Gúlaysha Esemuratova ‒ Ibrayım Yusupov haqqında roman

shıraǵımnıń tuwǵan anasıman ǵoy! Shıdap otırman ǵoy. Perzent daǵında kúysem qayteyin, de...e..p, sının buzbay otırıp edi-aw sonda! Biypatmanıń ózi shıǵar dep oyladım-aw! Ishimnen «Ulqan ana qanday márt, kátkuda ana dá..á..! Álbette usınday analardan Nájim aǵaday márt, ushqır talant iyeleri tuwıladı dá», dep shesheme ırza bolaman-aw. Hárbir sóziniń ózi bir dastan. Jaslarǵa úlgi.

Qayteyin, bolmas isler bolıp tur, bunıń sharası da bar shıǵar, shıraǵım Báliyfa-á...á...ә! Shıda, sabır et, deydi-aw! Sonda óziniń ishi órt bolıp tur goy. Sezdirmeydi-aw, sadaǵań keteyin. Men jeńgeydi jaqsı túsinemen. Onıń ashıwı basılǵannan keyin ruxsat sorap úyge qaytaman.

Ózimniń usınday qıyın awhalımdı qostarım Sabırǵa aytıp koyayın, ol da bilip qoysın hám bul awır jaǵdaydı ishimnen shıǵarıp azmaz bolsa da jeńilleneyin degen niyet penen aytqım keledi. Birak, bir utırı kelmedi. Ol meniń ishki dunyamda ne bolıp atırǵanın sezbedi dep:

-Sabır, men búgin keńsemde isley almay... degenim sol, ol birden:

-Ózińnen...- dedi de shıǵıp ketti.

Men hayran boldım. Men ne haqqında aytaman, izin tıńlamadı... Ishki dunyası júdá jeńil adam edi... tıńlaǵanda da onıń qolınan hesh nárse kelmeydi bul jeńil waqıyalar emes! Bul awhaldan keyin men ulıwma heshkimge jaǵday aytqan emespen, aytıp awzımnıń dámin ketirgim-ám kelmedi. Ózimdi ózim keleshek ómirge taplap, alǵa umtıla berdim. Heshkimge jaltaq bolmadım. Anam menen balama bekkem bolıp, olardı ashıqtırmaw ushın qanday jumıs bolsa da, ózimnen kishiler jumsasa da, jumalanıp isley berdim. Sonıń sebebinen baspanıń

(redakсiyanıń) barlıq jumısına kámbil bolıp jetistim. Baspaxananı ekinshi úyim dep bilemen.

Keshirersiz?! Álbette, avtordıń ómirinen-ám bilgenińiz shep bolmas-ә?

Tap usı máwritlerde súrginge aydalıp ketken ziyalılardıń izinde qalǵan nárestelerine ǵamxorlıq júdá kerek bolǵanın jas talant iyesi Ibrayım Yusupov óziniń «Búlbildiń uyası» poemasında bılay súwretleydi:

Ketip baratırsam tanıs soqpaqtan,

Qulaqqa bir hálsiz ses kelip jetti,

Palapan eken ol shúykildep atqan,

Ayanıshtan janım seskenip ketti.

Uyası buzılǵan, shóbi shashılıp,

Sheńgellikke kirdim tırnalıp áste,

Sarı awzı topıraqqa basılıp,

Jerde jatır qus balası náreste.

Uyanı jónledim shóp terip jerden,

Saǵal súykengen be, samal buzǵan ba?

Eplep uslap epsiz qollarım menen,

Palapandı saldım óz uyasına....

dep, kim tárepinen buzılǵanın atap aytpay-ak, dáwir jelisin ayıplamayak, nelikten bul uyanıń buzılǵanın danalıq penen, jay sóz benen-aq qálbine quyıp qoyıptı. Áne, sheberlik! Sonlıqtan da Ibrayım Yusupovtı dana talant iyesi, dep isenimli ayta alaman. Xalıq ta sol isenimde.

...Shayırdıń asa ketken talantına hám miyrim-shápáátine qayıl qalıw menen birge basqalardı da miyirman bolıwına úndep turǵanına jan sezimiń teńselip ketedi. Qanday shıdam hám shubhasız talant. Ol hár bir sózin óziniń ómir jelisine endirip jazadı... Demek, Ibrayım óziniń ishki dunyasın oqıwshısına jetkerip tur. Aqırı, tap usı kúnleri Ibrayımǵa da sonday miyirmanlıq kerek edi. Hálsiz palapanǵa tek óziniń emes, basqa jetimlerdiń de úyiniń buzılıp, basqa mákandı panalap júrgenin eslep, jırlap tur. Bul qatarlardı oqıp otırıp, erksiz kózine jas keledi. Ózine de qandayda bir ilham keledi hám ózińniń de jazǵıń keledi, «sen de jaz!» dep qandayda bir kúsh túrtip turǵanday sezineseń. Aqırı, ózime de mehir qanday kerek edi... Biraq, basınan ótpegenler bunday ármandı sezinbeydi. Inanbaydı da!

Onıń qaysı shıǵarmasın oqısań da, óziniń qaysı dáwirde jasap, kún keshirgenin bilip otırasań. Hárbir sózi alǵa qaray talpındıradı. Qanday tosqınlıq bolsa da jeńgiń keledi. Ozi solay jasadı-ǵoy aqırı. Hátte oǵan shákirt bolıp aldında bas iyip xızmet etkiń keledi. Shayır usınday aqıllılıq penen jazǵan shıǵarmaları arqalı qádirli boldı. Endi kishigirim emes, úlken shıǵarmaǵa qol urdı. «Joldas muǵallim» poemasın 1949-jılı dóretti. Poema qoldan qolǵa tiymedi, hátte kólemine qaramastan yadlap aldıq. Bul poema shayırdıń birinshi toplamına kirdi. Áne, shayırǵa tosqınlıq usında boldı. Shayırdıń bul jetiskenligi biraz námentay shayırlarǵa jaqpadı, olardıń nadurıs pikirlerin basshılar da qollap-quwatladı, sol sebepten baspadan shıǵarıwǵa ruxsat etilmedi. Sebebi, bul shıǵarmada «burjuaziyalıq milletshillik bar, ákesiniń «xalıq dushpanı» ekenin jasırmaqshı. Onı biziń húkimet sezip, bilip otır. Sonlıqtan onıń ol shıǵarması baspadan shıǵarılmaydı» degen sheshimler bolıp, bunı úlken másele etip, aqırı, Jazıwshılar awqamında qaramaqshı bolıp sheshildi...

VI

...Bul 1953-jıl avgust ayınıń ekinshi yarımı edi. Sóytip, bizler Embergen

Dáwletbaev, S.Kamalov úshewimiz parkke jaqınlaǵan jerde aldımızdan Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń sol waqıttaǵı baslıǵı shıqtı. Ol jasúlken bulardı kórip quwanıp ketti hám:

Haw, jigitler, qayda baratırsızlar? Sizlerdi kórgenim jaqsı boldı ǵoy, - dedi miyirmanlıq penen.

Jasúlken tárepten jıllı aytılǵan bul sózge úlken ómirge jańa qadem qoyǵan jaslar quwanıp ketti de, ekeui birden:

-Raxmet aǵa, júdá barayıq, dep baslıqtıń izine dárriw erdi.

-Jigitler, parkti qoyıń, ol bolmaydı. Biziń keńsege júriń. Ózim pivo aldırıp beremen. Búgin keshte bir qızıq jıynalıs boladı, soǵan qatnasıń, kóp adamlar keledi. Sóz sóyleń, dedi.

-Haw, onday bolsa, qatnasayıq, qızıq jıynalıstı kóreyik, qanday boladı eken, dep jigitler keńsege kelip, baslıqtıń kabinetinde jayǵasıp otırıp aldı.

Ol waqıtta Jazıwshılar awqamınıń imaratı aǵashtan fin usılında salınǵan kishkene jayda, parktiń jolında. Pivo keldi. Jigitler mut pivonı iship, áńgimeni qızdırıp, kóp waqıtqa shekem jazılısıp, házlesti... Waqıt ta biraz bolıp qaldı. Adamlar da kele basladı.

Baslıqtıń kabineti jazıwshılarǵa lıqqa toldı. J.Aymurzaev, Abbaz aǵa Dabılov, Xojamurat Tájimuratov («Qaraqalpaqstan» baspasınıń direktorı bolǵanı ushın shaqırılǵan), Babash Ismaylov, Ibrayım Yusupov, Srajatdin Axmetov hám t.b. adamlar da boldı. Bulardan basqa kitap oqıwshılar da kelip qosıldı. Olardıń arasına Orazaq Bekbawlov, tariyxshı Jumanazar Úbbiniyazov hám oblastlıq partiya komitetinin instruktorı Mádreyim Jabbarbergenov ta kelip qosıldı. Hámme tımtırıs. Jıynalıstıń ashılıwın asıǵıp kútiwde...

VII

«QÍZÍQ» JÍYNALÍS

...Jazıwshılar awqamınıń baslıǵı jıynalıstı ashık dep járiyaladı:

- Jıynalıstıń kún tártibi - «Shayır Ibrayım Yusupovtı burjuaziyalıq milletshil etiw tuwralı» boladı. Usı kún tártibin bekitiwimiz kerek, dedi.

Jıynalıs qatnasıwshıları bir-birine qarap tańlanısıp, «jıynalıstıń bunday da kún tártibi bola ma eken?», dep ǵawırlastı.

toparınıń qatnasıwında talqılansın. Ibrayım Yusupovtıń xám basqa jazıwshılardıń shıǵarmaların da baspadan shıǵarılmastan burın talqılaw dástúrge aylansın. Obkom sekretarı Ótegen Saparov», delingen.

-Haw, baslıq aǵa! Bul xatta «Ibrayım Yusupov burjuaziyalıq milletshil bolsın dep kún tártibinde kórilsin» degen sóz joq ǵoy. Bul sozdi siz qaydan aldıńız? degen shawqım ózi kishkene jaydıń ishin kóterip ketti.

Sonda baslıq shawqımdı basıp:

-Ol kórsetpeni Ótegen Saparov jeke ózime ayttı, dedi.

Báribir kún tártibi baslıq aytqanday bolıp bekimedi. Aqırında, bul jıynalıstıń kún tártibi «Ibrayım Yusupovtıń shıǵarmaları baspaǵa jiberilmey turıp, oqıwshılar jámáátiniń májilisinde talqılansın» dep alındı.

-Onday bolsa, bul haqqında bayanattı ózim isleymen, dedi baslıq. Baslıqtıń bayanatınıń mazmunı mınaday bolıp shıqtı:

-Ibrayım Yusupov óz shıǵarmalarında burjuaziyalıq milletshillik pikirlerdi jibergen. Máselen, onıń «Joldas muǵallim» poemasında mollaǵa sóz berip, balalarıńızdı jańa mektepke oqıtpańlar, degen sovet xukimetine qarsı pikirdi aytqızıp qoyıptı. Bul naǵız burjuaziyalıq ideya hám pikir. Mına bir qosıǵın «Dostım I.B.ǵa arnayman» dep qoyıptı. I.B. degen ol Babash Ismaylov, «Jas Leninshi» gazetasınıń redaktorı. Ibrayım bul qosıǵın Ismaylov redaktor bolmastan burın jazǵan. Demek, ol Babashtıń redaktor yamasa basqa hámelde bolatuǵınlıǵın bilip, aldın-ala jazǵan. Bul naǵız jaramsaqlanıwshılıq. Jaramsaqlanıwshılıq ta burjuaziyalıq ideologiyanıń bir elementi. Taǵı da mına «Akaсiya gúllegen jerde» poemasında Ibrayım Yusupov bir rabochiydiń bes jıllıq planın eki jılda orınlap, qatarınan úsh jıl alǵa ótken, dep kórsetpekshi bolǵan. Bunday bolıw múmkin emes.

Zaldan «Staxanov 7 jıllıq plandı bir jılda orınlaǵan ǵoy. «Pravda» gazetasın oqımadıńız ba? Onı oqıń!», degen dawıslar shıqtı. Baslıq ol dawıslarǵa kewil de awdarmadı. Sózin dawamlap, «I.Yusupov «Aktrisanıń ıǵbalı» degen poemasında bir qaraqalpaq qızın maqtap aspanǵa shıǵarıp qoyıptı. Basqa xalıqlardıń qızın da soǵan qosıp maqtaw kerek edi. Qaraqalpaq qızınıń bir ózin maqtaǵanı bul shayırdıń naǵız burjuaziyaıq milletshil ekenin dálilleydi» dep, usılarǵa uqsaǵan pátiwasız, kúlkige qolay sózler menen baslıq bir saat waqıttı aldı. Bul bayanlama boyınsha shıǵıp sóylewler de bir saattay dawam etti. Biraq, Abat Álievten basqa shıǵıp sóylewshilerdiń hámmesi baslıqtıń burjuaziyalıq milletshil degeniniń ne ekenligin túsinbeytuǵının dálilley kelip:

- Ibrayım Yusupovtıń joqarıda aytılǵan shıǵarmalarında heshqanday burjuaziyalıq milletshillik joq, baslıqtıń aytqanları oǵan dálil bola almaydı. Bul gegirdeklespeler haqıyqattan da kúlkili bir sandırak, dedi shıǵıp sóylegenler.

Sonıń menen túngi saat 12.00 den ótti. Shıǵıp sóylewler de kóbeyip ketti. Adamlar sharshadı.

Jıynalıs dawamlamadı. Endi jıynalıstıń dawamın erteń azanda ótkeriw tuwralı sheshimge kelindi. «Hámme azanda saat 8.00 de kelsin» dep daǵazaladı.

***

Hámme úylerine qayttı. Bizler Abbaz aǵa, gil tariyxshı lar − Embergen Dáwletbaev, Sabır Kamalov, Jumanazar Úbbiniyazovlar menen bir tárepke qaray kiyatırmız. Hámme tım-tırıs. Álbette, oy ústinde. Bári de oyshıl adamlar-ǵoy. Bul waqıyalar álbette qattı oylandıratuǵın ájeptáwir hádiyseler edi... Zaman túsiniksiz. Adamlar onnan beter túsiniksiz. Usı tımtırıslıqta Ibrayımnıń bir ózi ketkenligi birden esime túsip ketti.

Háy, Sabır! Ibrayımnıń bir ózi ketti ǵoy! dep hawlıǵıp aytıp saldım.

Bul sózdi esitiwden Úbbiniyazov Jumanazar menen Embergen keyin qaray juwıra ketti.

Ibrayımnıń bir óziniń ketkenine meniń qorqqanımnıń baslı sebebi, bul jıynalıs bolmastan eki kún burın biziń úyge «Komsomol» kóshesine kiyatırǵanın kórip, bir quyańqı námentay shayır izinen quwıp keseklep kiyatırǵanın aǵam aynadan kórip qalıp, juwırıp barıp ol shayırdı toqtatıp, Ibrayımdı úyge kirgizip alǵan edi. Sol waqıya esime túsip ketti. (Bunday waqıyaǵa ne derseń!?). Sonı kórip turıp, «Ibrayımnıń ol adamnıń aldında ne jazıǵı bar, tek talantlı shayır bolǵanı ushın ba?» dep oylayman da júremen...

Bizler Abbaz aǵa menen qaldıq, jolımız bir tárepte bolǵan soń ásten júrip kiyatırmız. Ádewir júrgennen keyin bólinetuǵın boldıq.

-Shıraqlarım, men bılay qarap júremen, dep, Abbaz aǵa Húkimet jayınıń tusınan ótkennen keyin qayrılatuǵın boldı. (Ol waqıtta bul jay házirgi Joqarǵı Keńes imaratınıń ornında edi). Abbaz aǵa menen qoshlasıp turıp Sabır Kamalov:

-Abbaz aǵa, sonsha ǵawırlıǵa bir awız sóz qospadıńız?- dep soradı. Abbaz aǵa oylanıp turıp:

-Áy, shıraǵım, bul dábdebe shawqımlardıń iyisi meniń de murnıma urıp tur-

ǵoy, dep ásten ayttı da: Xosh, ballarım. Aman-saw tańnan aman shıqsaq, azanda kórisermiz, dedi de, óz baǵdarına júrejaq boldı. Sabır birden:

- Abbaz aǵa, men sizdi úyińizge deyin aparaman, dep izine ermekshi bolıp

edi:

Jaq, shıraǵım, qızımnıń bir ózin jiberme, úy mine, jaqın. Maǵan kim tiyer deyseń. Usı yarım aqshamda maǵan kimniń qanı qatıp turǵandı deysen, dedi de júrip kete berdi.

Sol kúnleri onıń da «Dúnyasań» degen qosıǵınıń mına qatarları:

Birewlerge baxıt bolıp qonasań,

Birewlerdiń qorasına tolasań,

Birewdiń mańlayın qırshıp jonasań,

Oyın oynamaǵa ájep dúnyasań,

hám basqa da qosıqları awızǵa alınıp, «Kreml Keńes húkimeti turǵanda bunday qosıqlardı jazıw durıs emes, heshkim baxıtsız emes, bunday teris pikirdegi qosıqlardı baspasózde járiyalawǵa heshkimniń haqısı joq» degen qańǵımay sózler hár jer-hár jerden esitilip tur edi. Demek, Abbaz aǵanıń óz shıǵarmalarına da qáwip tuwıp turǵanın bilip, «iyisi shıǵıp tur» degeni sol. Bizler, álbette, jaqsı túsinip turmız. Iláj qansha?!

Bizler úyge jaqınlap kelgenimizde Embergen menen Jumanazar Ubbiniyazov halıqlap jetip keldi.

-Amanlıq pa?

-Amanlık, amanlıq. Jıynalıstan shıqqan jerde Aytjan aǵa Ibrayımdı kútip turǵan eken. (Esemuratov Aytjan meniń aǵam). Ol Ibrayımdı úyine jibermey, óziniń úyine alıp ketti. Aqsaqal bul waqıyalardıń bárinen xabardar eken, dedi.

Úx...h... dep nápes aldım.

***

Úyge kelgennen keyin, Nájim aǵaǵa jala japqan kelgindi adamlarǵa ókpelep júrsek, ózimizge jaqın kórip, aǵalap aldında jumalanıp júrgen aǵalarımızdıń mına qılıqları hayran qaldırǵanın aytısıp biraz otırdıq hám qapashılıq eńsemizden baspalatıp jiberdi. Júdá qıynaldıq. Aqırı ol waqıtta Ibrayım júdá jas, keleshegi aldında ǵoy. Degen menen, Ibrayım óziniń ushqır talantı, shıdamlılıǵı, adamshılıq pazıyletleriniń kúshliligi menen barlıq qarsılaslarına jeńislik bermedi...

Ol sonıńday miyirban, sonıńday qatal,

Birde jaz kúnindey kúlip qaraǵan,

Birde qar boranlap qapıltıp atır....

Bizler toparımız benen Jazıwshılar awqamına jetip keldik. Saat segiz.

Kópshilik toplanıp qalǵan. Baslıqlar ele kelmegen. Hámmemiz kutip turmız.

Saat toǵız. Baslıqlar da keldi. Bularǵa qosılıp Ibrayım da kelip, bizlerdin toparımızǵa qosıldı.

Hammeni ishke mirát etti. Biraq baslıq bizlerdi toparımızǵa dıqqat penen qarap turdı da:

-Sizler shıǵıp kete beriń, úyińizge qaytaǵoyıń, búgin tek aǵza jazıwshılar menen jıynalıs ótkeriledi, dedi ol Sabır Kamalov, Jumanazar Ubbiniyazov hám

Embergen Dáwletbaevlarǵa qarap, tuwrılap barmaq penen kórsetip.

Bul sózden keyin olar ásten shıǵıp ketti. Jazıwshılar aǵzası bolmasam da, men qaldım. Aqırı, redakсiyada isleymen, bunday jıynalısqa qatnasıwǵa huqıqım bar.

Jıynalıs baslandı. Birinshi bolıp oqıtıwshı Orazaq Bekbaulov tribunaǵa shıqtı

da:

-Ibrayım Yusupovtıń shıǵarmaları tuwralı baslıqtıń keshegi bayanatında aytılǵan sın pikirlerine men qosılmayman. Sebebi... - dep ol sózin baslay berip edi, baslıq aǵamız birden ashıwǵa minip, ornınan ushıp turıp:

-Háy, toqtat gápindi! Shıq, ket! Seni bul jerge kim shıqırdı?- dep ashshı dawıs penen baqırıp jekirindi.

-Haw, aǵa, óziń ǵoy shaqırǵan. Jáne «10-klass oqıwshılarındı da alıp kel», dediń-aw. Ele de alıp kelmegenim jaqsı bolǵan eken! Oqıwshılarımnıń aldında meniń abıroyımdı tógejaq ekensen ǵoy, - dedi.

Hámme duw kúlisti. Tap usı waqıtta sırtqa shıǵıp ketken kitap oqıwshılar da kirip kelip:

-Obkomnıń xatında keń oqıwshılar jámáátiniń qatnasıwında dodalansın delingen ǵoy, dep, bári jayǵasıp otırıp aldı.

Eki kózim Ibrayımda. «Usınday jaǵımsız kóriniske ol qanday kózqarasta eken» deymen ishimnen. Bir waqıtta ol ásten qoyın qaltasına qolın suǵıp, bloknotın alıp, kúlimsi...i..p, bir nárselerdi jazıp qoydı.

Aqırı, Bekbaulov Orazaq óziniń jan dostı ǵoy. Onıń qısınǵanına janı ashıǵanınan júreǵinen shıǵarıp bir ujıbatlı táselle sóz jazıp qoydı-au. Álbette, ol hesh nárseni dıqqatsız qaldırmaytuǵın sezgir shayır ǵoy, sadaǵań keteyin!

Shıǵıp sóylegen oqıwshı jámááti hám jazıwshılardıń hámmesi baslıqtıń keshegi bayanatın sınǵa ala berdi. Maqullaytuǵın adam bolmadı, qayta sın pikir aytıwshılar kóbeyip ketti. Bir waqıtta baslıq ornınan ushıp turıp:

-Sizler nege meniń bayanatımdı sınǵa ala beresiz? Ibrayım Yusupovtıń shıǵarmaların nege qattı sınǵa almaysızlar?- dedi.

-Haw, nege siziń bayanatıńızdı sınǵa almaydı ekenbiz, keshegi bayanatıńız shennen tıs jaramsız boldı ǵoy, − dep ǵawırlastı.

Bul sózden keyin baslıq:

-Ol meniń bayanatım emes edi. Men sizlerge Ibrayım Yusupovtıń ústinen Ózbekstan Respublikası Oraylıq partiya komitetine jazılǵan «domalaq» arzanı oqıp berip edim-ǵo, dep qa..r...a..ap tur.

Men mına adamnıń adamǵa jónsiz hazar keltiretuǵın háreketine hayran qaldım... Sol waqıya esime tússe, elege shekem bir túrli bolıp ketemen. Hesh umıtpadım. Sonda Orazaq Bekbaulov:

-Joldas baslıq, domalaq arzanı sawatlılaw birewge jazdırsańız boladı-ǵo,-

dedi.

Sonıń menen jıynalıs dawamlanbadı. Eń aqırında usınday ǵawǵadábdebeli, «qızıqlı» jıynalıstıń qararında «Ibrayım Yusupovtıń shıǵarmaları baspadan shıǵar aldında jazıwshı hám oqıwshılardıń keń kólemde qatnasıwında talqılansın» dep jazıldı. Ibrayımǵa sóz berilmedi.

Solay etip, baslıqtıń hám taǵı basqalardıń Ibrayım Yusupovqa burjuaziyalıq milletshil degen at taǵıw ushın urınıwları iske aspay kaldı. Biraq, jıynalıs bolmastan burın-aq «Qaraqalpaqstan» baspasınıń direktorı, baslıqtıń dostı Xojamurat Tájimuratovtıń kórsetpesi menen tipografiyadan shıǵıwǵa tayın, teriwli turǵan Ibrayım Yusupovtıń 1-tom qosıqlar toplamın tarqatıp jibergen eken. Ol toplam aradan eki-úsh jıl ótkennen keyin baspadan shıqtı. Jaqsı dóretpelerdiń táǵdiri qanday qıyın bolıp edi sol jasúlkenlerdiń basshılıǵı tusında.

Jıynalıs tarqaǵannan keyin:

-Ibrayım! Baǵana Orazaq penen baslıqtıń aytısı waqtında bir nárse jazdıńaw, dedim bilgim kelip.

Ol:

-Há...á..á., - dedi de qoydı, aytpadı.

Soń úyge kelgennen keyin jáne soradım. Sonda ol:

- Ne bolatuǵın edi, Orazaqtıń murnın maqtadım-dá, dep kúldi. Ol qatarlar mınaday eken: