хавтхасн одак альчуран һар- һҗ авад, заһрмгарн һооҗсн көлсән арчв. Тер хустг ша- таһад, унтрҗ одсн һанзд хәрү һал орулад, дәкнәс ута пүргүләд татв.

Герин эзн күүкд күүнд ирсн хәр күн нер-усан, хама- һас йовсан, альд бәәдгән эврән эс келхлә, өмнәснь сурхд эвго, нам тиим зөв чигн уга. Тер учрар Цаһан бешин ца- ад бийд, әмән авх шулмас бултҗах мет, хоргдҗасн күү- кнүрн, ю-бис кесн бәәдлтәһәр өөрдҗ ирәд, чикнднь шимлдв:

— һарад мөринь хәлә.

Баклан шуд тиим заквр күләҗәсн мет, бултҗасн шуһуһасн шурс Һульдрад, миисин ишкдләр гиигпәр болн ә-чимән угаһар һазаран һарв.

Күүкнд эн таньдго хазгин ирлһн ик сонҗлта болҗ медгдв. Нег үлү, һанз 'һартнь бәрүлҗ йовтл залуһин хә- ләсн хәләц эндр өдр күртл, эн агчм күртл тагчг, таварн, санамр бәәсн зүркинь бульглулад, бәрҗәсн үүлднь харш болв. Хойр-1һурв дәкҗ зүүһәр хурһдан шааһад, талдан цагт чишкх бәәсн бийнь, эн саамд өвдсн өвдлһән дарҗ, . хумсан зуусн миисинәр зовньв.

Эрк алхад (һархлань, хаврин серүн салькн Баклана хамрар цокад, шахгдсн өрчинь цевр, цегән аһарар дүүр- гв. Экиннь заквр күцәхәр, мөр орулдг хаацин үүдәр ша- һаһад хәләхлә, хәрин залу мөрнәннь эмәлиг авад, хойр

7

төгәтә тсргнә дсрндг дсер, көлстә делтринь хагсахаралс цокад тәвж, һанзһд новей бичкн мишгтә сулясн дорвад кеһәд, мөрнәннь хоцшарт өмскәд, бүчинь хойр чикнәннь ардас боочкж.

Энүнә тускар күүкн экдәп күргҗ кслхла, Цаһан хо- лас прсн гиич хонхар бәәхнг медәд, дарунь шиидвр авад, одачн нер-усан ксләд уга хазгии өмнк ааһд дәкнәс зан- дрсн цә дүүргәд ксчкәд, гертәсн һарв. Тер бичкн көвү- һән хәәһәд, күүтрин уулыщар псг ипгән, нег тиигән йовҗ ДУУДв:

— Ааку, Ааку, хама йовнач?.. Наар, герүрн өкә!

Цаһана- хәәкрсн дуунас күүтрин бичкн көвүд, ичәнә- сн һарсн зурмд кевтә, энд-тсндәс гүүлдҗ ирв. Зуг тедн дунд көвүнь уга болж һарв,

— Тадн Аакуг үзсн угавт? — гиҗ Даһан бийинь бүс- ләд зогссн бичкдүдәс сурв.

— Түүгәр яһнат? — болҗ амха шүдтә көвүн соньм- св.

— Кергтә.

— Кемр түүг гүвдх болхлатн, хама йовхинь келҗ өгнәв, — гиҗ’ чирәнь мел сөрв, эн эццн бичкдүдәс дүүрң цогцта, ик оварта көвүн келв.

— Хактин, Аакуг яһснднь цокулхар бәәхмч? — болҗ Цаһан алң болв.

— Тер көк нүдтәлә толһаһаң холвна, — гиҗ Хактин, Шагальдиновин көвүн, цәәлһв. — Мана бааҗа келнә: орсла үүрлсн күң өвртән чолу хадһлх кергт^, гиж.

— Көк нүдтә, хар Нүдтә гиснд юн йилһл бәәх билә, — болҗ Цаһан цәәлһв. — Арһта болхла, хоорндан ни- негн наадтн.

— Ааку Пашата хоюрн тенд йовцхана, — гнҗ амха шүдтә көвүн күүтрин ард бәәсн сеерүр заав.

Цаһан Мечитов Шаркинә көвүнә заасн үзгүр хәлә- һәд, зөвәр өндр сер өөдләд һарв.

Эльмт күүтрин ар бийд өндр сер бәәнә. Тер сер деер хойр бичкн көвүн наадҗ сууна. Негнь хәэчлсн хожһр тол 1ата, сертхр чнктә, һал асс!} төгрг хар болчкад, зеег- тә нүдтә, бичкн нурһта, наадкнь олсн шар үстә, зуни. чн- лгр тецгрии өцгтә цсңкр нүдтә, нәрхн өндр нурһта: Хойр көвүи хоюрн эццн, шанань хавчгдсн яр’һа чирәтә. Хожһр

8

толһата көвүнә чирә, гемтсн мст, шарңху зүстә.

Шар үстә көвүн хулен мөрән унҗ авад, ардан эргэд хәәкрв:

— Ока, м^өрнчн хурдн болхла, намаг күцәд ав.

Ааку бас, цаг түдл уга, мөрндән сууһад, түүнә ардас довтлад һарв. Көвүдин мөрнд негчн көл уга, тегәд тедн зуг эврәннь хойр көлдән нәәлнә. Шар үстә көвүн ут көл- тә болен төләдән, зөвәр холд йовад одв.

— Пашка, би чамаг эрк биш күцхүв, — болҗ хоҗһр толһата көвүн, маштг нурһта болсар, алхсн алхинь, дов- тлсн довтллһнь әрв авч өГЛго генүлҗ, хәәкрв.

Болв түүнә зөрг, седкл «күц, күц» гиж көвүг үдрдә- нә. Тер бәә£н чидләрн һартк бураһарн хулен мөрән шав- дҗ өгнә, зуг нэрхн'буран үзүр, зәрмдән түүнә шилвәр тусад. зөвәр хорсхана, тиигвчн халҗ одсн көвүн тер өвд- күриг төртән авхш. ।

Нарни күчнд ниднин зунаһа өгрҗ одсн шарлҗна бү- чр, зултрһна түңг көвүдин нүцкн көлмүдиг шавдн хат- хад йовна, тер бийнь теднә кень чигн гүүдлән номһру- лҗ бәәхш.

— Чу, чу, нерим бичә һута, — болҗ Ааку мөрән үдр- дәнә.

— Но, но, Окад күцгддг болвзач! — гиҗ Паша, ар­дан коле хәләчкәд, мөрән шавдна.

Нукнәннь амн деер чичкнҗәсн зурмд, хойр көвүнәс сүрдәд, дарунь һазр дор орад, уга болҗ одна. Цомг деер суусн һәрд, шил күзү үзүлҗәх кевтә, тедниг өөрдәд ир- тл, шилхиһәд ормдан сууна. Зооглҗасн зурмнаннь үлд- лиг бүкләр зальгчкад, хоңшаран далваган өргж арчад, тер далваган сервҗ деләд, һәрд адһм угаһар теңгрүр ха- ляд һарна.

Паша чигн, Ааку чигн тер һәрдәр төр кеҗ йовхш. Тиигтлән теегт һәрд баһий?

Өмн довтлҗ йовсн шар үстә көвүн, мөрнь җе гйҗ көшсн кевтә, генткн унҗ одв. Ааку үр көвүнәннь мөрн көшсиг үзәд, шин чидл агсҗ, омгтайар хәәкрв: *

— Толвта кеерм, авад од!

Тер күрд унсн Пашан хажуһар довтлад һарч йовад, үр көвүнәннь кимр цаһан чирә үзәд, мөрнәннь җолаг хә- рүэргүләд, өөрнь ирж, зогсв.

— Пашка, яһвчи? — болҗ Ааку шар үсгә көвүнүр өкәв.

Паша зүн көлән теврәд, өвдлһнәс чирәнь бирчиһәд,

9

шүдән аралдҗ зууһад, түүнә сурврт хәрү өгсн уга. Лаку келлһн угаһар чнгн үүрләһән юн болсиг медв: түүнә су- усн һазрт ялмна ик нүкн харгдв.

— Көлчн булһрви? — гиж Ааку үр көвүнәннь хаҗуд суув.

— Тат! — болҗ Паша, хожһр толһата көвүнә сурврт хәрү өгл уга, нег мөслж, келәд, нурһн деерән кевтәд, тев- рҗәсн зүн көлән суцһв.

Пашан чпрән бәәдләр, түүнд ямаран өвдкүртәһинь Ааку мсдв, болв үүриннь нег мөслгч ду сонсад, түүчә көлиг өскә, хурһд бийәснь хавчҗ бәрәд, бәәси чидләря ссгсрн татад оркв.

— Он! — Пашан нүдн нульмсар мелмлзв.

Талдан цаг болен болхла, Ааку Пашаг «ой» гиҗ хә- әкрвч гиһәд, эрк биш наад бәрх билә. Зуг ода, түүнә эврәннь көлнь булһрсн кевтә, махмуднь кинт дөрәд одз.

Шидр эдн нег зүтклдснр хөөн иим шиидвр авла:. ямр өвдкүртә юмн учрвчн ях гйшго болҗ, кедү күчр йовдл һарһв чигн хәрү цухршго болҗ. Паша тер андһаран эн- др эвдв, зуг түүнә зөв; көлчн булһрхла, нег сәәхн яхлхч.

— Альков, бослч, — гиҗ Ааку үр Хөвүһән белкүснә- снь теврҗ босхад, ээмән сүүднь тәвҗ, зогсхднь дөң болв. *

— Көлән, зүң көләң ишк. Тавглад ишк.

Паша, шинкән көлд орҗах бичкн күүкд кевтә, саглҗ көлән тавглад, уралан йовхар седв. Түүнә көлин шаһа, зүн хатхсн мет, чис гиһәд одв. Паша дор ормдан хәрү суув.

— Көлән нааран суңһ, бас нег татхмн, — болҗ Ааку татв.

Эн саамд Пашан щаһа кирд гиһәд, ормдач суув. Тү- үг Ааку чигн, Паша чигн медв_?-

— Невчк сууҗа, дәкәд босхч, — гиҗ Ааку сүв-селвг өгв.

Хаврин түрүн сарин номһн салькн махмуд таалҗ эр- влзнә. Энд-тенд тарһн зурмд чичкнңә. Тедн нидннн зу- ни дуусн әмтнә ядухн тәрәнәс хулхаһар буудя зөөһәд, ичәндән дарад авчкад, үвлин дуусн санамр гүүгәи ндәд кевтсн, ода ик сергмҗтәһәр-ду дуулҗацхана. Зерлг та­ка шарлҗна бүчр заагас сард нисҗ һарад, агчмнн зуур уга болж, одв. Өдрин дуусн мең меңнәд, теңгрт халяд

10

I»

нисдг һәрднр нег-негнәсп зөвәр уужмд тссгин эзән мсдү- лхәр, дүцгәлдәд сууцхана.

Тсңгрин дссд захд хаврпн түрүн көвкр үүлп һарч. Үдәс хооран өдр ахр гппә. Тср үнн Өдрәһә алтрҗасн нарн ода шарһ ецг һарад, көвкр үүлнә ца, йиртмжәс бултсн кевтә, халхлгдҗ одж. Үүл ташрлсн нарнас то то- мҗ уга олн толь эргндән солнһтрҗ цацгдад, деед үзгиг йир сәәхн кесрүлв.

Ааку тпигән хәләчкәд, зөвүртә бәәх үүрән аадрулхин кергт, зөрц байртаһар хәәкрв:

— Пашка, хәлә, хәлә, тер мөрд йовна.

— Альд? — болад шһр үстә көвүн, Аакуһин зааси деед үзгүр ширтв.

Мөрн гисн үг эн хойр көвүнд теңкән уга ик байр үүд- әнә, күүндвр бүрдәнә, күсл зүүлһнә, зүтклдә татна. Ме­рн? Ямаран сәәхн адусн! Мөрн! Ямр хурдн көлгн! Ме­рн! Эх, йосн мертә болен болхла, эн хойр көвүн иигж Эльмт күүтрин ардк сер деер суух билү? Тенд, деед үзгт, Ик Буурл станиц бәәнә гинә. Тер станицд хальмг сувр- һн, орс чонҗ бәәдг чигн. Дорд үзгт Чапраг станиц бәә- дг чигн. Тер йоста балһснла әдл гинә. Нам Ик Буурл станицәс сәәхн гинә. Кемр йосн мөртә болхла, Ааку Паша хойр гертон суух билү? Иовад һазр үзх билә, һан- цхн Ик Буурл, Чапраг станицмүдт биш, нам тер хазгу- дын хотл балһсн Кермнд¹ күрх билә.

Ода юмби? Эднә хулен мөрд, әмн-шир уга, хаҗуднь һазр дерләд кевтцхәнә. Деернь Һарад унад, эврә хойр көләрн күчләд эс довтлтл, эзндән эд болхш. Хулен мер­ное көлтә Паша зүн көлән шаһаһарнь булһлв. Яһнат- кегнәт, йосн мерное әвртә юмн делкә деер берк’ Мөрн, мөрн, мөрн!!!

—Үзҗәхшвчи, — гиһәд Ааку, барун һариннь хумха хурһ шовалһад, ңарн сүүрлҗәсн үзгүр дәкнәс заав. — Э-э, энчн кесг мөрд йовна! Тер түрүн йовсн алтн шар аҗрһ мини!

— Хама, хама мөрд үзәд бәәнәч? — Паша хәләцән улм хурцдулҗ өгв.

Кедү дүңгәһәр үүрән басшгоһар седсн бийнь, Ааку тесҗ эс чадад, гемшәҗ келв:

— Чи көлән булһлсн деерән, нам сохрҗ одсн болв*

зач.

¹ К е р м н — Новочеркасск.

11

— Үзҗәнәв, ода үзҗәнәв! — болҗ шар үстә көвүн, <оҗһр толһата үүриннь хорта үгмүдиг тәртәч авл уга, эргмҗтәһәр хәәкрв. — һанпхп чипн ажрһ биш, цуг мөрд ЗЛТН зүстә бәоҗ! Мини... мини мөрн тср... чини аҗр- 1нн ард довтлж новей тср...

Хаврин көвкр үүли, поста адун мет, мөрдин дүр һарч ,’үмлдәд, сүүрлҗәх шарһ нарнп гсрлд алтрҗ хойр көвүг эайсав.

— Ока, Ока, чппи аҗрһас зута бәәдл һарч одв. Тол- чань тасрад өөдән һархла, көврдгнь уралан довтлж, йов- та! — гпж, хәәкрәд Паша, булһрсн зүн көлиннь өвдкүр лартад, хаҗуһин дөң угаһар, ормасн өсрҗ босв. — Ми­чи мөрн, хәлә, хәлә, чини аҗрһин көврдгиг күцәд, да- зад 'һархар новна.

Ааку хәрүднь үг келен уга. Юн гиҗ келхв? Түунә тү- )үн шүүҗ, ончлҗ авсн аҗрһ, Пашан келсәр, толһань <өврдгәсн тасрад, үзг-үзгтән салад йовҗ одв. Ааку, 1ун-шун уга, Эльмт күүтрән хәләһәд һархар седв. Шар ^стә көвүн генткн сана авч үүртән келв:

— Ока, тер мөрән ав.

— Нанд хулен мөрн дәкҗ керго! — гиҗ Ааку һаран :ажв. — Би аштнь эврә йосн мөртә болхв.

Эн саамла өөдмин кецәс Цаһана хәәкрсн дун соңсг- ^в:

— Ааку, шулуһар наарлч!

— Не, чамд тусва, — болҗ Паша үүртән харм төрв.

— Мини эк намаг кезәдчн цокхш, — гиҗ Ааку.үүрән гөвкнүләд, экиннь нааһас тосад гүүв.

Әмсхәд гүүҗ ирсн көвүһән Цаһан тосҗ теврәд, хоҗ- һр толһаһинь таалн бәәҗ сурв:

— Ааку, Бадмиг хама малан хәрүлж, йовхңнь меднч?

— Меднә.

— Тииклә шулун болдгар гүүһәд ахурн од. .

— Аха нанд мөрән унулшго, — болҗ көвүн һашута* һар келв.

— Чамд түүнә мөр унад керго. Бадм мөрәри цааран эцкүрн одад, ормднь Сернгин мал хәрүләд үлдтхә. Эц- кән цаг түдл уга герүрн хәрҗ иртхә гиҗ келтхә.

— Пашата хоюрн йовҗ болхий? — гиҗ Ааку, эцкән яһад тиим бачм дуудҗахин тускнг төртән авл уга, экэ- сн зөвшәл сурв.

— Хоюрн йовхла йир сән болхгов.

12

Бичкн хойр көвүн деед-өмн үзг хәләһәд, хурдлад һархла, Цаһан теднә ардас хәәкрв:

— Бадмин хәрүлж, йовсн малыг салһл уга тууһад авч нртн.

Нальцһш өвртә, пурһлж. шар цоохр зүстә, тсвш дслд- тә үкрмүднг делврәд пдшлж. йовсн бәәрнәснь хавсрад нсг һазр кеһәд, ксвтр талнь өкәлһж, Гювсн Хэби, довг- лад аашсн мөртә кү үзәд, тотхад зогсв.

Тср күн өөрдх дутман мөрән шавдад, гүүдлинь чац- һаж өгнә. Нарн сүүрлҗ одсн учрар, мөртә күн түрүләд оньһгдҗ өгсн уга. Болв ик көвүнәнпь көлглдг кср мөрпг гүүдләрнь таняд, Бадмиг аашхиг мсдәд, зүркнв менрәд, нааһасчь тосад хатрв.

«Саки даңгин гсмнәд бәәдг билә... терүнлә нег үүл учрсн болҗана... Аль Цаһан... Уга, уга...>—Хәбпһин толһаг олн зүсн әәмшгтә тоолвр дүүргәд, өрчинь өвдкәж, әәвлхәһинь числҗ үүмүлв. ,

— Бадма, юн үүл учрҗ одва?! — болҗ Хәби ик ууж- мас көвүнәсн тосҗ сурв. '

— Таниг баав шулуһар иртхә гиҗ.

— Юдгад? Намаг күүнә мал.үлдәҗ, хәрж, ирҗ чад- 111 гог меднәлмн.

— Тана ормд намаг үлдтхә гиҗ.—Эцкләһан зөрлцж. ирсн Бадм довтлсн кер мөрнәсн давуһар әмсхжәнә. — Зуг шулуһар хәрҗ иртн гиҗ.

_:— Сакила нег му йовдл харһсн болвза?

— Медҗәхшив. Ааку дядя Мишан Пашата хоюрн гүүҗ ирәд, баав танла бачм кергтә болад дуудҗана ги- вә. Мини хәрүлж, йовсн мана ма^ыг тедн тууһад хәрҗ одва, — гиҗ көвүн, давхцсн кииһән әрә дарж, цәәлһж. өгв.

— Не, тииклә. Бадм/эн үкрмүдиг кевтртчь күргәд, оньган өгәд хәләҗә. Даруһас мини нөкд ирх зөвтә. Тео өцклдүр хәрсн кевтән уга, өрүнәһә ирх болла. — Хәбл ик көвүндән иигҗ заавр өгчкәд,- боргч гүүһән көндәһәд һарчаһад, түрд зогсад, немҗ келв: — Хош герт борцл- сн махн бәәнә. Бийдәп зөвәр чанҗ пд. Мә, хустг. һачас сагл. Сөөдән малый өөр һал шатахлари, теегт түүмр алдчкдг болвзат. Хаврин хагсу өвсн дәрлэ одл болдмн.

Хәби Эльмт күүтр ббәсн үзгүр, дбрд ардакшаи довт-

13

лад һапв. Бадм, идшләд зөвәр уралан йовж одсн үкр- мүдиг көөж күиәд, эцкннпь кслсәр, хош герпн эргмд ээрәд ксвтүлв.

«Зөнг толһа, герт юп үүл учрсиг Аакуһас эс сурув, а? -- гпһәд Бадм бнйәп гсмшәнә... — Саки нилх ... сөөд ууляд унтулдго бнлә.'.. Ксмр Бакланла.. — Көвүн эгчпннь тускар санчкад, улм-улм әәснь күрв. Тер теегт һанцарн үлдсндән әәжәхш, дурта эгчән гемтси болвза. зсткрпн үүллә харһсн болвза гиҗ сүрджәнә. -- Эх, баав баажаг юңгад дуудснг Аакуһас яһад эс сурув?..»

Бадм Баклан хопр хоорндан йнр ни-негн. Эгчнь, экән дүрасн, һартан пнр өөтә, бәрсн тоотан кенә, нег үлү үүл бәрхләрн. уйси хамгнь ксв-янзарн чигн, тохнян-урнарн чигн ннлһрәд бәәнә. Эндр асхн ирхлә, түүңд нерәдәд унжах көк торһн киилгин захднь, ханцнднь хатхмр хат- хад дуусад, өмскҗ хәләх болла. Бадмд урднь тиим кии- лг эцкнь чигн хулдҗ авч өгәд уга', экнь чнгн уйж өгэд уга. Ксмр тер киплг өмсәд һархла, Бадмиг көвүд йоста хазгт тоолх, күүкд... Күүкдин тускар ухалхас Бадмд эрт....

— Хәби, хей, Хәби, хама бәәнәч? — гисн дун зөвәр ууҗмд соңсгдв.

— Нааран йовтн, нааран, — болҗ эндәснь Бадм то- сҗ хәәкрв. ‘ *

— һал эс шатанач? Харңһу болад, төөрәд, хажуһар давад әрлн алдув, — гиж медәтә залу, мөрн деерәсн бун йовж, гемшәҗ кслв.

— Бааҗа куүтр прҗ одва. Ормднь би бәәнәв, — бо- лж көвүн, чинрән өөдлүлхин төлә, дууһан зөрц борзңту- лж, төм-төм иәәлһ.в.

Көвүн эгчиннъ тускар ухалхларн, һал шатахан чнгн, борц чанж идхән чнгн, ^эргндән иргләд кевтх үкрмүднн тускар чигн мартад хуурч.

— Хэби мини зөвшәл угаһар юңгад хәрж йовхмб? — болж, зөвәр халмһа үкрч залу эрчмнв. — Гүүиә хәрх болзг одачн хойр хонг билә.

— Баажа ксзә хәрхән танас суршго, — гцҗ Бадм энкән харсв. — Тер ах үкрч.

— Эндр Хәби ах үкрч, мацһдур Орһадул чнгн ах үк* рч болад бәәхмп болжана.

— Та ксзәдчн ах үкрч болшгот! — Бадм. дел д уурлх- ларн, чинэин төлә борзцтсн дууһар келҗәсәи мартад, нәрхн дууһар чишкж келв.

14

— Юңгад, Хар Дааһна салтр? — гичкәд, Орһадул нсгл дөөглх, наад бәрх нохан.кнчг олҗ авсн ксвтә, бич- кн көвүнә бөөрәр чичәд, һочкнҗ инәв.

— Юңгад... юңгад гихлә, та даңгин әрк уучксн бәә- ңәт... Әрк уудг күүнд дала үкрмүд биш, цөөкн ишкс ит- кҗ хәрүлһҗ болшго.. .

— Ха, ха, эн нохан кичгии келжәх тоотыг соңслч, а...

— Бп нохан кичг бишив, би күмб! — болж, Бадм, ме- дәтә хазгин өмнәс сөрүд үг келшго йос эвдҗ, эцкән харс- сн деерән, бийиннь чинр басснд 'һуидл төрж. эн саамд хәрү борзңтсн дууһар, үгмүд болһниг, тиизлсн мет, тодр- хаһар келв.

— Ха, ха, Хәбйһин кичг, намаг эндр кенлә эрк ууснг медҗәнчи, а?.. Би тег дүүргсн адута, теңгр тулсн чинр- тә, Тсңд нерәрн туурсн байн Арена Ссрнгтә әркдүв... түүг медҗәнчи?

— Ха, Сернг танла юн әрк уух билә. Танд тер аду өскәч холый, теңгр холый, — гиҗ көвүн залуг хордха- җана.

Халмһа хазг баахн көвүнә дамбрлһни утх медсн уга, тер улм көөрв:

— Хе, хе, Сернг бидн хойр өцклдүрәс авн һурвн хәә- сн әрк ууввидн. Тегәд теңгр йозурта Сернг намар ах үк- рч кех болва. -

Орһадулын келсн Бадмиг, ташмгар шавдсн мет, зүр- кинь хорсхаһад, эцкиннь ардас хәрү довтлад, түүнд эн зәңг.күргх уха зүүлһв. Генткн эн саамла, таш-пиш гисн ә соңсгдад, зүркнәннь хорслһн махмудын хорслһар соль- гдв.

.— Бийим яһад малядвт? — болҗ көвүн, Орһадулын шавдсн сәәрән һарарн калхлад, һарад зулхар седв.

— Зогс гинәв, тер мөрнә эмәл. ав гинәв! — гиж. хал- мһа хазг закв. — Дүләрҗ одсн кевтә, келсим эс соңс- нач.

«Эцкиннь ормд үлдчкәд, байн Ссрнгин дала үкрмүд эн согту залуһин һарт даалһҗ болшго», — гиҗ көвүн һашутаһар тоолад, арһ уга, Орһадулын мөрнә эмәл авхар мөрнүр темцв.

«Угатя күүнд кезәдчн зөв уга», — гиж. Хәбн дацгпн келнә. Угатя күүнд байн күүнәс гүвдүлсн һундл уга, поен тиим. Болв угатя күн- угатя күүнәс гүвдүлхлә, тср экә- ршго һундлта болн басмжта бәәҗ.

Бадм эмәлиг татуринь тәәләд, мөрнә нурһн деерәс

15

угзрҗ суһлад, хош герпп булңд хайчкв. Мөриг амһаһа- снь сулдхад, хазарпнь авад, жолан үзүрәр шавдж цо- кад. тесгүр көнһәд тәвчкв.

Хәрү ирх/юнь Орһадул хаврнн кинтн һазр дсер кев- тәд унтж одсн, сүркләд, хоржцпад бәәнә. I (аһан барг ноха еогтү хазгин хувциг эргүлҗ үнрчләд, әркин үнрәс жпгшәд, тедүкп кевтсн үкрмүд эргәд ЙОВЖ, одв-

Бадм'хош герүр орад, тулһд арһс зергләд, хүүрә өвс заагарпь чнкәд. һал орулв. Бпчкн хәэсвд ус кеһәд, тер­мив нүднд өлгәтә бәәсп упһна арен тулмас борц мах авад. белдж утхарн утлв. Эикдән эләдәр үлдтхә гиһәд нег моһлцг мах хәәснд тәвәд, усн буслхиг күләв.

Хагсү арһсна дөрвкәд шатлһнас хош гер дотрк гер- лтнә. Тер горд көвүпә уутьрсн чееҗиг бас сарулдхад, олн зүсн тоолвр зүүлһнә. Согту хазгйн малядсн орм, һадын погас күч авсн ксвто, улм хорсж, өвднә.

«Байн Ссрнг угатя Орһадулта әрк уусн болхпй? — гпж Бадм ухална. —Мини эцкич ормд эн әркнчәр ах үк- рч тәвхәр бәәхпн?.. Дәәсн — дер дор гидг үнн болҗа- на.. . Бааҗа ксдү дәкҗ Орһадулыг засгдс, үкләс авч һа- рла. Эн болхла, мини эцкәс нүд далд, түүнд медүлл уга, нуувчар көл дорнь нүк малтҗах бәәдлтэ... Эндр болен йовдлыг эрк биш бааҗад күргҗ келх кергтә...»

Хәәснд усн экләд буслв.

Әәмшгтә тоолврас, салькнд туугдбн мет, адһмта но­вен Хәби хашаһурн орҗ ирәд, боргч гүүнәсн һәрәдҗ бууһад, эмәлинь авл уга, герүрн гүүхәрн орв.

Кпрс көлтә столын өөр, тогтурта болтха гиһәд, өрг- нәр кссн скамейк деер, медәтә хазг һанз татад сууна. Цаһан бсчдин өөр сахняд бәәнә — мах чанжах өңгтә. Баклан, нохаһас әәсн мис кёвтә, бещин цаад булңд, би- чкн дү күүкән теврәд, буру хандад сууна.

Орж ирсн герин эзн залуг үзәд, хәр хазг ормасн бо* сад, маасхлзҗ пнәһәд, өмнәснь тосж, келв:

— Пө, Хәби, иигҗ харһхмн бәәҗлмн. Өрк-бүлтн, мал-аһурснтн бүрн-бүтн бәәхиг нүдәрн үзәд, пк бахта суунав. Та эрүл-дорул, маңна тиньгр йовнт?!

— Мсндвт, Пандус, — болҗ Хәби, әәси әәлһнь дими болснд байрлад, гпич залуһин суңһсн һариг чаңһар ат- хад, кесгтән сегсрәд мендлв. — Та чигн эн хату-мөтү үвләс то бүт, толһа эрүл һарсн болхт?

16

— Мел тиим.

Эн таньдго хазг залуг гү тэвх ксмло ирснос авн кон болхув гиһәд ухалад, санад, ссргәһәд новен Цаһаиа чееҗ. залуһнннь келен нср соцсад, ээмэсн күнд девл то- элен мет, гннгрәд одв. Негт таньдг күнчн болен болиа, негт шннкән үзж.әх күнчн болҗ мсдгднә. «Пантус. . Кулешов Пантуе... 'мөн... Ик Буурл орхд, тенд нег дэ- 4<җ үзен... Түүнәс нааран... арвн... уга, арвн хонр җил болм\ новна... Тннгхд бндн нплх Бадмиг Ик Гегәнл*мэр- гүлхәр авч одлавндн...»

Цаһан ннгж. ухалн йовҗ, нк модн тавгта мах стоя деер авч нрҗ тәвб. Дарунь дервнәтә хальмг әрк авдрасн һарһв.

«Җигтә юмн, эн манала юн кергтә ирсн болхув?» — гиҗ, Цаһан дотран ухалад, тенд хот эдлҗ суух залусин күүндврт чикән өгч соңсна.

— Не, Помпуш ямаран бәәнә? — гиҗ Хәби соньмсв. -

— Көлнь эдгжәнә, тайг түшәд йовна, — болҗ гипч хазг хәрү өгв.

Пантусин нк ах Помпуш Кермн балһс орхларн, хәрж аашад зууран Тең һолын зүн көвәд бәәсн Батлаевск ста- ницәр орад, таньдг хазглаһан хойр өдр әркдәд, зүүж. йо- всн хойр мөрән түүнд белгләд, ормднь йосн теңгә тохм- та хар аҗрһ унсн ирв. Тер аҗрһинь Арсинов үзчкәд, мини адунас хулхалҗ аввч гиҗ гемшәһәд, станичн ата- манд күрцхәв. Мөр өскәчин хәәрнд күртдг атаман эднә төр тер дарунь хаһлҗ йилһсн уга, Батлаевск станицүр кү йовулад, Кулешовин келсйг үнн, худлынь ннлһх болв.

Станичн атаман келен үгдән күрсн уга, Арсиновин өглһн ик болад, төриг улм хооран саав. Тегәд эврә хойр мөрәрн сольҗ авсн тохмта аҗрһасн көлтә му нер эдл- җәх Кулешов хара суусн уга. Сернг Помпуш хойр нид- нин Зул болхд умснь халсн, келнь хурцдсн учрар, негнь байн болҗ деерлкәд, наадкнь угатяв гиҗ әл уга, бөк- цохан олхар седлдәд, күчтә ноолдан болв. Тер ноолдана сүүрт Арсинов Кулешовиг утхар шаасн, түүнә утхин ху- рц ир Помпушин һуй махинь тас цокад, цаадк чимгнә яснднь күрәд, зөвәр эрмдг һар:һв.

Эн йовдлын хөөн Сернг хар аҗрһ булалдхин орчд, деернь хойр мөр Помпушт өгәд, станичн олна- зарһас әмән мөлтлҗ авб. Помпуш түрүләд аду өскәчлә зөвшәр-. шгоһар седлә, болв түүнә элгн-саднь, таньл-үзлнь эвләд,

17

байн күүнәс зөвән авхар ссдсн угатя кезәдчн бурута үл- ддмн гиҗ цәәлһв.

— Тср чнгн хазг, би чпгн хазгв. Мана йосн, зөв, чинр _әд.ч! — болж, һуйннь хурла ламин өгсн шалдрн эмәр лашад боочксн, барун хәврһ дссрән бүкл еардан кевтх Помпуш һаньдглв.

Көвүм, «асхрснае — дола» гиһәд, Сернгнг өгчәсн дсер тер мөрдннь авчк, — гиҗ. Куляш таслҗ келв.

Арһ уга. эцкин кслснәс һарч болшго, Помиуш зөвшә- рв. И к Буурлд болен тер йовдл бүкл Сал теегиг кедәд, цуг етаннцмүдт кесг сардан келн, хүүв болв. Тегәд чигн ода Хәби, эн хәрин гиич юн кергтә ирсинь яһҗ мсдҗ, ав- хмб гисн нуувч тоолврта, холас күүндврән эклҗэнә^

— Сернг нам, байндан тесҗ эс чадхларн, станичн атаманас давҗ тусҗана, — болҗ Хәби, гиич хазгин ах- ла болен йовдлд аду өскәч эзән гемшәҗ, келв.

— «Деегүр ухан— бий’барна, деглә гер—өркән бар­на» гйшң цагнь ирхлә, түүнә һарһад бәәсн тоот ааль эл- кн-оошкарнь һарх, —• гиҗ Пантус аралдв.

— Маниг, зарцнран, нам күүнд тоолхщ. Кемр маңһ- дур тер мана хәрүлҗәсн малас нег толһа геедрж гихлә, эс гиҗ чонла харһхла, орчднь намаг алхасн хоор хәрш- го...

— Җигтә юмн, күндтә Хәби, тана ңөкд Орһадул асхн түүг дуудад, тоовр кесн билә. Дәкәд өрүнәһә Федор Ива- новичин магазинәс хамдан һарч йовсинь үзүв, бас әрк авчксн йовцхала, — болҗ Пантус цәәлһв.

Орһадул кениг тоова, кенлә йовна гинәт?

— Сернгиг тоова, терүнтә йовна.

Хм... — гихәс талдан дун Хәбнһин хоолас һарсн уга. -

Залусин күүндврт чикән өгчәсн Цаһан, Хәбнһәс нуув- чар Ик Буурлд болҗах йовдл зәңглхәр ирсн болҗана гиһәд нег халхарн байрлн хандг болвчн, талдан халхарн залуһиннь толһа деер хар үүлн бархлзҗахнг медәд, өр- чнь зовңьв.

— Хәрнь, өрүнәһә ирх Орһадул эндр хошурн нрснуга биләл, — болж. Хәби, тасрсн күүндвриг цааранднь утд- хҗ келв. — Теңгр тулсн Сернг теегт мөлксн Орһадул хойр мууха холвлдҗ йовхмб?

Цаһанд залуһиннь тиигҗ дүңцүлҗ келсн икәр гаасг- дв.

— Мана станичн хазгуд тедниг асхн үзәд, өрүнә үзад,

18

бас үүв-хүүв ксҗәнә, — гиҗ Пантус инәмсклв. — «Зул бөкхнннь өмн падрна» гиһәд, Орһадулын му йорнь тат- җана.

— Тср ах үкрчәр ашгнь орхув гиҗ, согту ирчкәд, хойр-һурв дәкж. намаг әәлһхәр ссдлә. Мини орм эзлхәр арһан хәәҗ йовдг болх. — Хәбиг тиигҗ келхлә, ааһст шөл коһәд залусин өмн тәвҗ йовсн Цаһан, цааранднь тссмх тагчг бәәҗ чадшго болад, герин эзәи гемгләв:

— Тннм күүндвр һарад бәәсн бийнь нанас түүгән яһад нуусмт?

— Согту күн ю болвчн келхгов.

— «Эрүлин ухан— согтуднь» гидг биший.

— Сернг, ха йир, әркңч түүгәр юн ах үкрч тәвх билә, — болҗ Пантус герин эзиг аадрулхар, өргмҗтәһәр келв.

— Сернгт Орһадулыг мекләд, әрк ууснь олз болҗах- гов.

— Тиим байң аду, өскәчд әрк уухднь эврәннь мөңгн баһви? — гиҗ Цаһан алң болв.

— Күн байн болх дутман —хатуч мөн. Нег үлү — Сернг.

«Сернг Орһадул хойр хамдан әрк уусна тускар зәңг- лхин төлә иим күндтә хазг арвн тав«*хөрн дуунад өнгәр мөр көөһәд йовшго, — гиҗ Хәби дотран у.хална. — Энү- нә ирсн һол төрнь юн болхв?. .»

Баклай үр күүкн Гиланла хонхар Мечитов Шаркинә тал асхар йовҗ одв. Ааку беш деерән һарчкад, түрүләд эднә күүндвр .соңсҗала, дәкәд тер күүндврнь соньн эс болхла, өдрин дуусн наадлһнас, бичкн дүүһән саатуллһ- нас, ахиннь орчд кеерәс малан тууҗ авч ирлһнәс көшсн учрар, дарунь унтҗ рдв.

.Маштг шавр герин 1һол моднас, бёш талакшан өлгсн- дүүҗңд к£втсн Саки, гиич ирснәс ичсн-эмәсн кевтә, ур- днь сөөд уульдг бәәсн болхла, ода тагчг, хойр һаран сарсалһад унтад кевтнә.

Сөөни өрәл давад, медәчүд унтх цаг болхла, хәрин гиич йовсн кергән цәәлһв: ^г

— Помпуш тайг түшәд йовдг болвчн, хурла багшин өгсн шалдрң эм шавнь бүрлдхд далаһар тус болҗахш. Тер Дурноселовкд күчтә тәрнтә нег эмгн бәәнә гинә. Түү- нүр ирләв. Күндтә Хәби, Эльмт күүтрт нанд танас оцдан өөрхн таньл уга.

— Тер эмгитн би сәәнәр меднәв,—болҗ Цаһан, «ам­та күүкиг баранд дарҗ болдго» гиһәд, эндәснь келв. -

19

— Тиик дутман сән, — гиж Пантус бапрлсн бәәдл һарв. — Хәби өрүндән эрт хәрү малан орх. тииклә. Ця‘ һан, ацг эс болхла, намаг тер эмгнлә таньлдултн.

— Зөвтә, — гихәс талдан хәрү герин эзн күүкд күн өгсн уга.

Хәби орндан орчкад, кесгтән нүдән харһулсн уга. Ку­лешов Пантуст эн күүтрт Хәбиһәс өөрхн-өөрхн таньл- муд бәәнә, болв тер шишлң эднәһүр ирсн ик соньмжта. Нсг халхарнь тиигәд ухалдг болвчн, талдан халхарп, Ик Буурлдан тоомсрта эн медәтә хазг, наадк таньлмуд- тан биш, шуд эднә тал ончлад ирснь бас седклднь байр үудәнә, өринь жөөлдкнә.

Ачта гиичиг тәрнтә^Акулина эмгнүр дахулҗ одх әрүн седклтә Цаһан, дерд толһаһан тәвн, унтҗ одв.

Хәби өрүнднь Пантусла мсндләд, бүрң-барц гегәнлә Сернгип мал тал һарв. Хәрин хазг адһм угаһар, Бакла- нир Шаркинәһәс нрснә хөөн. Цаһанпг . дахад, Чиигтә Эльмт салан цаад амнд бәәсн Дурноселовк орв.

Пантус носндан юн ксргтә новсиг, түүнә хонсн Хәби- һин өрк-бүл чигн, Эльмт күүтрии хлзгуд, күүкд улс чигн медсн уга.

• 5.

Хәбиһнн бүл нк. зурһаи әмн. Эдл-ахунь бичкн: хойо мөрн, нег тсмән, арв шаху бод мал, арвн тавн хөн. Мал элктә улст — эн эдл-аху биш.

Герин эзн, аду өскәч Арсинов Сернгин мал хәрүләд, даңгин кеер: зуна халунд, намрин чиигт, үвлин киитнд, хаврин хар салькнд амрлһн, зогслһн уга йовна. Хәбиһин гергн Цаһан, ууһн күүкн Бакланарн накд авад, бәәхтә улст арс идәлнә, ноос ээрнә, девл уйна. Теднә ик корүн Бадм өсәд-босад, ода эврә цөөкн малан хәрүлнә. Ааку наснь бнчкн болсар, одачн хәрүд орад уга. Тер зуг наад- хас, нилх, дү күүкн Сакиг саатулхас талдан эв-арһ уга.

Делврәд пдшлҗ новх үкрмүдиг Хәби ики холас үзз. Бадм, кеерән цулвраснь көтлсн, малый захд йовна. Барг нохань хаҗуднь дахж.

— Орһадуд ирсн угайи?— гиҗ Хәби, боргчнасн һә- рәдҗ бууһад, көвүнәсн сурв.

20

— Ирлә, — болж, Бадм уурта дууһар хамр доран

келв.

— Тер яһва?

— һаза унтад кевтнә.

— Өрүнә ирвү?

— Уга, асхн прлә.

— Тегәд асхнас авн һаза кевтнү?

Бадм хәрү өгсн уга. Кер мөрн деерән мордад, күүтр тал йовхар ссдв.

— Сөөни дуусн киитн һазр дсср кевтхлә, иариҗ одсп болхгов, — гиҗ Хәби келәд, көвүһән гемшәв. — Ссрүләд гсрүр юңгад эс орулвчи?

—Тер'таниг ах үкрчәстн һарһад ормдтн суужанав гив.

— Согтужүн ю болвчн келхгов. Чи намаг күләжә, би түүг одҗ серүлнәв. —Хәби иигҗ келәд, нөкд залуг серү- лхәр хош герүр адһв.

—«Эрүлин ухан—согтуһин амнд» гиж, эврән келләт, — болад, Бадм эцкиннь ардас, асхнаһа орҗ ирсн тоолв- ран санҗ, чаңһар хәрү өгв.

Хәби Орһадулыг кесгтән сегсрв, тернь әмн-шир уга, үксн кевтә, көндрҗ бәәхш. «Энчн нам царцад йосндан әмнь һарч одсн болвза», — гиж. Хәби сүрдәд, хазгин зүн өрчд чикән шахад,' чиңнхлә, зүркнь, ишкдлнь ээдрсн мөрн мет, алдг-унг цоксн болж, медгдв.

Ах үкрч арһан бархларн Орһадулыг, мишгтә күндбу- удя кевтә, нааран-цааран түлкәд долдалула бәәтл, те- рнь, әмн орад, яхлад-яалад серҗ ирв. Залу, деерән өкәсн Хәбиһин чирә үзәд, өндә!һәд босхар седв, зуг царцҗ одсл махмуднь, чолун мет күндрәд, хәврһ-бөөрнь числж, өвд- әд, босж, чадсн уга.

Бийләһән юн болсиг медхин төлә, Орһадул Хәбиһәс догшар сурв:

— Намаг нааран кен авч ирв?

— Сернг, — гиҗ Хәби зөрц келв.

— Сернг? — Орһадул алң болад, босхар седәд дөрв көлдв, зүгәр көшж одсн нурһнь тиниж. егл уга, числж хатхллһн улм икдәд, хойр оочаснь шүлсн һоожҗ уульң- нв. — Тер кишгог хәләһич, хойр өдр өңгәр әркпм уучкад, бийим эҗго теегт авч ирәд хайсинь, а?

Хәби эн андрҗах нөкд залуһиннь келсн тоотыг соңс- шгоһар, нарн һарчах үзгүр делвәһәд идшлҗ йовх малын нааһас һарв.

— Эй, Хар Дааһн, намаг хайчкад хамаран йовҗ йов-

21

нач, — болҗ Орһадул уульв. — Адг-ядхдан иамаг Ик Буурлд күргхнчн, би босҗ чаджахшлмн.

Өр өвч, түрү-зүдү харһсн тоотд сүүлин дсншгән өгх ссдклтә Хәби, эн саамд һашун нульмсан^асхрулад ууль- жах, эрүл бийән —гемтә кссн, эврә мөңгән — күүнд мс- клгдсн, ормднь суухар седәд, байн Сернгин суудг һазр долаҗ гүүсн хазгиг хәәрлсн уга. Хәрүлҗәх үкрмүдүрн өөрдх дутман тср баг шиндвр авб: өрк-бүләрн иаарзн нүүж ирх кергтә.

Эцкән өөрдәд ирхлә, көвүн сурв:

— Баажа, таниг баав юңгад дуудсн бәәҗ? Герт әәх юмн үгайи?

_* у_га< _ _ГИҗ Хәби, ик көвүнь йосндан хәрүд ор- җах деерән, өрк-бүлиннь бәәдл-бәрцәр. керг-төр кеһәд, соңьмсж сүрснднь ханад, тер седклинь тогтнулхар хәрү өгв. Ташр деернь немҗ цәәлһв. — Ик Буурлас Кулешов Пантус ирсн бәәж.

— Урднь манаһур ирдго хазг, юн кергтә йовҗ? — бо- . лад Бадм, йосн медәтә күүнәһәр, цецн сурвр өгв.

— Ахинь мини эзн утхар .шаасн, шавнь одачн бүрл- дҗ өгдгочн. Тегәд эгч Акулинас тәрн авхар ирж.

— Шав бүрлдхд тәрн тус болдвй? — гиҗ көвүн алң болв.

Хәби бас Пантусин тер сүзглтиг өврәд, тиим күндтә болн медрлтә медәтә күн утхас үлдсн шав бүрлдлһид кә- гшн эмгнә тәрн биш, орс эмчин эм кергтәг эс меддв гиж санла. Зуг Кулешовин седвәриг хә.рү цокшгон кергт тер тоолвран илднь һарйҗ келсн уга билә. Ода эн баһ наста көвүһән бас тиигҗ келхлә, Хәби, Пантус һанцхн тәрнәс көлтә бйш, талдан-нуувч төртә йовсинь батар медв.

Көвүһән хәрхәр салад 'һархлань, ардаснь дуудҗ зог- саһад, тер иигҗ закв:

— Бадм, экдән кел, ишкә герән хашад һарһж Сергәт- хә. Даруһас нааран нүүх кергтә;

—- Сән, баажа, — гиҗ көвүн хәрү өгәд, һарад йовхар седхлә, Хәби келв:

— Орһадулыг эс серүлсндчн чамаг гемшэҗ бәәхшив. Чини дуудсар тер сершго бәәҗ. «Әрк савасн бншңкинь эвднә» гиһәд, ода тер өрәл әмтә үлдни>яһни. Түүнәс тус, нөкд уга,

«Сән болж» гиҗ Бадм келхәр седчкәд, «кү тавлсн— му йорта» гиҗ тоолад, эцкән әркин тускар юуни тела ке­лене оньһв.

22

Баахн көвүн Элъмт күүтр хәләһәд хатрулад йовад одв.

6.

Зуслңгур нүүлһн һанцхн бичкдүдт биш, нам ик ут:т чнгн байр үүдәнэ, өргмж. өгнә.

Манцин көвә тал Арсинов Сернгин ах үкрч Хар Даа- һна Хәбиһин; түүнә аду хәрүлдг Мечитов Шаркинә боли нань чигн кесг өрк-бүл нүүх болҗ һарв.

Эльмт күүтрин деед захд өрк болһн эврә шур шатав ХаалҺин хойр тал дәрвкәд шатҗах һалмудт Цапан атх- атхар давс цацв. һал давен хойр хоорндан өшәтә бәәсн кевтә таш-пиш гиһәд, ширҗңнәд, тачкнад одв. Бадм цуг малан -һалмудын хоорндаһар тууҗ һарһв. Ардаснь мөрн тергнд ачсн, тёмәнд теңнсн ацан һарв.

Ааку нилх Сакигтеврсн тергн деер сууна.’Паша терг- нә хаҗуд дахсн, уульхин нааһар келнә:

— Ока, чи намаг бичә март.

— Пашка, эрк. бит мана хотнур ир, — гиҗ дүүһәя теврсн һарнь тушата мет, (һаран өргҗ үүрләһән мендлдг эв уга болсндан һундрхҗ, Ааку бас уульңнҗ эрнә.

— Му.тоот ,ард үддтхә. Тьфу, тьфу! — гиҗ Цаһан ар- дан эргҗ нульмна. — О-о, хәәрхн, өмн сән хамг учртха.

Увләс серсн’ тег йир шуугата- Үкрмүд мөөрлднә, хөд мәәлнә, мөрд инцхәнә, темәд буульна. Теднэ’дуунла әмт- нә хәәкрлдәң, инәлдән, дууллдан негднә.

Нилх дү уга Лапсан, өөрән кесг көвүд дахулчксн, теднь хулен, бура, суха мөр унчксн, нег ийгән, нег тии- гән өлкәдҗ довтллдна. Аакуд теднлә хамдан урлдх биш, әмң үр Пашалаһан күн кевтәһәр салдг арһ уга. Хойр көвүн, медәчүд зөрц салһҗах мет, 1һундл төрнә.

— Би чамд бүкл дорва шаһа цуглулнав, — гиҗ Ааку үүрән аадрулхин төлә келнә.

— Нанд шаһа керг уга, нанд чи кергтәч, — болҗ Па­ша һашутаһар саналдна.

Көвүдин зөвүр медсн Баклан, ээмдән теңнҗ үүрся даальңгасн, ниднин җиләс үлдсн хурс һарһад, хойраднь хуваҗ атхулна. Паша зЪгсад ард үлдв. Аакуһин нүднәс заядар нульмсн һооҗна. Лапсан эдн үзәд бийән наад бә- рх гиҗ тер ичҗ-эмәҗ бәәхш.

Нуүдл уралан йовх дутман, Пашан цогц бичкрәд, хар

23

... п,,_1Г11ип. тннүп бплрж <'-14 Ааку ода ИРЖ эргндк’ткчэ.У харвяе хәләв. Делгү кок иоһан. олн зүсж цсигүд. Тецгрт торһа жнргнә. аһарт һәрд өвмн^.

Үл ксиәснә хөөн ацата тсргд. теннәтә темәд өргн уста

^л ” үлм немгдв.

һолын көвәд күрәд зогсв. Икчүдин гиууган Аца буулһв, пшкә гермүдәп >клэд өндәлпв. тоотнь цүһарп хамиад, үүд-түүд күрглго

Элги-сядтз турүләд нег к и негдәд, Бак-

герань бәрчкәд. дәкәд дарукинь эклнә.

Хәбпһпн Цаһап Шаркинә Болтаиг хойр

лан Гплан эднәр днц анад, түруләд Хәбйһин гср вндәл- һәд, дәкәд Шаркинә гер босхв. Зуг харач өрглһн дегр

тсдн хажуһас әмт дуудв.

Шин бүүр кезәдчн өлзәтә, кишгтә болж медгднә. Те- рнь бас учрта. Цаһан идән экләд, әәрг искәһәд, әрк яер- дгболад, аадмг, шүүрмг, хурсн һархла — йоста тежәл прнә. Тежәл бәәсн хөөн — гесн цадхлң. Гесн цадхлн болхла, хальмгт бүкл делкәһәс соньн сәәхн юмн уга бо­лж медгднә. Өдрин дуусң адуна, бод малый, хөөнә ард

повсн адучнр, үкрчнр, хөөчнр асхнд хурад, нерсн хзльмг әрк эдләд, дуңһра күцҗ сууһад, кезәңк тууж содсна, кв- гшн, наснь дуг гисн өвгд теңгә хазгудла хамдан Әрәсән һазр-ус харсж ца!һан махлата түргла, Харми’н хар маиһ- дмудла бәәр бәрлдснәннь тускар иелҗ өгнә. Нег улү Дендә җаңһрчиг ирсн цагт залус, баахн көвүд өр цәәтл гншң «Җаңһр», тууль соңсад сууна, зәрмснь тер сүүрә- сн герүрн орад өрүни хотан ууҗ авад, малый ардас да- хад һарна. Хальмг күн нөөрт ховдг биш, дацгкн м^рнә нурһн деер йовад дасчкж.

Хәбиһин тиигхд көвүндән келсн зөвтә болҗ, Һарв: Орһадул мөр унҗ чадх биш, нам тергн деер әрә ачүлж. хәрв. Ода тер көл-һартан шаркла авсн деерән, сада гемтә гертән кевтх зәңгтә. Түүнә муульд суусн Сернг дөң болх биш, нам гертнь көлән тәвхш гинә. «Ңойна хә- әрн—нохан зо деерк цасн» мет гинә. Арсинов нойн эсбо- лвчн, хойр зун җил хоораң зурһан зун дәәч цергчнрән дахулж ирсн Баатр тәәҗин салтр һавж нойна ач, Эрн- җн нойна көвүн Санҗ-Җабас долан холван чннртә. Ода Цевднә станицд бәәх нойн тохмта СанжгЖдб, эгл хадь- мг-хазгудла әдл хаана цергт церглж ирәд, одна аду хә- рүлҗ бәәхлә, Манц .һолын көвә дүүргсн адута Серш Теңгә Цергә Областин һол атаманла өорхн таңьлта, тү үгәр дамҗулҗ хаана цсргт тбхмта мөрд хулдна. .

24

Хәбиһин бәәсн хотнд нег дәкҗ нег өдр хойр йовдл уч- рв. Шагальдинов Чонс уудьврЗн һарһад, соньн тууж бо­ли тууль, ут ду болн «Җаңһр» соңсхар Дсндәг Ик Буур- лас дуудулҗ авсн бәәҗ. Җаңһрч тер байнад долан хон- гт бәәһәд, сурсн тоот туулинь келҗ өгәд, соңсхар седсн дууһинь дуулҗ өгәд бәәҗ, аш сүүлднь түүнәс мөр унж.

Мөрәр бслг авсн Дендә ик байрта эднә хотар орж нрхлә, бичкн көвүд түүг тосад өмнәснь хурдлв, Асхндан малас икчүд нрхлә эн җаңһрчиг эзләд авчкхинь медәд, Ааку үүрмүдтән келҗәнә:

— Хазгуд, намаг соңстн. Дендә авһар ту у ж келүлж авхин кергт, ундынь хәрүлх кергтә. Кен унд олҗ чадх?

—Манад аадмгин шар усн бәәнә, — гиж, хамрнь де- гд өргн болн маштг болсңас көлтә, Наалдуш нер зүүсн бичкн көвүн келв.

— Чи эврән аадмгир шар уснч, — болҗ талдан кә- вүн Наалдушиг хордхав. — Дендә җаңһрчд хату амтта кергтә.

— Мана баав әрк нерҗәнә. Би баавас сурҗ авнав,— гичкәд, Лапсан герүрн һарч гүүхәр седв.

Эн саамла Хәбиһинәс Дендә һарч ирэд, ишкә герин сүүдрт сууһад, имтр сахлан иләд инәмсклв.

— Тадн өңгәр санаһан бичә зовтн. Би әрк уудгов.

— Мана күүндвриг танд кен күргв? — болҗ Ааку алң болҗ сурв.

— Тадна чаңһар күүндсиг сонр чиктә би биш, дүлә күүнә бийнь соңсхмн, — гиҗ Дендә цәәлһв. — Не, тууж соңсхар бәәхлә, эргәд сууҗ авцхатн.

Көвүд җаңһрчур өөрхн суухар, нег-негән ээмәснь та- тҗ хооран түлклдәд, уралан шурһлдв.

— Зуг ноолдан угаһар, — болж җаңһрч көвүдиг хә- рв.

Бичкдүд тер үг соНсад, күн болһн булалджасн орман марта д, доран дегц сууцхав. Дендә хавтхасн мөңгн курта, тәвлһ сурулта, темәнә белврһин дүцгә Һанз һар- һад тәмк нерхәр седхлә, Ааку тер һанзинь сурж авад, тасмлҗ кеерүлсн түңгрцгәснь тәмк чнмкҗ һанзд чпкв.

— Баатр хазг’бол, ут нас эдл, — гпж жацһрч шамд- 'һа көвүг йөрәхлә, Лапсан Дендәһәс зөвшәл угаһар, һар- тк цәкүринь шүүрч авад, цәкүр цәкәд, кет уцһдаһад, һанзд һал орулв. Эрән дунд наста жаңһрч мусг инәһәд,

а мха шүдтә Ла пеана тол 11 а г илэд, туунд бас хайл гаи өргв. .. -1 '

Но, хазгуд, ду дуулый аль тууж соцсии. пок Депдэ сурв.

— «Җацһр» дуудтн!

— Уга, тууль кслтн!

— Алта деср һарсна тускар дуултн! — болҗ кевуд энд-тендәс нскҗ шуугхла, жаңһрч «чи юн гиҗ саижа- нач?» гисн бәәдлтәһәр, Даку тал хәләв.

— Хәәртә авһ, Дөрвн Өөрдин туск тууж йир соньи, түүг дәкәд нсг келҗ өгтн, — болҗ Ааку, Дендән жөелн хәләцәс седклнь дала-нала болҗ, һольшгар сурв.

— Зөвтә ссдвәр, — гиҗ жаңһрч көвүг дөңнв. — Эв- рә келн-әмтнәннь тууҗ медх кергтә, Нег үлү тадн, баа- хн хазг залус.

«Баахн хазг залус» гисн чинртә цол соңсад, көвүдин зәрм.снь унҗсн нусан ‘арчцхав, наадкснь, медәтә хазгуд дураһад, күвкәһәд зәмлҗ сууцхав.

Дендә эклв:

— Моңһлын Увш Хун тәәж, Урңха нутгин нойн, уулын хар барс болгсн, Сән Мажг хойр, Дөрвн Өөрдд шүд хазад, түүг дәәлҗ дорацулхар, нәәмн түмн церг ху- раһад, Налха-Үкр дав давад, Нальхр Бор бөөрг тал ир- нә. Нәәмн түмн күүнәс, нәрн ШИНЖ.ТӘ хойр зун залу, нәә- һинь олж шүүһәд, бум зурһан түмн агтас болд турута дөрвн зун күлг суңһад, дөрвн үзг тал, Дөрвн Өөрдин зәңг авхар дөрвн әңг туршул тәвнә.

Эрцс гидг һолыг эрстнь кесг һатлад, деед бийдк хар модынь шүүрднә, дорд бийдк шар хулсинь самлна, болв Дөрвн Өөрд нутг, бүклдән ичәнд бултснмет, олджөгхш. Адг-шар хулста Эмәл һол эргәд, Амһу булгта Хар уул кедәд йбвҗ, аш сүүлднь хойр зун туршулмуд Бачп Гнн- җл гидг.хойр һолын экәр орад ирнә.

Геиткн теднә өмнәс һунн халтр мөртә, долахн наста көвүн довтлад һарад зулна...

— Кедүтә? — гиҗ Наалдуш, чикән птклго, нусан та- тҗ сурв.

— Долата гинә, — болад, Ааку,.җацһрчнн соньн тууҗиг үүрнь таслснд, алг нүдәрн түүг гемшәж халач- кәд, бийнь басчн уралан дәвәд суув.

Дендә бичкн көвүнә өгсн сурвр олзлад, унтрсн һаю- дан дәкнәс һал орүлад, тәвлһ сурулан кесг саамлж со*

26

рад, книлсн утаһан хамрарн пүргүлҗ һарһад, туужан цаа’ранднь келв:

— Арднь орад өрүнәс авн көөлдәд, асхн шидр кө- вүг әрә бәрж авад, түүнәс Дөрвн Өөрдин тускар мөш- кәд сурна. «Күн ахта, девл захта». Кемр Дөрвп Өөрд нутгин тускар медхәр седҗәхлә, намаг Увш Хун тәэжд күргтн, — гиж кәвүн хәрү өгнә..,

Җаңһрч, туу.льч билгтә болхла, цуглрсн улсин, сон- сжах әмтнә нас кирцәд, теднә медрллә ирлцүлж, бичк- дүдтнь — бпчкдүд өрчдән шицгрәж авмар, икчүдтнь — икчүд чсеҗән сергәмәр келж, өгнә. Дендә болхла, Сал ^кТссгин хальмг-хазгудт нерәрн туургсн, хурц келтә, нәрн бнлгтә, икл эрдмтә, экәршго соңсхврта җаңһрч. Тер на- сарн болхла, шинкән дөч һарсн күн, болв түүг нал буурл көгшәс чигн, теңгр тулсн баячуд чигн, тег дуүргсн а ду­та аду өскәчнр чигн күндлнә, герүрн үрҗ чикпәннь ху- жр хаңһана, зәрмснь мөр унулна, наадкснь тавн-арвн арслңган атхулна.

Аду өскәч байнад, бив гиҗәх бәәхтә хазгинд эс гиж станичн атамана герт цадтлан хотынь зооглад, халтлан ундынь эдләд, жөөлн орн деернь кевтәд, хойр-һурвн хонгин туршарт тууль, тууҗ келәд, теднәс шаңнгдсн дор- хнь, Дендәд харЧуд дунд долан, арвн өдр-сө бәәһәд, тед- нлә седкләрн күүндәд, эргндк хату-мөтү бәәдл-җирһлин тускар күүндәд, негнднь сүв-селвгән өгәд, наадкинь бү- лән үгмүдәр дөңнәд оркхла, чееҗнь уудад, медрлнь улм немгдәд, эрдмнь'улм чимгдәд, билгнь улм хурцдад, цог- цднь җивр урһсн мет болад одна.

Дендә, ода эн бичкн көвүдт Дөрвн Өөрдин тууж ке­лж өгхләрн, тедниг Дөрвн Өөрдин салтр долата тарха көвүнә үзүлсн зөргтә болн баатр йовдлас үлгүр авад, отг-нутгтан дурта, олн-әмтндән туста үрдүд болж өст- хә гиһәд, бичкнәсн авн төрскн келнәннь әрүн көрңгиг бийдән шиңгрәҗ автха гиһәд, Дөрвн Өөрдин үрнә хурц- хурдн үгмүдиг нәрн шинжт^һәр цәәл1һҗәнә:

— Моңһлын Увш Хун тәәж, модьрун кевәр көвүг ээр- хлә, тер өмнәснь төвшүнәр келнә: — Нойн, әәлһл уга сурлт, нуулго хәрү өгнәв. Дөрвн Өөрд, зараһнн үсч мот. көрәһин шүдн мет, дөрвлжлж тсглцг бәәдгпг, күцц танд медүлнәв... Наад захднь кен нүүрцхәр белн гннт?.. Тоҗ мөңгн дуулхта, товрута улан хуйгта, туж торһн улв- та, товлң црохр мөртә торһдын үрн Сән Сердәңк, хойр миңһн залуһан дахулсн, хойр миңһн ж,идэн хатхсн, хоир

27

миңһн мөрән сөөҗ орксн, — гөрәлх гөрәсп бәәнү, дәэлх дәәсн бәәнү? — гпһәд, шүдән хәврҗ, шүлсән зальгҗ суу- на...

— Яһсн келмрч көвүн бәәсмб?! — гиж. Ааку хара зөң- дәи хәәкрчкәд, эврән эндү йовдл һарһсан медәд, эмкә- һән зууһад, дарунь тагчг болҗ одв.

Дсндә-җацһрч мусг инәһәд, имтр сахлан таалмҗта- һар илн бәәҗ, Дөрвн Өөрдин наадк баатрмудын — Ил- рч‘ хөөтһ^{1 2} Эслвни Сән-Кааһин, зүн-һар хөөтһ Хар-Ху- лан, өөрд хөөтһ Сән Тсмн баатрин, ах хошуд хөөтһ Бай- баһасин тускар өнр-өргиәр келҗ өгв.

«Тер көвүг авч һарад, туг тәәтн» гисн Увш Хун тәә- җин зәрлг бичкн көвүд дунд ик үүмә болн шууга' татв.

— Увш Хун тәәҗ эзн Сернглә әдл өршәңгү уга бәәҗ! — болад Ааку, дсгд хозрхларн, зәмләд суусн көлиннь өвдгүдиг, теднь бурута кевтә, хойр һарарн цокад авв.

— Сернг авһ юңгад өршәңгү уга болҗахмб? — гиҗ Лапсан алң болв.

— Тер Кулешов Помпушиг утхар шааҗ.

— Помпуш согту йовад, мөрнәс унад көлән авсн би­лэ, — болҗ таньдг җаагсн дун соңсгдв.

— Чи хамаһас меднәч? —_: гиҗ Ааку, һазр дорас һа- рч ирсн мет, генткн зүстсн көвүнәс сурв.

— Мини бааҗа келвә.

—Эзн Сернглә толһаһан холвдг чини эцк терүг татл- го яах билә, — болҗ Ааку ирсн көвүнә өмнәс хозрв. •

— Келсн үгдән'бат бол. Бааҗад келнәв, бааҗа Сер­нг авһд келх, Сёрнг ав'һ чини эцкиг үкрәсн.көөҗ һар- һх.. л

— Хактин, хамрчн харм болхла, • ду таср! — гиһәд, Лапсан киртә нүдрман Шагальдинов Чонсин көвүнүрзө- рүлв. — Тер мөрән унҗ авад, әмд_ч деерән хәр. Дендэ- җаңһрчиг эцктәһән хоюрн һурвн хонгтан соңсснчн болх.

Ааку Лапсан хойриг дегц босхла, Хактин, маштг ша' рһ мөрән унҗ авад, зөвәр ууҗмд бәәсн хотнурн довтлад йовҗ одв.

Дендә бичкдүдиг хөрхәр седчкәд, тедүкнд тергнә сү- үдрт кевтсн орс залу үзәд, тагчг болв. Җаңһрчиг икәр өврәсн юмн: иим бичкн көвүд, оданас авн байна салтрт тиим дурго болснь. Дендә эднә цагт, байн күүнә кәвүг

¹ И л р ч — хойт (тохм).

² Хөөтһ — тохм (хуучна үг).

28

көөх биш, түүнә өмн махлаһан авч мөргдг билә. Тернь бас учрта. Урднь күүтр болһниг зууна ахлач толһалдг билә, йосн чаңһ билә. Ода болхла, станичн атаман бүкл әәмг толһална, тер Ик Буурлд бәәнә, Эльмт күүтр тал нам ирхш.

Хакгиннг көөсн көвүд, дәәсән дарсн кевтә, Дөрвн Өөрдин долата баатр көвүнә тууҗиг хәрү сергәһәд, җац- һрчигээрв:

—Не, тегәд, тер көвүһәр туг тәәҗий?

— Туг тәәхәр авад һарч йовтл, көвүн: «Нойдудт мс- дүлх үг бәәнә», — гинә. Түүгинь соңсхла көвүн келнә: «Моңһлын Ләәхр хан Дөрвн Өөрдин Сән нойн хойр Хар Эмәлин адгт, Шар хулсна көвәд бәәр бәрлдәд, 'хоорндан эвцхләрн «кел бәргдсән алхла, гемтәнь кел тасртха» гнҗ андһар тәвсн бәәҗ. Тадн тер андһар эвдәд, долан наста намаг юңгад үкүлнәт?» Тиигҗ учр-утхан келсн бнйнь, Увш Хун тәәҗ көвүһәр туг тәәхәр шииднә...

— Андһар б-ас эвддви?—болҗ эн саамд Лапсан җаң- һрчас сурв.

—Эзн Сернг Орһадулыг ах үкрчәр орулх болад анд- һар тәвәд, әркинь уучкад, хөөннь яһва? — гиҗ Ааку үүрәсн сурв: цаадкнь ду тасрҗ одв.

Дендә Дөрвн Өөрдин тууҗ келәд дуусв, өлкәдж ирсн Увш Хун тәәҗ бүкл цергтәһән хамх цокгдсиг соңсад, би- чкдүд байрлҗ шуугв, зуг туг тәәсн долата көвүнә тускар сергәҗ күүндхләрн, түүнд икәр һундл төрв.

Тергнә сүүдрт кевтсн баахн орс залу эднүр өэрдэд, хальмгар сурв:

— Хәәртә җаңһрч, энтн кезә болен йовдлви?

— һал һаха җил, — болҗ. Дендә хәрү өгв.

— һал һаха җил, — гичкәд, орс залу,- урлан гүвр- гүвр көндәһәд, чееҗдән то-эсв тоолв, аш сүүлднь келв:— Миңһн тавн зун найн доладгч җил болен йовдл бәәҗ.

— Үнәрийи? — гиҗ җаңһрч алң болв. — Кукн, чи ‘ хамаһас йовнач? ,

— Би Тең һолын көвәд, Ростов балһснд бәәдүв. Сал тег кедҗ йовнав. Ик Буурлд ирәд, тана тускар соңсад, ардастн көөлдәд, йовһар*Шагальдиновин хотнур ирхлә, таниг шидрхн нааран йовж, одла гивә, — болҗ баахн орс цәәлһв. — Намаг йовхар седхлә, одак бнчкн көвүн күргнәв гиһәд, маштг шарһдан сундлад авч һарла. Тадн түүг юңгад көөчквт? — Орс залу бичкн көвүдиг көк нүдәрн харвж, хәләв.

29

— Чон ноха хойр нег нүкнд багтҗ чадхий? — гиж Ааку, тәәлвртә тууль келҗәх мст, таньдго залуһас сурв.

— Соньн, йир соньн сурвр, — болҗ орс залу байрлв.

— Соньн юмн төрүц уга, — гпҗ Лапсан кслчкәд, да- рунь цәәлһв. — Хактинәс хутхурч көвүн мана Эльмт күүтрт уга. Ода манас салңһуд бәәһәд, түүнәнтн чирә бүтн йовна. Кемр күүтрт бәәсн болхла, эрк биш манас маажулсн йовх бнлә.

— Яһад түүг мааҗнат?

— Худл бнчә келтхә, хов бичә зөөтхә, — болҗ Ааку немж медүлв.

— Бндн түүг мааҗсн деерән хавсрад гүвддвидн, — гиж Наалдуш хүвән келв.

Көвүд күндтә җаңһрчиг болн хальмг кел сәәнәр мед- дг эн орс залуг сонсад басчн сууцхах билә, зуг ишкә гер болһнас, үгцсн кевтә, экнрнь шаһалдҗ, нег айсар эдниг дуудв. Тууҗ соңса бәәтл, кеер идшлҗ йовсн туһлмуд герүрн эргүлх цаг болҗ одҗ.

Бичкдүдиг иигән һархла, Дендә орс залуһас сурв:

— Кукн, нанла юн кергтә йовнач?

— Кергән келхәсн урд, нер-усан медүлнәв, — болж баахн залу инәв. — Мини нерн— Иван. Иван Иванов, хальмг-хазгудын тууж, тууль, ду бичҗ авч йовнав.

— Бичж авч йовнав? ^:— гиһәд Дендә, эс итксн бәәдл- тәһәр, шин'тдньлурн ширтҗ хәләв. — Ямр келәр бичж авхмч?

— Соңснт?_Тер бичкдүдт. тана келҗәсн Дөрвн Өөр- дин туск туужиг бичәд авч оркув.

— Үнәрйи? Альков, дуудлч.

Иван Иванов, тедүкнд'тергнә сүүдрт кевтсн бийнь, җаңһрчин келсн тоотыг алдл уга гишң бичәд авчкж. Зуг зәрм һазртнь эндү бәәсиг Дендә чиклж келчкәд, өв- рҗ сурв:

— Иим шулуһар яһж бичж чадвчи?

— Тод бичг орс үзгүдәс бичхд амр болн түргн, — гиж Иван цәәлһв.

— Чи мана келәр келсн деерән, хальмг бмчг бас меднчи? — болж Дендә улм бактв.

— Пиитрт еурһульд бәәнәв. Шишлц хальмг, моңһл кел дасжанав.

— Тегәд, чини бичҗ авси эн тоот мөцкннд бплрш угайи?

— Э, олна зөөр болад үлдхми.

30

— Тиикләчн, кукн, чамд меддг хамган цугтнь өдр- сө угаһар келҗ, дуулҗ өгнәв.

Иим билгтә җаңһрчла, туульчла, дуучла харһсн Иванов Иванас байрта күн ода Манц һолын кәвәд бе- рк.

һанцхн Иван,Иванов байрта гиен — дими. Хәбиһин бүүрлсн хотнур бас нег күн ирсн бәәнә. Тер Панту- енн Җнрһл, ода Мечитов Шаркинәд цә ууһад, Болташ- та ю-бне күүндҗ сууна.

Г план өрүнәһә Баклан тал гүүҗ ирад, 'һолын көвә- һүр одад, кир-нуһд уһахм болҗ эрлә. Тегәд Баклан уһах хувц-хунран сәрсн уутд дүрәд,.ээмдән үүрсн, модн тевш сүүвдсн үр күүкнәннь герүр орад ирхлә, теднәд таньдго күүкд күн сууҗ. Баклан хәрин кү үзчкәд, йшкә герәс хо­ру һархар седхлә, уһах тоотан хураҗ белдәд уга Гилан үүрән тәвсн уга.

Болташ зүн бийдк үкүг дотрас модн цөгц авад, цә ке- һәд, орҗ ирсн күүкнд бәрүлхәр седв, тернь эмәһәд кер- го гиһәд, нурһарн терм түшә-д зогсв.

— Улан цәәлә харһҗ ирсн күүнә сансн тоотнь күцд- мн, — гиҗ хәрин гиич күүкд күн келв.

Баклан, арһ уга, ээмәсн уутан буулһад, үүднә өөр оркчкад, цөгцтә цәәг эвлүнәр авад, һурв амсад, хәрү Болташт өгв. Тер хоорнд Гилан хувцан 'болс-ирсәрло баглад мишг дорвад чикәд, бас.модн тевш сүүвдәд, күү- кд ‘гертәс адһмта һарцхав.

— Одак кемби? — гиҗ Баклан, эрк алхҗ һарн, үр күүкнәсн сурв.

— Мини хадм эк, -- гичкәд, Гилан тачкнад инәв.

— Көвүтәви? — болж Баклан соньмсв.

Гилан үр күүкнәннь сурврт хәрү өгсн уга, бийән ге.м-. шәҗ шоодв:

— һацата кевтә, хәәсн тоотм олдҗ өглго. гснүлвә. Бичкң бара булхчад, орна дсвскүр секәд, йосндан анд- руз. Күүкн инәдгән уурад, гүүнәр саналдв. — Ксмр намаг шинҗлхәр ирсн болхла, пргч хадм экиннь өмн цань уга амтан барув.

— Киртә хувцан онц уутд дүрчкәд бәәхнчн, — гиҗ Баклан сүв-селвг өгв. — Тер цагт юм булхчад ксрг уга.

31

Чамаг угаһарчн мсднәв, — болж Гплан уурлв.

«Хамаһас ирвә, кснә кен гидг күүнә Iсргмбл> гиҗ су- рхар ссдсн Баклан, үр күүкнәннь буугдсн манна үзәд ду тарсн үга.

Манц һол энүнд зөвәр өргн, аярхн салькнд нуһслсн дольган һарад, көвә ирж нокад, көөс цахрна. Эндр саль* кн уга, төвшүн өдр. Җпцнь һарад, үдин хөөн бүләдҗ одсн көвән уснд кир-нуһд уһахд и к урмдта.

Гилана зац эвдрснәс көлтә, хойр күукн хоорндан дун угаһар, онц-онцдан эк-эцкиннь, дүүнриннь кинлг, шалвр тохнятаһар уһаһад, түрүн уһасан көк ноһан деер делгҗ, нарнд хагсана. .

Маңсхр бәәсн Гилан, царцсн китрнь нарна толянд дсвтсн кевтә, генткн пиш хаһрад инәв.

—«Ннәснәс — сур, уульсиг—сурһ» гидг. Юңгад.инә- вчн? — болҗ Баклаң, үр күүкнь тиниснд байсҗ, түүнүр хәләж сурв.

— һунҗмвидн геедрсн һурвн сар'ас на а ран хәәһәгә- видн, — гиҗ келвә.

— Кен?

— Тернь юн һунҗинь мана баав биш, мини бийм.ме- джәнәв, — гиҗ Гилан һочкнв.

Үр күүкән кенә тускар келҗәхиг ода ирж медсн Бак­лан цааранднь түүңд сурвр өгсн уга. Сул амта Гилан сурлһн угаһар, болен тоотыг эврән 'һарһад келчкдг күн. Тер Бакланас хойр насн а^ болсар, бәәдл-җирһлин аац- иг сәәнәр меднә. һурвн җил хооран Гилан нег дәкж сед- клин нуувчан секәд, Шагальдиновин ик көвүн таасгдна гиҗ келлә. Тер саамдан цәәлһлә: кемр күүкнд арвн дърв күртлнь әрк эс ирхлә, көгшрәд үлддг йорта чигн гиҗ. Тиигхд Гилан арвн һурвта билә.

Күн зәрмдән болх-болшго юмнас сежнә- Баклан эн җил арвн дөрвән эклв. Гилана тиигхд кслсиг зәрмдән санчкад, темдг уга хөвнь ирх, эс ирхинь медҗ авхар, Дурноселовкин күүкд дураһад, ромашк цсцгә таслҗ ав- ад, «хөв ирхмч, эс ирхмч» гиж келәд, цаһан намчсинь иежәдәр таслхла, нег саамд «хөв ирх» болж һарна, тал- дан саамд «хөв эс ирх» болна. Тегәд тер цаһан намчта сәәхн ромашк цецгәһәр белг бәрдгән уурад, «көгшн үл- дх болҗанав» гиҗ шиидәд, тәцсн хөвләһән зөвшәрәд хуурла. Зуг Баклан, гены болен уарар, арвл дөрвтэ на- сиь шинкән эклҗәхиг оньгтан эе авсн бәәж-

Бийәснь хойр насн ах Гиланиг ода ипгж келхлә, Бак-

32