авад, хотна захд ирәд, мөрнәсн нег килһс таслҗ авчкад, мөрән тәвч- кнә. Бийнь илгн шалвр сәрсн дах хойран өмсҗ авад, гертән ирнә. Билцгән авч ирәд гергндән дүрүлчкәд, тагчг бәәһәд бәәнә. Дарунь, кесг хонҗаһад хан хойр сән күргән наар гилгҗ авад: — Тер үүлнә авч одад бәәсн мини гүүнә унһд ода теңгр деер һазр бүтәм адун болх, түүг теңгр деерәс оч көөҗ авч иртн,—гив. Хойр күргн сән гисн мөрдән унад, теңгр деер бәәсн аду авхар һарад йовна. Тедниг теңгр деер һа- рч аду авч ирш угаһинь хаана хатн медәд, хаанд келнә:

— Харҗахар Нусха Мууг тәвхм болвзго, юм эс күцәвүчнь йовҗл новг, — гннә.

— А-а, Нусха Му теңгр деер һарч аду авч ирлһн бәг бәәҗл, — 1иҗ хан келнә. Хатн хааһан ээрә-ээрә бәәҗ Нусха Мууг йовулх бол- на. Нусха Му саак му мөрндән деесәр хазар кеһәд, хошлңгар татур кеһәд, хурмшар өг кеҗ авад һарад йовна. Хотна захд һарад му мөп- нәннь энд-тенднь хадас-зөг шааһад көөһәд тәвчкәд, шарңху өңгтә килһсән шатадг болна. Эмәлтә-хазарта, зертә-зевтә, хувц-хунрнь һан- зһлата шарһ мөрн деерәснь нисәд орад ирдг болна. Илгн шалвр сәр- сн дах хойран тәәләд оркчкад, бийнь мөрән унҗ авад, хойр күргч деегәр теңгрәр нисәд һарч йовдг болна. Хойр күргн: — Эн йирин нег уга күн биш, йирин Нусха Му болх, бидн үквчн теңгрәд һарч чадш угавидн, энүг аду авч ирсн цагт булаҗ авхмн, — гилдәд хойр күргн күүндлдәд йовдг болна.

Нусха Му теңгрт ирхлә, нег ик цаһан өргә бәәдг болна. Тер өргән арднь дала болсн адун бәәдг болна. Герт орад ирхлә, нег күүкд күн цуста киилг уһаҗ бәәдг болна.

— Энтн юн киилгв? Юн цусмб? — гиҗ Нусха Мууг сурхлань:

— Ай, мана залу сө болһн дордын орнас нег унһ авч ирдг билә, сөөнә унһ авч йовтлнь күн хумха хурһинь хаһад таслчкҗ, — гинә.

— Тер залутн альд бәәнә, — гиҗ Нусха Му гергнәс сурв.

— Герт орн деер унтҗ кевтнә, — гив. Герт орад ирхлә, хумха хурһн уга залу орн деер унтҗ кевтдг болна. Үлдән һарһҗ авад, орн деернь чавчҗ-чавчҗ ор'кчкад, адуһинь тууҗ авад Нусха Му һарад йовна.

һазрт бууҗ ирсн цагт өмннь нег ик цаһан өргә бәәсиг үзәд, Нусха Мууд мөрнь келнә:

— Эн гер чамд хорлтан халдах гер, орхмн биш, кемр орсн цагтан барана өмн бийд бичә һар, — гинә. Өлсәд-ундасад үкҗ йовсн күн арһ уга болад, герт орад ирв. Өмннь, барана өмн бийд, цаһан ширдг дел- гәтә, ширдгин өмн бийд дала болсн хот-хол тәвәтә бәәдг болна. Тедн Нусха Мууг алад, адуһинь авхар ширдг дор йирн йисн алд нүк малт- чкна. — Өөдән һарад суутн, — гиһәд ээрә-ээрә бәәтлнь, ширдг деер һарн Нусха Му йирн йисн алд нүкнд тусв. Дегәд шүрүтәһәр тусад, шаһа-чимгнь дундаһурн хуһрж одна.

На-ца герән цуцх билә гилдәд, шурс-шурс гилдәд герән цуцад, адуһинь тууһад авад, хойр күргн хаанаһур хәрҗ одна. «Ода яһҗ һар-

2 Калмыцкие сказки

33

хув>, — гиһәд ухалҗ бәәтлнь, нег чимгнь хуһрсн шорһлжн нег хамт- хаснас авад көлдән түркә-түркә бәәҗ эдгәд, иүкнәсн һарч одна. «Ода би үүнәс түрксә», — гиҗ санад, хамтхаснас түркхләнь — көлнь бас* эдгҗ одна.

Ода нүкнәсн яһҗ һархув гиҗәтлнь, генткн деернь йирн негн алд сүүлтә чон нрәд нүкнә өөр зогсна. Сүүлнь нүкн дотр унҗна. Нусха Му сүүләснь татҗ һарад, мөрән унҗ авад, хотна захд ирәд мөрнәся нег кнлһс таслҗ авчкад, нлгн шалвран, сәрсн дахан өмсҗ авад гер- тән ирәд, хаана оркмҗинь һарһад тәвчкәд, саак алтн билцгин герлинь үүднд тусдгар эврәннь өвсн гер дотран тәвчкв. Генткн герл тусси’’ үзәд, хан һарч ирәд:

— Яһлав-яһлав, Нусха Мууһин гер шатҗана, шулун күүким асрҗ егтн, — гиһәд хан хәәкрәд бәәдг болна. Гертән орҗ ирчкәд, хәрү һа- рад хәләхләнь, бас һал һарад бәәдг болна.

«һал орсн болхла эднә өвсн гер шатҗ одх билә, ода юн болхв»,— гиҗ ухалад, өөрдҗ ирәд хәләхләрн, алтн билцгәс һал һарад бәәсиг үзнә. Ташр өөрнь Нусха Мууһин һариг боосн хар торһн оркмҗ бас бәәнә, саак дәәсинь дәәлсн көвүг Нусха Мууһинь медчкәд, Нусха Мууг нам хара күн бишинь медәд, хан хәрҗ ирәд, эврәннь ууһад уга хотан келгәд, эврәннь сууһад уга ширәһән тәвәд, Нусха Мууг наар гилһв. Нег наар гилһснднь эс ирв, хойр наар гилһснднь эс ирв, һур-. вдгч наар гилһснднь: — Ода одл уга яһҗ бәәхүв, — гиһәд әвртә гидг хувцан өмсәд, хаанаһур ирв. Хан сууһад уга ширә деерән суулһад, ууһад уга хотан өгәд, Нусха Мууг әвртә гидгәр тоов.

Түүнәсн Нусха Му келв:

— Та нег дәкҗ шавта бәәһәд нег хар мөртә көвүһәр дөң авсан эс меднт? — гив.

— Меднә.

— Тегәд тер көвүнә һарт шав туссиг та хар торһн оркмҗарн бооҗ эс өглт?

— Өглә.

— Нә, тертн би биләв, тер оркмҗтн эн, — гиһәд оркмҗинь һарһад өгәд оркв.

— Тер дәәнәс ирәд, таниг гемтхд, оонын махар шөЛ уухм гиһәд, хойр сән күргәрн оон эс хәәлһлт. Тиигхд тер хойртн оон бәрҗ чадл уга эргәд йовҗ йовтлнь, намаг ардаснь «харҗахар» гиһәд эс тәвлт?

— Тәвлә.

— Теднтн мини бәрсн оонас ирҗ сурла. Сурхлань би негнтн кө- линнь чигчхә, негнтн чикнәннь ашк өгәд, дотр махинь биш һадр ма- хинь автн гиҗ келснд, теднә негнь көлиннь чигчхә, негнь чикнәннь ашк өгәд һадр мах авла. Бәртн, эн чигчхә ашк хойр, худл гихлә күрг- дән авхулад хәләтн, — гиж Нусха Му келв. Хойр сән күргиг авхулад негнәннь махла авхла — ашкнь уга болв, негнәннь һос тәәлхлә — к«линнь чигчхә уга болв.

Дәкәд болхла: эднтн намаг теңгрәс аду авад хәрҗ йовтлм

34

мекләд, йирн йисн алд нүкнд унһала, — гиҗ Нусха МУ ^келәД> ^алтл билцгзааһад, хар үүлнә тускар бас келв.

Хан хойр күргиг цааж.ла харһулв. Нусха Му хойр ахдан хаана хойр күүк авч өгәд, бийнь хаана орад уга гертнь орад, унтад уга ор- дер деернь унтад, ууһад уга сән хотынь ууһад, өмсәд уга сән хувцинь өмсәд амрад, җнрһәд бәәв.

хөв

езәнә гергн залу хойр бәәҗ. Залунь хаана гдуч болад, гергнь гериннь көдлмш кеһәд, арһс- түлә үүрәд, усан авч ирәд, хотан кеһәд, гертән арсан идәләд, өдрән чиләһәд, залуһиннь олсн бичкн мөңгәр теҗәлән кеһәд бәәцхәдг сәнҗ. Кесг цагт үрн уга йовҗ йовад, эднәс нег көвүн һарна. Көвүнь өсәд-бо- сад, шннкән арвн тав күрч йовсн наста бәәҗ.

Нег үдлә адуч адуһан тууһад, далаһас услхар күрч ирнә. Өмннь сәәхн орад усан ууһад, цувад һа-

рад бәәдг адун нег юмнас үргәд, далан уснас ууҗ өглго, хәрү гүүл- дәд бәәцхәнә. Тер кевтән залу адунлаһан көөлдҗәһәд болшго болад, мөрән тушад үлдәчкәд, бийнь далан көвә тал өөрднә.

Өердәд күрч ирхлә, өмннь, далан көвәд, түүкә элкн оошк хойр үзг- джәнә. Залуг өөрдәд ирлһнлә элкн оошк хойр күүнд хүврнә. Залу әәһәд һарад гүүхәр седхлә, күн күцҗ ирәд: — Нанас холд зулҗ чад- шгот, би таниг Усн хадын хаана зәрлгәр авхар ирләв, — болҗана. Залу сөгдәд, мөргәд: — Нанд үкхәс эрт, би әмд бәәхдән дуртав, нар- та орчлңд бәәсн ямаран сәәхн, намаг бичә авч йов, —гиһәд ууляд- унжн бәәж сурв.

— Уга, болшго, чама уга хәрҗ ирхләм, Усн хад хан намаг хәәчлә харһулж алх, эс гиҗ эврән дах, эврән болшго болхла ормдан һарса

урән өгч тәвхмч.

Залуг Усн хад хаана элч дахҗ йовад, өргҗ авад, дал деерән хай- чкад, уснур орхар седҗ йовтл залу хәәкрҗәнә:

— Мини ормд көвүһим автн, намаг сулдхтн, — болҗана.

— Нанд йилһл уга, көвүһичнь одҗ авхм, — болад Усн хад хаана элч герүрнь дахулж авад һарв.

Залу Усн хад хаана элчтә хоюрн герүрн күрч ирнә.

— Эмгн, эн нама дахж ирсн залу намаг авхар ирҗ. Тегәд, һарси үрн бәәхлә, йилһм уга, эврәннь ормд йовулҗ чадҗанат гив. Мини ормд мана көвү дахулж йовтн гиһәд зөв өгчкүв.

Эмгн усн-цасн: — Тиим хол һазрт һанцхн үрән йовулчкад, арднь яһҗ бәәхүв, әмд тендәс Усн хад хан энүг тәвхмн болхв? — гиһәд уульна. Тер хоорнд Усн хад хаана элч көвүг адһулад, һараснь көтлж авад, үүд-туүд күрглго, далан көвәд авад күрч ирв: — Нүдән ань, — гиҗ закв. Көвүн нүдән аньв. Элч көвүг өмнән түлкҗ йовад, уснур булхад орв.

36

Усна дундурт булхад, һарад ирхлә хальмг гер бәрәтә бәәнә, гер дотр нег йир сәәхн цогцта күүкн һанцарн сууна. Нань күн үзгдхш.

Көвүн күүкнәс менд сурад, герин зүн бийд делгәтә бәәсн ширдг деер ә уга суув: — Көвүи, хамаһас йоввч? Чамаг нааран кен авч ирв?

— Би намаг дахулҗ ирсн күүг таньхшив.

— Э-э, чамаг Усн хад хан авхулҗ, — гиҗ күүкн бийнь келв.

Күүки адһҗ босад, көвүнд белн бәәсн хотасн кеҗ өгв.

— Ода энүнәсн чамаг Усн хад хаанад авч одх. Минь тиигҗ күү- киг келлһнләнь одак элч орҗ ирәд, көвүг хәрү көтләд һарв.

Көвүн хаана өргәд орҗ ирн, хаанд келҗ йовна: «Би адуч күүнә көвүн болдув, эцким нааран авч иртхә гисн бәәҗч, тегәд эцкиннь ормд ирүв», — болҗана.

— Меднәв, не, тиим болхла, мә, чамд һурвн буудя өгчәнәв, энүг эндр асхндан тәрәд, урһаһад, хагсаһад, хадад, цокад, буудяһинь йи- лһҗ теермдәд, һуйр кеҗ авад, маңһдур цәәлә тоһш болһад, нанд авч ирхмч.

Көвүн ик зөвлңта: кеҗ чадшгов гихлә хан хәәчлә харһулх, чадхв гиһәд авсн би яахмб? Маңһдур күртл әмд бәәсн олз гиһәд, буудя’ авад, күүкн тал күрч ирв.

Күүкн көвүнәс сурчана: — Хан ю даалһв?

— Нанла күүндәд, һурвн буудя өгв, терүг тәрәд, хураһад, хагса- һад, маңһдур цәәдм тоһш болһад авч ир, — гив.

Хәрү күүкн сурҗана: — Ода яһнач?

Көвүн ухалҗаһад: — Нанд бийдм арһ уга, арһлхла, орчлң деер үзсн сәәхн иньг болсн күүкн дөңгән күргхлә, хаана даалһвр күцәд чигн бәәх, — гив.

— Тиим болхла, тер һурвн буудяһан нанд ас.

Күүкн авад, маңһдур күртлнь тәрәд, урһаһад, хураһад, хагсаһад, теермдәд, тоһш болһад, авад од гиһәд, көвүнд бәрүлчкнә.

Хан цәәһән ууһад, тоһшан идәд ханҗ: — Чи кевчи? — гиҗ сурв.

— Иир әмтәхн тоһш болҗ, — гив.

— Э, би эврән цугтнь кевүв.

— Тиим болхла сән, ода одад амр, маңһдур иим цагла ирәд, хәрү һурвн буудя авхмч, — гиһәд көвүг йовулчкна.

Кесг цаг өңгрв, күүкн көвүн хойр хаана буудяг урһаҗ өгәд, тоһ- шинь болһҗ өгәд, заргдад бәәһәд бәәцхәнә. Сүл цагт күүкн бийиннь эк-эцкән, элгн-садан, өңг-үүрән, һарсн һазран санад ирв.

Нег асхн көдлмшәсн ирхлә күүкн келҗ бәәнә:

— Усн дор нарта орчлң үзлго, һарсн һазрасн, эк-эцкәсн, элгн-сад- пасн холд йова йовҗ зерлгшҗ бәәнәвидн. Ода баһ насни чидл бәәсн деер энүнәс эвинь олад орһх кергтә.

Күүкн тиигҗ келәд, көвүг бийән белдҗ ав, эндр асхн орһхмн болҗана. Көвүн хаана тал одад, даалһвран авад күрч ирв:

— Хәрү одак даалһвран өгв, яһҗ би иигҗ тесхмб? Кезә сулдж

37

һардг болхв, — гиҗ келәд, ксвтдг һазртан ирөд кевтв. Зөвәр унтад орксн цаглань, күүкн ээмәснь татад, көвүг: — Шулуһар, бос! Ода орһх цаг болҗ одв.

— Боодгта хулс күүкн авч ирәд, хойр ормиг эвлүләд, деерәснь көн- җләр хуччкад, һарад гүүцхәв. Кесгтән эн хойр далан заһсн болад, өөмәд, һарх һазр талан ирәд, көвүн күүкн хойртан хүврәд, тегш һаз- рур һарад, новад йовцхана.

Арднь үлдсн Усн хад хан элчән дуудж, авад: — Одак мини цәәд тоһш болһад авч нрдг көвүн эндр яһад оратҗ бәәхмб? Одад дуудад авч ирлч, бн терүг засгла харһулх йостав, — болҗана. Хаана элч 1ерүр гүүҗ ирәд: — Босцхатн, күүкн көвүн хойр, тадниг шулуһар эзн хан нртхә гиҗ закв.

Көнҗл дорас: «Не, ирнәвидн», — гисн ду соңсчкад, ирхәр бәәнә ги- 'пәд хаанур элч гүүҗ ирәд: — Аашна, — гив.

Кесг цаг болад оркна, күүкн көвүн хойр ирҗәхш. Хан уурлад элчдән хәрү закҗана: — Хойраһинь һараснь көтләд авч ир! Би тед- нд нанар наад бәрдгинь үзүлсүв, — болад ик уурта бәәнә.

Элч герүрн гүүҗ ирәд, хойраһиннь көнҗлинь татад, шивәд оркх- ла, теднә ормд боодгта хулсн кевтнә, күүкн көвүн хойр ормдан уга. Тер кевтән әрә киитә, дагҗад чичрәд, элч эзн хан талан гүүҗ ирәд келҗәнә: — Тана зергәс, хан, тер хойртн ормдан уга, бултад орһж одцхаҗ’

— Яһлав, шулуд, өерән нег нөкд авад, хойраһинь холд һарһлго күцәд, һараснь көтләд авч ир, — болв.

Элч өөрән нөкдән дахулад, далаг хойрх алхад, һазр деер һарад ИрЦХӘЕӘ.

Күүкн гүн йовҗ ардан бара хәләһәд йовна, тедниг көөлдҗ ирхиг медҗәнә. Далан көвәһәс хойр күн һарад, теднә ардас көөлдәд, күцҗ йовхиг медсн күүкн: «Залу күн, залу эрднь бишийч, сансн хамгчнь күцх, бүтлдх», — гиһәд көвүг түлкәд оркв. Көвүн багц болад һазрт булгдад зогсв. Күүкн эврән бийнь дал күрсн көгшн эмгн болад, тай- ган бэрәд, багцан эргәд бәәв.

Хойр залу гүүлдҗ ирәд: — Көгшә, тана өөрәһәр арвн зурһад, до- лаһад наста куүкн көвүн хойр гүүҗ һарсиг үзвтә?

— Уга, үзсн угав.

Хойр залу эргҗәһәд: — Альдас тедниг хәәдм, манд олдшго, — гиһәд хәрәд күрч ирнә. Хан элчнртән уурлад: — Хәрү йовад, тер хойриг күцәд нанур эс авч ирхләтн, та хойриг эн буслҗасн хар дөгд дотр хайнав, — болҗана. Арһ уга, хойр элч хәрү күүкн көвүн хой- риг хәәһәд һарцхав. Кесг-кесгтән йовад, кесг цагтан гүүлдэд, һаз- рин көдәг эргҗ гүүлдәд, хойр элч хотн болһнд орад, күүкн көвүн хойриг хәәцхәнә — олҗ чадхш. Эргҗ йовад, хойр элч теегт нег сүм зогсҗахиг үзәд күрч ирцхәнә. Сүмин һаза көгшн эмгн бураһан түшсн зальврҗ бәәнә. Хойр залу өөрдҗ ирәд: — Көгшә, эн сүмин өөрәһәр 38

арвн зурһата-долата наста күүкн көвүн хойр һарсиг үзсн болвзат? — гив.

— Уга, би кү үзсн угав, нүднәим харан йир му, тадниг өөрән зог- сҗасн бийнь чирәһитн йилһҗ бәәхшив, — болҗана.

Хойр элч арһнь тасрад, хәрҗ үксн деер гиһәд, хәрү далаһан орад һарцхав. Арднь күүкн тедниг дәкҗ эргҗ иршгоһинь медәд, сүмд хүв- рәсн көвүг хәрү көвүн кевтвь һарһад, күүкн көвүг отг-алвтыннь захд орулчкад: — Менд йов, бк эврәннь эк-эцк талан төрскн һазран ор- нав, — гиһәд салв.

Терүнә хөөн кесг цаг болад, көвүнд гер авх насн ирәд, эк-эцкнь мордулҗ авх күүк хәәһәд, отгиннь нег алвтас олҗ авад, күүкнә эк- эцклә күүндәд, күүкиг көвүнд урһх сарин арвн тавнд буулһх болад, хоорндан күүндҗ оркцхав.

Көвүндән гер буулһх эк эцк хо'йр эврәннь алвт эргәд, дем-дер цуглулна. Зәрмснь мөңгн-теңтәрн нөкд болна, зәрмснь туһл-хурһар, герин ишкә чигн өгцхәв. Өвгн көвүндән өгсн белг цуглулад, тергндән ачад хәрҗ йовхлань, зуурнь хойр көглҗрһн бәрсн хо цаһан күүкн өм- нәснь тосад һарч ирәд: — Аав, эн хойр көглҗрһниг көвүндән күргәд өгчктн, — гичкәд, күүкн хаалһ деер зогсад үлдв.

— Ямаран йорта белг болхв? — гиһәд хойр көглҗрһниг гер дот- раһар тәвчкв.

Көглжрһн герин барун бийд бәәсн тәвц деер һарад суучкад, тед- ниг күүкнә һазр тал кедү күн йовх, ямаран хот-хувц авч йовх ги- һәд күүндҗ бәәхлә, күүкн көглҗрһн эрән барун халхарнь угашад:-.

— Чи энүнд гиичд ирсн бишч, келх үгән’ мартад, ода күртл тер му, түрҗ йовх саамлань һазр дорас үкләсчнь тач авад, Усн хад хаа- на тәрә тәрҗ өгәд, тоһш болһад бәәсиг мартҗ орксмч, — гиҗәна.

Эмгн өвгн хойр тагчг', дәкәд эдн ю келдгчнь гиһәд ә уга сууцхавуг

Күүкн көглҗрһн эр көглҗрһниг хәрү зүн халхарнь ташад:' — Ода- нарта орчлң деер җирһәд, көк девән өвснд күлгән идүләд, киитн бул- гнн уснас эврәннь ундан хәрүләд, эк эцк хойртан үрнь болад йовдгнь. кенә дөңв? Тер Усн хад хаана элчнр күцәд ирхд эврән эмгн болҗ хүврәд, чамаг сүм, багц кеһәд йовхларн би ямаран биләв? Кенә төлә дала дундас күчән үзүләд дахулҗ һарһлав? — болҗана.

Тенд суусн көвүнә хойр нүднәснь бүләкн нульмсн асхрад, күчр зовлңган санад, хойр көглҗрһниг өвр деерән авад: — Аав ээҗ хойр, эн хойран күүндвр соңсвта? Тиигхлә би эндриннь бийднь эднитн өвр- тән авад, тер Усн хад хаана үкләс авч һарсн хо цаһан күүкиг әмд болхла хәәҗ олх йостав. Кемрҗән күүкн ә'мд, эн-тер уга төрсн һазр- тан йовдг болхла, тер нанла ирнәа гйҗ зөв өгхлә, би тер күүкиг. өр- гәлх зөвтәв, — гив. , ’ . ■ ’

Эмгн өвгн хойр ухалҗаһад: ‘-Ц Ик ичкевт, әмтнәс дала дөң-нөкд цуглулад авчкад, күүкнә эк-эцкт өдр заачкад, ода юн гиҗ келхмби?

—- болҗана. -Д Юн учр деерәс өдрәң хәрү зааҗ күүкитн һолҗанавиди гихмн болхви? ’ • • '

^Л • 39

— Аав ээҗ хойр, тер тускар тадн бичә зовтн. Би күүкиг олҗ авх- ла, тер күүкн йир цецн ухата. Тер бийнь буру зөв хойриг йилһҗ чад- хмн. Буру болсн болхла күүкн таниг тосҗ эн хойр көглҗрһн өгш уга бәәсмн.

Терүнә зөв. Зөвтә йовдл ахлх йоста. Көвүн тиигҗ келәд, хойр көг- лҗрһниг дахулҗ авад, күүкнә бәәсн отг-алвт орх болад һарв.

Кесг-кесгтән йовад, кесг цагтан йовад, күүкнә бәәсн хотнд көвүч күрч нрв.

Күүкн өмнәснь тосад һарч ирчкәд: — Чамаг хәәһәд ирх гиһәд, кесг җилдән күләвүв, гер авчана гисн зәңгичнь соңсад, эн хойр көгл- җрһн нлгәләв, медәд, хәәһәд ирвч. Ямаран керпә йовхан кел? — гиҗәнә.

— Чамаг би санад бәәдг биләв, зуг эврәннь тату-тартган медәд, ухата күүкн нанла әдл адуч күүнә көвүнд мордхий? Өөрнь отг-алвт- днь дала малта-гертә, өлт-эдтә, байн, тарһлң-цадхлң улсин көвүд бәәһә бәәтл оңдан күүнә алвт-нутг һатлҗ ирхм угай, — гиҗ сандг биләв.

Күүкн келсиг бод гиһәд соңсчкад, җирһлтә тег тал хәләһәд: — Эңкр иньг, чи бидн хойр далан усна йоралд, Усн хад хаана зарц бо- лад, өрүн босад, асхн ирәд, өдртнь тәрә хураһад йовхларн дала мөң- гн, эд-тавр, олвр, зөөр гиҗ сандг уга биләвидн. Зуг нег дәкҗ нарта орчлң дунд көкрсн теегин аһуд санамр кииләд, киитн булгин уснаснь күрәд уухла — хөв гиҗ тоолдг бәәсн биший? Тиигхлә ман хойрт ал- тн, мөңгн, миңһн адун, хөн йир керг уга. Хамдан цәәһән ууһад, тег дундан амулң, гем-зовлң уга бәәсн ик байр, сәәхн хөв, — гиҗ күүкн хәрү өгв.

Көвүн күүкн хойр нег-негндән дурлҗ, гер-мал болҗ, үзсн зовлңган мартҗ, амулң сәәхн җирһлтә, дүрклсн тег дундан дүүвр сәәхн дууһа дуулҗ, киитн булгиннь усинь ууҗ, амрсн җирһлтә һара^сн бэрлдҗ, батта иньгүд болҗ, кезәнәһәс нааран җирһәд бәәв.

ШААЗҺА СӘН НӘӘҖТӘ ЭМГН ӨВГН ХОЙР

езәнә бәәҗ. Эмгн өвгн хойр бәәж.

Нег дәкҗ өвгиг гертәсн һарч йовтл, нег итлг шо- вун шаазһаг шүүрәд, ташртан һазрт унад оддг бол- на.

Өвгн үкс гүүһәд, итлгиг үргәһәд, шаазһаг хаһ- цулад авна.

Итлгт шүүрүләд өрүлгән үмтәлһсн, әрә әмтә шаазһаг өвгн гертән авч ирнә.

Шовун болв чигн әмтә юмнлм гиһәд, эмгн өвгн

хойр шаазһаг асрад бәәнә.

Көгшәсин асрлһнд шаазһа әм авад, көлд орад ирнә.

Нег дәкҗ шаазһа: — Әм аврсн, ач-тус болсн, аав ээҗ хойр, танд ик ханлт өргҗәнәв, би эн һазрин күн бишв, алвтасн һарад кесг болч- кув, ода дарунь күрх зөвтәв, тандан ода ю өгхүв, — гиһәд, нег өрүлг шаазһа таслҗ өгв. — Түрәд бәәсн цагтан нан тал күрәд иртн, —гич- кәд, шаазһа нисәд йовҗ одна.

Кесг җил болна, кемҗән уга цаг өңгрнә, эмгн өвгн хойр эдлвр-

ууврар түрәд ирнә.

Нег дәкҗ ода яһдмб гиҗәһәд, арһан бархларн, эмгн авдран уудл- на. Угта уудллһна сүүләр, эмгн авдрин йоралас нег өрүлг олҗ авад:

— Өвгн, җигтә юмб? Эн мана авдрас ©рүлг ю хәәсмб? — гиҗ сурна.

— Саак мана сән нәәҗ шаазһан өрүлг болх. Нам мартҗ бәәҗ- видн. Иигҗ үкхин ормд шаазһа сән нәәҗдән күрәд үзий. Яһв чигн дөң болх, — гиҗ өвгн келв.

— Яһлав, өвгн, шулудтн, ю заяна —’ заясинь авч иртн, — гиҗ

эмгнь селвгән өгв.

Өвгн бедрәд, шаазһа сән нәәҗән орад һарна. Җил-җилдән йовад, җилин арвн хойр сардан йовад, сар-сардан йовад, сарин һучн хонг- тан йовад, шаазһад өөрдәд ирх кемд, зуурнь харадан җивр сахлта хар улан залу харһна.

— Өвгн, мендвт?

— Менд!

— Хамаран оч йовнат?

— Шаазһа сән нәәҗдән оч йовнав.

— Шаазһа сән нәәҗәсн юуһинь авх күмбт?

— Өгсинь авхгов, — болна.

42

— Уга, тинм биш. Ач-тус кесн, аав, ю авиат? Авиав гисән автн гих- ләнь: «Алтар саңһслдг алг дааһитн авнав гитн», — гиҗ келчкәд, залу уга болж. одна.

Өвгиг шаазһанд нрхлә, шаазһахн ик байр кежәж. Өвгиг шаазһа долан долан дөчп йисн хонгт гпичлүләд: — Өвгн, танд юн кергтә? — гиж. сурад, — авнав гнсәп автн, — гинә.

— Алтн-мөңгәр саңһслдг алг дааһити авнав, — гиж өвгн сурна. Шаазһа буру хәләҗ ууляд, зөв хәләҗ инәһәд, алтн мөңгәр саңһслдг алг дааһан өвгнд көтлүләд тәвнә.

Өвгн дааһан авад, йовҗ йовад, хааиад орад һарс гиһәд, хаҗиһәд хаана һаза нрхлә, хотна кесг көвүд шаһа наачадг болна.

Өвгн дааһан уйчкад: — Көвүд, алтн-мөңгәр саңһслдг алг дааһим саңһсл гнҗ бнчә келтн, — гичкәд хаанад орҗ ирнә.

Арднь үлдсн көвүд зөрц: — Алтн-мөңгәр саңһслдг алг дааһн, саң- һсл, — гилдәд хәәкрлднә.

Алтн-мөңгәр саңһслдг алг дааһн алтн мөңгн хойрар мел саңһслад бәәнә. Көвүд иим ик олзта мөрн олдснд байрлад, алг дааһиг бултул- чкад, ормднь оңдан алг дааһ уйчкна.

Хаанад орсн өвгн хаанд келнә: — Хаана зергәс, танд алтн, мөң- !әр санһслдг алг дааһн белгтә ирүв, — гиҗ баралхна.

— Альков, хәләй, — гиһәд, хан өвгиг дахад һарна.

Өвгн дааһндан ирәд: — Алтн-мөңгәр саңһслдг алг дааһн, саңһсл, — гиһәд нег келәд оркна — саңһслхш. Хойр келәд оркна — бас саңһ- слхш. һурв келлһнләнь — дааһн хойр дууна эргмд харар саңһслад, хаатаһинь хойраһинь лашад оркна.

Хан уурлад, өвгиг сөөвңгүдәрн гериг һурв эргүлҗ көөлһәд, модар үктлнь гүвдүлнә.

Өвгн шаазһа сән нәәҗүрн дәкәд һарад йовна. Җил-җилдән йовад, жилин арвн хойр сардан йовад, сар-сардан йовад, сарин һучн хонг- тан йовад, шаазһа сән нәәҗдән өөрдцр ирхин алднд, зуурнь харадан живр сахлта хар улан залу харһна.

— Өвгн, мендвт?

— Менд!

— Хамаран оч йовнат?

— Шаазһа сән нәәҗдән.

— Шаазһа сән нәәҗәсн юуһинь сурҗ авх күмбт?

— Өгсинь авхгов, — болна.

— Уга, тиим биш. Ач-тус кесн, аав, ю авнат? Авнав гисән автн гихләнь: «Тосн-өөкәр пилгдг тоста хар авдритн авнав гитн», — Гиҗ келчкәд, залу саак кевәрн уга болҗ одна.

Өвгиг шаазһанд ирхлә, шаазһахн ик байр кесн бәәнә. Өһгйг шаа- зһа долан долан дөчи йисн хонгт нәәрлүләд:

— Өвгн, танд юн кергтә? Авнав гисән автн, — гиҗ келҗәнә.

— Тосн-өөкәр пилгдг тоста хар авдритн авнав, — гиҗ келҗәнә.

43

Шаазһа буру хәләҗ ууляд, зөв хәләҗ инәһәд, тосн-өөкәр пилгдг тос- та хар авдран өгәд, тәвәд оркна.

Өвгн авдран авад йовҗ йовад, хаанад орад һарс гиһәд, хаҗиһәд хаана һаза ирхлә, хаа1на хотна кесг көвүд шаһа наачадг болна. Өвгн авдран һаза оркчкад:

— Көвүд, тосн-өөкәр пилгдг тоста хар авдр пилг гиҗ бичә келтн, — гичкәд хаанад орна.

Арднь үлдсн көвүд зөрц: — Тосн-өөкәр пилгдг тоста хар авдр, пилг, пилг, — гилдәд хәәкрлдәд бәәнә. Тосн-өөкәр пилгдг тоста хар авдр тосн-өөкн хойрар мел пилгәд бәәнә. Иим ик олзта авдрт дур- лад, кәвүд ормднь мел әдл авдр авч ирәд тәвчкәд, тосн-өөкәр пилгдг тоста хар авдриг бултулчкна.

Хаанад орсн өвгн хаанд: — Хаана зергәс, танд тосн-өөкәр пилгдг тоста хар авдр белгтә ирүв, — гиҗ баралхна.

— Альков, хәләй, — гиһәд, хан өвгиг дахад һарна.

Өвгн авдртан ирәд: — Тосн-өөкәр пилгдг тоста хар авдр, пилг,— гиһәд нег келәд оркна — пилгхш. Хойр келәд оркна — пилгхш. һурв- дад келнә — пилгхш.

— Кишго худлч көгшн зүгдг, — гиһәд хан уурлад, сөөвңгүдәрн бәәшңгән һурв эргүлҗ көөлһәд, өвгиг модар үктлнь өгүлнә. Өвгн шаазһа сән нәәҗүрн дәкәд һарад йовна. Җил-җилдән йовад, җилин арвн хойр сардан йовад, сар-сардан йовад, сарин һучн хонгтан йовад, шаазһа сән нәәҗдән өөрдәд ирхин алднд, зуурнь харадан җивр сахлта, хар улан залу харһна.

— Өвгн, мендвт?

— 7Аенд!

— Хамаран оч йовнат?

— Шаазһа сән нәәҗдән.

— Шаазһа сән нәәҗәсн юуһинь авх күмбт?

— Өгсинь авхгов, — болна.

— Уга, тиим биш. Ач-тус кесн, аав, ю авнат? Авнав гисән автн гихләнь: «Тогльҗ йовад цокдг тог шаавритн авнав», — гиҗ келтн гичкәд, залу саак кевтән уга болҗ одна.

Өвгиг шаазһанд ирхлә, шаазһахн ик байр кесн бәәнә.

Өвгиг шаазһа долан долан дөчн йисн хонгтан нәәрлүләд: — Өвгн, танд юн кергтә, авнав гисән автн, — гинә.

— Тогльн йовҗ цокдг тог шаавритн авиав, — гиҗ келҗәнә.

Шаазһа буру хәләҗ ууляд, зов хәләҗ инәһәд, тогльн йовҗ цокдг тог шаавран егәд тәвәд орина.

Өвгн шаавран авад, хаана хотна кесг көвүд шаһа наачадг болна.

Өвгн шаавран һаза оркчкад:

— Көвүд, тогльн йовҗ цокдг тог шаавр, тогльн йовҗ цок гиҗ би- чә келтн, — ги.чкәд хаанад орҗ одна.

Арднь үлдсн көвүд зөрц: — Тогльн йовҗ цокдг тог шаавр, тогльн

45

йовҗ цок, — гилдәд хәәкрлдхләпь, шаавр көвүдиг көөһәд, тогльн йовҗ толһадад, мууднь күрәд бәәнә.

Хаанад орсн өвгн: — Хаана зергәс, танд тогльн йовҗ цокдг тог шаавр белгтә нрүв, — гнҗ баралхна.

— Альков, хәләй, — гиһәд, хан өвгиг дахад һарна. Хан өвгн хой- риг һарад нрхлә, шаавр тогльн йовҗ көвүдиг толһадад йовна.

Көвүд өвгнг үзчкәд: — Яһлав, өвгн, әм авртн. Эн шаавран зог- сатн. Алтн мөңгәр саңһслдг алг дааһан автн, тосн-өөкәр пилгдг тоста хар авдран автн, — гилдәд хәәкрлдәд бәәнә.

Өвгн шаавран зогсаһад, алтн мөңгәр саңһслдг алг дааһан авад, тосн-өөкәр пнлгдг тоста хар авдран авад, эмгтәһән хоюрн алвтыннь хаанла зерглҗ бәәрләд, алтн-мөңгн элвтәрн әмтә тоотд туурад, тосн- өөкн элвгәрн теңгс һатц туурад, төвкнүн, амр-тавар җирһәд бәәж.