Gúlaysha Esemuratova ‒ Ibrayım Yusupov haqqında roman

Gúlaysha Esemuratova ‒ Ibrayım Yusupov haqqında roman

QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍNÍŃ SÚTINI (Ibrayım Yusupov haqqında roman)

ORÍNSÍZ TAǴÍLǴAN AYÍP

Belgili tariyxshı-alım Sherip Babashev bılay dep eske tusiredi:

-Talantlı shayır dostımız Ibrayım Yusupov bunnan bir neshe jıllar burın, bir kúni meni úyine shayǵa mirát etti... Bardım. Shaysuw iship bolınǵannan keyin Ibrayım sóz basladı.

-Sháke, sizge aytalmay júrgen bir ótinishim bar edi. Siziń repressiya tuwralı jazǵan maqalalarıńızdı oqıyman, Siz sawap istiń ústinde miynet etip, totalitarlıq dúzimde biygúna sheyit bolǵan el azamatlarınıń ismi-sháriplerin qayta tiklep atırsız. Bul kútá quwanarlıq waqıya. Sol bir zorlıq-zombılıq jıllarda meniń ákem

Yusup Saekeev te «xalıq dushpanı» tańbası menen qamalıp ketip edi. Men

ákemnen júdá jas qaldım. Keshte úyde shay iship otırǵanda eki adamnıń kelip, qolına kisen salıp alıp ketkende shıńǵırıp jılaǵanım hesh yadımnan shıqpaydı. Ákemniń ne ushın qamalǵanın bilmeymen. Keyin men de «xalıq dushpanı»nıń balası atanıp, talay azap kórgenmen, aytsam ol óz aldına bir waqıya, dedi.

Ákemniń dáregin hesh jerden tabalmadıq. Sol ketkennen elge qaytıp kelmedi. Siz izlestirip ákemniń dáregin tawıp, sawap xızmet etseńiz, men minnetdar bolar edim, dep Ibrayım sózin juwmaqladı.

Atamızǵa orınsız taǵılǵan ayıp ekeni anıqlandı. Bul haqqındaǵı maǵlıwmat «Dóhmet degishi» kitabımnıń 239-340-betlerinde tolıq jazılǵan.

Ibrayım Yusupovtıń tuwısqan qız apası Yusup axunnıń qızı Áziyma (1912jılı tuwılǵan). Áziymadan tuwılǵan Mámbetnazar ulı Xojanazardan (1939-jılı tuwılǵan) alınǵan maǵlıwmat:

− Ákem Mámbetnazar 1970-jılı ómirden kóz jumdı. Uruwı qanjıǵalı qıpshaq. Meniń anam Áziymanıń tuwılǵanına 40 kún bolǵanda anası ólip qaladı. Bul náresteni asıraw qıyın bolǵanlıqtan Yusup axun dayı atamız Xanbiybi anamızǵa úylenedi (urıwı - quyın). Demek, bul 1912-jıl. Meniń ákemniń ákesi Qunnazar atamızdıń aytıwı boyınsha (ol atamız 1960-jılı qaytıs boldı), Ibrayım dayım 1926-jılı tuwıladı. Anam Áziyma mediresede oqıp, azmaz sawat ashqan taqıwa qız bolıp jetilisken.

Ibrayım dayım birinshi klassqa barǵanda anam Áziyma qarshınnan boqsha papka tigip bergen. Ibrayım azmaz oqıp hárip tanıǵannan keyin, kishkentay bolsa da, ózinshe qosıq jazıp, yadtan kurastırıp aytıp júredi eken. Onıń dáslepki qosıqları:

Asınıp quraq boqshamdı, Jollarda suwırıp shańdı, Men mektepke qatnaǵanman,

Oqıw dese jatpaǵanman. Úlep shábbelerdi jebir, Top oynadım bolıp sebil,

Besjap, Taǵjap, Arshan kebir, Juwa terdim álishepten,

Tattım sobıq, sútilmekten.

Anam Áziyma onıń qosıq jazıp hám ózinshe aytıp júretuǵınına quwanıp, qızıǵıp izine erip juredi eken. Sonlıqtan da ol Ibrayımnıń sol qızıq ádetlerin, qosıqların birdey úyde ayta beretuǵın edi.

Geyde Ibrayım dayıma kelgende anam sol qosıqların aytsa, ol: - Ájapa, ele umıtpadıń ba? dep uyalatuǵın edi.

− Yusup axun atamızdıń qolına kisen salınıp, qara mashınǵa salǵanda Ibrayım shırlap jılaydı, sol waqta ol tórt jasta eken. Bul - 1930-jıl edi, deydi Qunnazar babamız.

Yusup axun atamız ózin alıp ketpesten bir kún burın meniń anamdı -qızı Áziymanı kórip ketiwge keledi. Qızın kóredi, jaǵdaydı túsindiredi, aq pátiyasın berip, meniń anam qızı Áziyma menen xoshlasadı. Sol-sol eken, anamız Áziyma Yusup axun atamız benen qaytıp diydar kórispegen. Sóytip anamnıń ishi ármanǵa tolıp, 1994jılı 22-fevralda 82 jasında dúnyadan qayttı. Anamdı jerlewge dayım Ibrayım inisi Jarılqaǵan Medetullaev penen barıp, merekesin ótkerdi. Jarılqaǵan Medetullaev Ibrayım dayımnıń eń jaqın aǵayini, ekonomika ilimleriniń doktorı, akademik. Eki úy bir xojalıq bolıp jasaǵan tuwısqanlar. Jarılqaǵan Medetullaev Ibrayım dayıma oylaspay is baslamaǵan. Dayım Ibrayım onıń ómir keshirmelerindegi ustazı.

Jáne bir aytatuǵınım Ibrayım dayımnıń anası, bizlerdiń de anamız Xanbiybi kempir apamız 1974-jılı gúzde qaytıs boldı. Sonda meniń anam anası Xanbiybiniń arshasın ashsa, Yusup axun atamızdıń malaqayı menen qarshını saqlawlı turǵan

eken. Anam bul múlklerdi kózine jas alıp iyiskep, bawırına basıp, qásterlep úyge alıp bardı. Bul uájlerdi bizler ushıǵanıń qıyındısınday kórip, anam paqır «ataanamnıń kózi hám ózi» dep, ele saklap qoyıptı, olar úydegi eń baslı dúnyamız dep bilemiz hám bul wájler bizler ushın altınnan da ziyada mulkimiz bolıp esaplanadı.

(Maǵlıwmat 2015-jıl 2-may kúni jazıp alındı)

***

Qádirli oqıwshılarım!

Shayırdıń balalıǵınıń qalay ótkenin, ákesiniń qolına kisen salınıp áketken waqıttaǵı shıńǵırıp jılaǵanınan-aq biliwge boladı...

Yusup atamızdıń da ulınıń shıńǵırıp jılaǵan dawısı ómirinshe qulaǵında jańǵırıp, hújdan azabın shekkeni... júwensiz ketken hárqıylı usıldaǵı tergewlerden de qorlıqlıraq bolǵanı túsinikli bolıp turǵan joq pa?

Al, meniń bul shıǵarmamda Ibrayımnıń ómiri, yaǵnıy eseyip, naǵız ómir bosaǵasınan atlap, jámiyetke aralasqannan keyingi jasaǵanınan baslanadı.

Avtor

I

Ullı talant iyesi, adamgershilik pazıyleti kúshli, jası kishilerine miyirman,

úlgili ustaz, sheber sóz zergeri, xalıqtıń júregine jol tapqan shayır Ibrayım Yusupovtıń qazalanǵanına da on jıl boldı. Báribir, qansha jıl ótpesin, xalqımız da, shákirtleri de, dóretiwshi talant iyeleri de ele joqlaydı, kewlindegi saǵınıshın hám poeziyada, hám prozada bildirip atır... Solardıń qatarında men de joqlayman, hárbir qosıq qatarların oqıp otırıp, onıń ósiw-órkenlew jolındaǵı ushırasqan kedergiler tap keshegidey kóz aldımnan ótip turadı. Jáne oǵan bolǵan jipә-jiksiz qısımlıqlardı aytpaysız ba? Jónsiz sın pikirlerdi dóndirip turǵanın qaytersiz?! Tribunadan qattıqattı aytılıp turǵan ashshı sóz, shıtayı dawıslar qulaǵıma tap házir aytılıp atırǵanday bolıp, qolıma qálem alǵanımdı bilmey qalaman.

Qádirli oqıwshılarım! Shayırdıń dóretpelerine, qaysı shayır bolsa da,

ózimshe pikir júrgizbeymen, pikirlewdi de qálemeymen, maqtaw da niyetim joq.

Máni berip, filosofiyalıq pikir júritkende de, ullı talant iyesiniń ózinen asıp túsip ne jańalıq ayta alaman? Onıń shıǵarmaların zeyin qoyıp oqıǵan adamǵa bári tusinikli.

Ibrayım Yusupov heshnársege parqsız qaramadı. Parqsız adam aldı menen óziniń, qalaberse Watannıń bas dushpanı ekenin jaqsı túsinetuǵın aqıl iyesi edi. Sonlıqtan ullı talant iyesiniń ózim gúwası bolgan qıyınshılıqların jazıp qaldırıwdı shın kálbimnen niyet etip, jazıw stolımda qadalıp otırman... Onıń ullılıǵı nede? Onıń ullılıǵı keshirimliligi menen shıdamında. Onıń ullılıǵı aldın boljap biliwinde,

kóregenliginde. Onıń ullılıǵı ózinde bar talantın buljıtpay, aynıtpay xalıqtıń sanasına kuyıwında, onıń ullılıǵı xalıqtıń oyındaǵını ayta biliwinde, miyrimshápáátliliginde edi. Álbette, ol dáwirdi uńqılshuńqılına deyin jazıw júdá qıyın hám awır. Sonda da ...qorqa-qorqa táwekel qayıǵına otırdım...

«Aytsam óltirerler, aytpasam ólim!» degendey, qalay bolsa da táuekel mártlik penen jazıwıma tuwra keledi. Sebebi, bul waqıyalardı sen jazbasań, «shayır aldında o dúnya, bul dúnya ayıplısań» degen úndeu ishki sezimlerimdi tırmalap, tınıshıma qoymay atır...

Ol qanday qısımlıqlar? Kimler tárepinen bolǵan jábir edi? Bul kóriniswaqıyalardı siz oqırmanlarǵa aytıwımnıń zárúr ekenin sezip turıppan hám ishimde saqlay berip, sıymay baratır...

Ústinen «gúze sınıp», ótirik-ósekler, tikkeley jala jabılıp sóylenip atır...

Shayır Ibrayım selt etpeydi-aw! Mına iyni menen mına iynine qaramas, qanday sabırlılıq! Bul minez de Allataala tárepinen onıń talantına qosıp berilgen sıy-aw dep quwanaman, bir jaǵınan qıynalaman. Sebebi, bunday dóhmetke giripdar bolıw ushın ullı talant iyesiniń iyneniń ushınday da ayıbı bolsa, aytpas edim... Qılawday qıytıǵı joq-aw! Sonlıqtan bul waqıyalardı men aytpasam, sol dáwirdegi bul waqıyalardı kórgen-bilgen mennen basqa gúwalar júdá az qaldı.

***

«Ibrayım Yusupov qazalanıptı» degen sózdi telefonnan esitkenimde tas tóbeme birew urǵanday selk ete qaldım...

... Onıń sánli imaratınıń aldı, kóshe boyları adamlarǵa lıq tolıp ketken. Hámmeniń kewli ǵamgún. Álbette, ushqır talant iyesin heshkim ólimge qıyǵısı kelmeydi. Ilaj qansha...

Shayırdıń qarlıǵıńqırap shıǵatuǵın jaǵımlı dawısın kimler esitpegen, tereń mazmunlı qosıqların óz dauısı menen oqıǵanda kimler lázzetlenip tıńlamaǵan! Úyinen jumısqa shıqqanda kósheni, jumısqa kelgende redakсiya dálizin toltırıp júretuǵın sımbatı da tek eles bolıp qala beredi...

****

... Onıń tabıtı kóz aldımızda jatırsa da, tap ólmegendey seziledi. Miting

ashılajaq, xalıq tabıttı dógereklep tur...

Birinshi bolıp shayır Abdulla Aripov, keyin T.Qayıpbergenov, akademik Sabır Kamalov Ibrayımnıń islegen isleri haqqında, ele onıń xalıqqa kerekligin, tilekke qarsı, dúnyadan erte ketip baratırǵanına janı ashıp, shayırdı ólimge qıymay turǵan sózlerin qıynalǵanın shın júreginen tógip aytıp atır.

Meniń kewlime shayır tabıtta jatırsa da, bul maqtawlarǵa lázzetlenip emes, «qaraqalpaqtı kóp maqtama kózinshe» dep atırǵan sıyaqlı. «Sizlerdiń usınday ulıǵlawıńızǵa ılayıq xalqıma xızmet etken bolsam qáne?! Ele xalqım ushın aytarlıqtay hesh nárse islemegendeymen, isleytuǵın islerim aldımda ádewir bar edi» dep, qádimgi ápiwayılıǵına salıp, tek tıńlap jatırǵanday... Aqırı, tiriliginde maqtawdı, maqtanıwdı qálemeytuǵın aynımas minezi bar edi-da! «Eger xalqım, perzentlerim sizler aytqan dárejege jetiwimdegi qıyın jollarımdı biler me edi?!

Átteń, úlgere almadım, endi olarǵa kim aytadı...» dep atırǵanday tuyıladı maǵan. Sonlıqtan men: «Ibrayım! Seniń basıp ótken tikenekli basqıshlarıńnan óz kózim menen kórgen, bilgen, esitkenlerimnen birazın, álbette, qolımnan kelgenshe, tilekles bolgan xalqıńa, perzentlerine jetkeremen» dep ishimnen ózimnin aldıma maqset etip qoyıp edim. Sol maqsetime jetiw ushın usı dóretpemdi basladım.

Ibrayımnıń jolı qansha mashaqatlı bolmasın, ol «Meniń jolım auır boldı, azaplandım, qorlandım yamasa jetimliktiń zardabın shektim», dep nalıp, tiline tiyek etpegen márt shayır. Onıń qaysı shıǵarmasın alsańız da, ózin jekke sezbeydi, xalıq penen birge ekenin, xalqına súyenip jasaǵanın sezemiz.

Eger, geyde:

-Ibrayım, óz ómirińnen sóylep, ishki debdiwlerindi sırtqa tógip, jeńillenip alsań bolmay ma? degenimizde, ol:

-Há...á....... dep, − sózdi basqa tárepke burıp jiberetuǵın edi hám:

-Meniń ómirimdi sizler ózimnen de jaqsı bilesiz. Sonıń ózi maǵan jetkilikli, dep qoyadı.

Onıń «há...á...» degeni aytılǵan sózdi maqullasa da, maqullamasa da solay seslep qoyatuǵın ádeti.

Biziń pikirimizshe, soń oylasaq, onıń maqseti kórgen-bilgenin, ishki sezimlerin aq qaǵazǵa túsirip, debdiwin shıǵarıw bolǵan eken. Ol hesh uaqıtta tiykarsız sóz sóylep, mazmunsız shıǵarma dóretpes. Bárhá oy ústinde júrgenin sezesiz. Geyde birden oyda joqta aldınan shıǵıp qalsań, «ho...á...á!» dep quwanıp ketetuǵın edi. Álbette, oyshıl (mıslitel) bolmaǵan dóretiwshiniń shıǵarması da adamǵa tásirsiz bolıp, júregińnen orın alalmaydı. Onıń hárbir dóretpesin oqıǵanında, máyli ol kólemli me, kólemsiz be, ózin xalıq penen bir jan, bir tán bolıp jasaǵanın sezeseń. Ol xalıqtıń jırın jırlap, muńın birge shekti hám ózi jasaǵan

dáwiriniń nápesin siyasatın, onıń keleshekke bolǵan baǵdarın tolıq bilip, meńgerip jırladı. Demek, «Hárbir shayır, jazıwshı ózi jasaǵan dáwirin, keleshektegi baǵdarın óz oqıwshısına kórkem sóz benen jetkerip bere alsa, naǵız talant iyesi sol» delingen ǵoy bizden burınǵı ótken talant iyeleriniń shıǵarmalarında. Usı pikirdin pidayısı Ibrayım shayır boldı. Men shayırdıń mına qatarların oqıǵanımda, óziniń ómiri kóz aldımnan ótip atadı:

Ana tilim, sen basqadan ayırmam,

Sen turǵanda men de ádewir shayırman,

Sonsha qatal súrginlerde joǵalmay,

Bul kúnlerge jetkenińe qayılman.

Ol usılay dep jırlaǵanda, óziniń de súrginge ushırap, usınday ájayıp dáwirge jetip kelip, sol tildiń ózine, sózine qural bolǵanın hám shın mánisinde táǵdirles bolǵanın júyin bildirmey ádiplep, oqıwshılarına sheber jetkere bilgenine kayıl qalasań! Ibrayım bir saparı: - Sóz marjanların dizgen qatarlarıma úylesimli sóz tappasam, ol shıǵarmam bir jıllap ta tura beredi, degeni esimde qaldı. Ol sózdi aytıwı bılay boldı...

1953-jıl. Bir saparı Ibrayım hám onıń jan dostı satirik, talantlı shayır Babash Ismailovlar menen birge otırıspadan kiyatırmız. Tún ishi. Babash Ismaylov úyiniń tusına kelgende (házirgi M.Jumanazarov kóshesi) mashinadan tústi. Bizler

úylerimizge ketpekshi bolıp mashındı xodlay bergende Sabır Kamalov shoferǵa: - Mashındı toqtat, dedi.

Men «endi bular otırıspanı dawamlaytuǵın boldı-aw» dep qáwipsingenimdi sezdirmedim. Biraq ol:

- Babashtıń jayınıń pishimin kóreyin, men de jay salıp atırman ǵoy, - dedi. Hámmemiz mashınnan tústik te, Babash Ismaylovtıń úyine kirdik. Bul

adamnıń jay salıp atırǵan dańǵarasına kóp waqıtlar bolıp edi, birak kórgenimiz joq. Jay shalalaw bolsa da, bir-eki qabatın pitkerip kirip otırǵan eken. Jaydıń pishimi de, salınıwı da kewildegidey, jay derlik pitken esabı dese de boladı. Birak, zal dep atalatuǵın ójireniń jartısınan kóbi pollanǵan, al tór beti pollanbay, ájeptáwir bolıp úńireyip tur. Bunı kórip jigitler Ismaylovtı dálkeklep, biraz kúlisip aldı. Endi 5-6 aǵash qaǵılsa, jay pitip-aq turǵan eken, aǵashları da qasında jatır. - Babash, jay pitpey tur degenine bir-eki jıl boldı ǵoy, yamasa kóz tiyedi dep gúmanlanıp

pitkermey qoyıpsan ba? − dep kúlisti.

Sonda Babash Ismaylov jigitlerge qara...a...ap, mıyıǵınan kúli...i...p: - Usı 5- 6 aǵashtı qaǵıwǵa bolatuǵın jaramlı mıyıqtıń tabılmay turǵanına on úsh ay boldı. Endi qalay bolmasın mıyıq tawıp alıp pitkeremen, - dedi ısıq júzi menen jigitlerge qarap.

-Babash, tap mendey ekenseń. Bir qosıǵımnıń pitpey turǵanına sarras on eki ay boldı. Bir qatarına úylesimli sóz tabalmay qoyıppan,- dedi Ibrayım.

-Sen taba almaytuǵın ol qanday sóz eken bala? dep tańlanıp sorap qaldım. Ol meniń shırp etip sorap qalǵanıma hayran bolǵanday, betime jalt karap:

-Sen bilsen ayt, qáne, jolbarıstıń balasın ne deydi? - dedi.

-Bóltiri deydi, − dedim oylanbastan birden.

-Há...á..á... - dedi de, qaytıp úndemedi.

Biraq, bul sózdi heshbir shıǵarmasında qollanbadı. Baspadan shıqqan hámme qosıqların qaldırmay oqıp baqlap júrdim, kórmedim. Álbette, ol qosıq ta, sóz de arxivinde bar-ǵo... Ya umıttı ma álle... Kóp jumıs, qaysı biri yadında turadı. Ol waqıtta Ibrayım pedinstitutta muǵallim, Sabır Kamalov ápiuayı ilimiy xızmetker, Babash Ismaylovtıń endi redaktor bolǵan kúnleri-aw.

Men ele hayran qalaman. Ibrayım nege jolbarıstıń balasınıń atın soradı, basqa ápiuayı sózdi emes. Soń oylanıp qarasam, Ibrayım Moskvadan, oraylıq televidenieden beriletuǵın «Hayuanatlar dúnyası» kórsetiwin qaldırmay baqlap kórip baradı eken. Bir sóyleskende sol kórsetiwdi júdá qızıǵıp kóretuǵının shın ıqlası menen aytıp berdi. Hayuanatlar dunyasınan bir nárse dóretkisi kelgendidá...á..! Biraq, jazbadı, ol temaǵa jete almadı ma, qáydem...

-Al endi, Babash, mına 5-6 taxtaydı qaǵıw ushın tabılmaytuǵın ayrıqsha qanday mıyıq eken ol. Izlep tappaysań ba?- dedi Sabır Kamalov.

-Á..áy, Sabır Kamalovich, onı izlewge waqıt joq, dedi ol óziniń jipek minezi menen hámmeni kózden ótkerip.

Írasında da Babash Ismaylovtıń jumısqa berilip islewi bizlerdi tań qaldıratuǵın edi. Áne, ol ullı adam naǵız isker hám úlgili pedagog edi. Bizlerdi institutta qalay oqıtqanı ele esimizde. Jaslar gazetasına redaktor bolǵanda da birge islestik. Ol birdeyine jumıs babında bánt bolatuǵın, jaslardı bárhá jaqsılıqqa, miynetkeshlikke baǵdarlawǵa jalıqpaytuǵın júdá sıpayı, insaplı azamat edi. Sonlıqtan da onıń jayı kóp waqıt pitpey turdı.... Eger..! Eger insaptıń ústine minip turatuǵın adam bolǵanda, jayınıń shala jeri bolmas edi... Babash aǵa Ismaylov tek jumıs babında o dúnyaǵa qaray jol alıp kete berdi... jayı jánnette bolsın. Eger o dunya bar bolatuǵın bolsa, bul insanǵa beyishtiń esigi ashıq sorawsız-aq tórinde otır ǵoy...

Shayır Ibrayım onıń doslıqtaǵı sadıqlıǵı, hadalıy qatnası haqqında bılay táriyplegen edi «Jigittiń sonıńday bir dostı bolsın» qosıǵında:

Doslıq gúlshanına megzes bul zaman, Kewil kewillerden suw isher mudam,

Óziń dúziw bolsań, kópdur dos-yaran, Doslardıń ishinde bir dostıń bolsın. Saǵan hámdam bolsın jasınan, Studentlik waqtı zaǵarasınan,

Janımdı bereyin demesin saǵan, Berse aytpay berer bir dostıń bolsın.

Xojalıq mashqala túskende basqa, Hárkim oratılıp bir qolań shashqa,

«Dostım» degen mártler keter tum-tusqa, Sondayda sır bermes bir dostıń bolsın.

Júk artılıp, kárwan júrip ketkende,

Ornına jas áwlad kelip jetkende, Sonday doslar bolıptı dep ótkende, Iyni kelgen jerde aytısıp júrsin.

fevral, 1969-jıl. Nókis.

Keshirersizler, waqıyadan sál sheginińkirep kettim. Menińshe, bunday kishigirim kórinisler, shayırdıń dosları haqqında da aytılıwı kerek-ǵo! Babash Ismaylov penen Ibrayım Yusupov student waqtında da bárha ekewinin egiz qozıday dizilisip júretuǵınları, jollarda júrip ayrılısa almay, qızday sırlasıp turatuǵınları ele kóz aldımızdan ketpeydi. Bul kórinislerdi oqırmanlardıń da bilip qoyǵanı jaqsı, jaslarǵa ibrat boladı dep oylayman.

***

«Uaqıt ótken sayın keshigip baratırsań...» degen buyrıq kem-kem erkime ústemlik etip baspalatıp tur. Qalay bolmasın jazıwıma tuwra keledi...

Álbette, Ibrayımnıń sol dáwirdegi jaǵdayların, ishki dúnyasınıń arpalısın bilmegen, bilse de sezinbegen, sezingisi kelmeytuǵın adamlarǵa unamay qalarman... Qalay bolsa da qayılman!!!

Ibrayım Yusupov − ullı talant iyesi, ol meniń maqtawıma mútáj emes. Meniń bul adam haqqında jazıwımnıń zárúrligi sonda, onıń ómiriniń, jasaw sharayatınıń jaqsı-jaman táreplerin basqalardan kóre kóbirek biletuǵınıma

isenemen. Geyde Ibrayım haqqında heshnarse bilmeytuǵın, ara-tura tiyip qashıp duz-dámek bolǵan adamlardıń dóretpelerin oqısam, renjip qalaman. Aqırı, bizler onıń balalıǵınan baslap ómiriniń aqırına shekem aralasıp óstik, «pallı qasıq» bolıp qatnastıq hám bir mákemede (baspasózde) kóp jıl birge islestik.

Sonlıqtan men onıń ózi jasaǵan quramalı qım-qıyqash dáwirdiń qıyın basqıshlarınan moyımay, at bayraqtan ozıp kelip, qalayınsha xalıq súygen tulǵa bolǵanın, ásirese jaslardıń bilip qoyǵanı álbette unamlı bolatuǵınına isenimim kámil bolǵanlıqtan qálemim aq qaǵaz ustinde egitilip baratır.

Meniń bul dóretpemde qıyalıy yamasa sulıwlayman degen biyqolaylıq joq. Onıń jeke ómiri de, dóretpesi de hárqıysısı óz aldına bir dúnya, dara-dara dóretpe. Sonlıqtan shayır haqqında jazatuǵın adamlardıń hesh nárseni jetik bilmey turıp «qas qoyaman» dep, «kóz shıǵarıp» almawına sep bolar degen oy menen qosımtasız jazıwdı aldıma maqset etip qoydım...

Birak, bul ullı talant iyesiniń tulǵasın sıpatlay alaman ba, joq pa? Kózim jetpeydi, qorqa-qorqa táwekel etip, qolıma qálem alıwǵa májbúrmen.

Ózim ulıwma qıyalıy shıǵarma jazıwdan awlaqpan. Sebebi, házirgi ómir hárqanday qıyaldan ozıp ketti ǵoy, onı quwıp jetiw, álbette, kimge bolsa da qıyın, jetkermeydi de...

II

Urıs tamam bolǵannan keyin 1945-1946-oqıw jılı avgust ayında Qaraqalpaq mámleketlik muǵallimler tayarlaw institutı Shımbaydan Nókiske kóshirildi. Oqıtıwshılardıń xojalıqları da Nókiske kóshti. Nókiske kelgennen keyin bul xojalıqlar júdá qıynalıp atır. Ol waqıtta pedinstituttıń imaratı da shala, jataqxanalar joqtıń qasında. Nókis qalasınıń ózi de jańadan boy tiklep atırǵan waqtı eken. Turǵınlar-ám júdá siyrek, kóshege shıqsań, túyeler kóp, kóbirek sharwalar jasaytuǵın mákan eken. Ayaǵıńdı bassań, borpań topırak, kóshe degendey belgili kósheler de joq. Anıq boy kótergen úsh-tórt imarat bar, birewi - Engels (házirgi Ayımxan Shamuratova) kóshesindegi eki etajlı jay, ekinshisi M.Gorkiy (házirgi Ámir Temur) kóshesindegi (3-dúkan dep atalatuǵın) eki etajlı jay, úshinshisi házirgi Joqarǵı Kenes imaratı ornındaǵı jay. Házir olardıń birazı buzılıp, ornına kóp qabatlı jaylar salınıp atır. Turǵınlar júdá az. Kireyge de jay tabılmaydı. Biraq aǵamlar sol waqtaǵı Budennıy (házirǵi Jumaǵúl Seytova) kóshesinen kireyge jay taptı.

Instituttıń Nókiske kóship kelgen dańǵarası menen Nókiske bilim quwıp kelip atırǵan jaslardıń esap-sanı joq. Bular panalaytuǵın ya qonaq jay, ya otırıqshı úyler de joqtıń qasında. Sonlıqtan arqa rayonlardıń balları kóbirek biziń úyde bolıp ketedi. Ishimlik suw da qıyamet-qáhát, kran degenniń atı-hawazası joq.

Qızketkennen iyinaǵash penen suw tasıymız. Al endi otın máselesi onnan da qıyın. Endi oqıwǵa kelip atırǵan jaslardıń awhalı tómen bolsa da, úylerine qaytqısı kelmeydi. Xalıqtıń ilim-bilimge talpınıp turǵan dáwiri - dalada jasasa da, pedinstitut bosaǵasınan atlawdı sanasına sińirip alǵan, bul ármandı orınlamay qoymaytuǵın jigerli jaslarǵo... qıyınshılıqtı jeńbey tınshımas. Sol jigerli jaslardıń biri Yusup axun ulı Ibrayım da Nókiske atlanǵısı kelip umtılıwda. Biraq... biraq, jaǵdayı tómen, qárejet jetkermeydi. Aǵası Mádenge ármanın aytıp, bilim dárgayına ketetuǵının bildirdi. Aǵası Mádenniń Ibrayımǵa aytqan násiyatı:

-Qaraǵım, Ibrayımjan! Men seniń bilimli, ilimli bolǵanıńdı qanday qáleytuǵınımdı bilseń edi!? Men házir saǵan járdem qolımdı sozalmayman ǵoy, onı óziń jaqsı bileseń. Bul xojalıq ele tiklene almay atır... Men fronttan mayıp bolıp keldim. Heshbir awır jumısqa jaramayman. Anamızdıń jaǵdayın kórip otırǵanıń joq pa? Qanekey, xalım kelip, seni maqsetine jetkersem... dedi.

Men usı jerde ekonomika ilimlerinin doktorı, akademik Jarılqaǵan

Medetullaevtan bul shańaraq haqqında 2015-jıl 14-iyulde jazıp alǵan maǵlıwmattı keltiremen.

-Ibrayım aǵanıń ákesi Yusup axun atamız benen meniń ákem Medetulla júdá jaqın atalas tuwısqan adamlar hám Yusup axun atamızdıń murındıq balası. Men ózim 1935-jılı tuwılǵanman. Kózimdi ashıp dúnya tanıǵalı bizler Yusup atamızdıń balaları Máden aǵa hám Ibrayım aǵalar menen bir úy bolıp jasaytuǵın edik...

Men Ibrayım aǵa menen bárha birge júremen. Oynaǵanda da, mektepke barǵanda da qasında bolaman. Ibrayım aǵa bárha tariyxımız haqqında jaqsı áńgimelerdi aytatuǵın edi. Bular haqqında ábden esimde qalǵanı ol ózi jatatuǵın tóseginiń tusına hárqıylı tariyxıy sánelerdi qaǵazǵa jazıp, diywalǵa jabıstırıp qoyatuǵın edi. Ata-tegimiz kim bolǵan, qalay jasaǵanbız sol qaǵazǵa qarap oqıytuǵın edik. Ibrayım aǵa, eger shayır bolmaǵanda, tariyxshı alım bolatuǵını sózsiz edi...

...Yusup axun atamız qolına kisen salınıp ketip baratırǵanda artına bir aylanıp, meniń ákem Medetullaǵa:

-Al, Medet shıraǵım, mına úsh náresteni Máden, Ibrayım, Xanbiybini saǵan tapsırdım, ǵamqor bolagór, degen eken.