Шлрада баатр

езәнә нсг иагт тавн алд чиктә, тәвн алд бийтә, Та- рань күрң мөртә Шарада гидг баатр бәәҗ. Эн сәән- дән тссҗ бәәҗ ядад, эҗго эрм цаһан көдәд чолуһар бәәшц дслдв. Заг-юуһинь олн делдүлв. Зан арслц хойриг шүүрлдүлн делдүләд, ө-юуһинь олн делдүлэд, өтг барс хойриг үмглдүлн делдүләд, һаңһр модн үүд- тә, һал шил терзтә, үүднь гидм болхла, түлкхләг түмн күүнә ә һарһдг, татхлаг тәвн күүнә ә һарһдг бәәҗ. Дорань дөң уга, деерән дүүҗң уга, делкән ца-

һан өвгнәс демнл сурад, теңгрин тевк хар үүлнлә теврлдүлн делдүлэд, оһтрһтн хумха цаһан үүлнлә хутхлдулн делдүләд орксн, ораһинь очр- лад. хор уга алтар алтлад орксн алтн шар цоохр бәәшң болна.

Дотрнь гидм болхла, долан давхр торһн көшг дотр, долан наста күүкд мет, маасхлзад наадҗ бәәв. Мөрнәннь бәәшнгнь — көлнь бичә шиврдтхә гиһәд, көвң девсчксн, көлән бичә автха гиһәд, көвң торһн утцар тушчксн, өрүнд босад өл даатха гиһәд, эр цаһан чолу долалһад, өңгтә болтха гиһәд, далад цокгдҗ хургсн элсн деер көлврүләд бәәдг, тавн алд чиктә, тәвн алд бийтә Тарань күрң мөрнь бәәшңгән хамхрт- лнь тиирв. Эн мөрн яһҗахмб гиһәд, Сәрсн Цаһан Манҗиг гүүлгәд ор- кв. Сәрсн Цаһан Манҗ көтләд авад ирв. Мөрнь келв: «Бурхн зеерд мөртә Буудя Мергн чамаг ирҗ дәәлҗ, эн отгичнь орулҗ авхар бәә- нә»,—гив. Сәрсн Цаһан Манҗиг эмәл мөрнд тох гив. Сәрсн Цаһан Ма- нж төб мөңгн то.хмнг төөрүлҗ тохад, эн мөңгн эмәлиг эвлүлҗ тохад, төб мөңгн көвпгиг кевтүлҗ тохад, хаб мөңгн хазариг хавлулҗ зүүһәд. нәәмн судцар гүрсн нәрн татуриг әрвңтә хавсинь дарулн татад, таг болһад сөөһәд, тахрлад уяд оркв. Маңнаннь үсәр залн наадад, хойр чикәрн сар нарн Хойрла наадад, дөрвн болд туруһарн замб түвлә наа- дад зогсв. Арзар арз кеһәд, хорзар хорз кеһәд, хорн шү буслад, далн күн дамҗлҗ әрә даадг далһа шар ааһар далн хойр дарад оркв. Ман- наһаснь чиихлтәд көлсн һарад бәәв. Гертән орҗ ирәд, дал деерән да- лн хойр товчта, давсгин экндән найн хойр товчта далван цаһан биизиг далын герл дахулад тальвад оркв! Таг зөб болв. Цань элвң нертә мах- лад өкәс гихләнь өвдгинь цокдг, гедәс гихләнь тәкминь цокдг, далвн нертә зала хадад, өмсәд оркв. Таг зөб болв. Цань хәләв. Зууза бийинь зун өркәр шаглулгсн, түрәһинь түмн өркәр шаглулгсн, давхргинь далн өркәр шаглулгсн, миимән улан һосн бәәҗ. Авад, цурх цаһан көлдән түлкәд, чпчәд өмсв. Таг звб болв. Ца<нь хәләв. Цңасн болтлнь ннмглсн

94

шүрүн хар үлд бәәҗ. Авад, барун таша деерән сегсрәд зүүһәд оркв. Таг зөб болв. Цань хәләв. Аһар зандн иштә, күрл мөңгн җид бәәҗ. Авад, зүн таша деерән сегсрәд зүүһәд оркв. Таг зөб болв. Цань хәләв. һунн буурин арсар һоллад, көгшн күүһәр гүрүлгсн, залу күүһәр ша- хулгсн, зандн иштә маля бәәҗ. Авад, барун һартан атхад оркхлань, сән залун ундн ханм шүүсн дусв. Нанла әдлцдг күмн эн замб түвд бәәдм болхв гиһәд санад оркхлань, сахлнь ширвәһәд, чирәнь шарлад, арань зуугдад, атхнь тинилдлго бәәв. һарад, болд мөңгн дөрән үзүрт көлнь күрв — угай гисн замд, өлгә болгсн көвцг деер очн мет оч тусв. Гүүлгәд һарв. Гүүлгҗ-гүүлгҗ, Богзатын бор уул деер һарад, босн-ишк- ләд хара харулдад, бара баралв. Юмн үзгдхш. Уулын белд бәәсн уйн уга хар яшлас авад, нүдән арчад хәләв.

Хао.хнь харадан кирән, бәрхнь батхнын кирән хар юмн үзгдв.—Маң- һдур һал үдин аңхунд һаңхҗ эс күргхләчн, дөрвн болд туруһарчн тәк- лин дөрвн цөгц кеһәд, нәәмн татур хавсарчн кеңкргд докур эс кедм болхнь, дөрвлҗн сәәхн сәәрәрчн кеңкргд бүрәс эс кедм болхнь, — гив.

— һал үдин аңхунд һолиһәд күрәд одсув. Кемрҗән сәәхн сәәрәсм шувтрад унад одхлачн, эзм гиҗ эргҗ ирҗ авдм болхнь, сүл бөрвм тасртха,—гиһәд мөрнь андһар тәвв. Гүүлгәд һарв. Маңһдур һал үдин аңхунд һолиһәд күрәд ирв. Дөрвлҗн сәәхн сәәрәрнь ард бийднь Шара- да баатр шувтрад үлдәд бәәв. Тавн алд чиктә Тарань күрң мөрн олнц- гарн җивр кеһәд йовад одв. Арһ уга, эзн күчтә гиһәд, хәрү үрвн татад, курәд ирв. Бәрҗ авад унчкад, Шарада баатр гүүлгәд һарв. Буудя Мергн бурхн зеердән сөөчксн, буһ марл хойриг селвн шарчксн кевтҗ. Ур уга цәәһән чангсн, утан уга һалан түлгсн, бухин толһан кирән һан- зд боодг-боодгар тәмк чикгсн, буурин толһан дүңгә цог тәвгсн, бурд- бурд ута һарһсн, унтсн унтад уга хойрин заагар кевтнә.

— Бос, нарн деер холд йовсн деер наадый, — гив. Босв. Ур уга цәәһән ууһад, утан уга һалан түләд, буһ марл хойран ик ясинь амарн һарһад, бичкн ясинь хамрарн һарһад идәд-уучкад, ээм-ээмән түшлдәд, эгц сәәхн дууһан дууллдад, ханцн дотран гүңнлцәд, арань хоб-хоб гил- дәд, һарад йовв. Эр күүнә үклнь эҗго эрм цаһан көдәд гиһәд, зандн иштә күрл мөңгн җидәрн хатхлцад, өрглцәд авв. Юмн болсн уга. Цасн болтлнь давтсн, цаасн болтлнь нимглсн, деегшән завдхлань деед замб түвнг хоосрадг, дорагшан завдхлань дорак замб түвиг хоосрадг шур хар нертә үлдәрн неҗәд шувтрлдад авв. Шархнь дахн бүрлдәд бәәв. һунн бухин арсар һоллгсн, дөнн бухин арсар гүрүлгсн, залу күүһәр шахулгсн маляһарн арвад һар дарлдад авб. Юмн болсн уга. Иигҗ биш. Өвсн киитә мал иигҗ зовахмн биш. Мөрнә хамраснь һарсн уурнь хойр талнь таш сохр будн болад бәәҗ. Хойр нүднәснь һарсн һалнь хойр эктә түүмр болад шатв, Эл гиҗ ээҗ-аавин кесн ээм-даларн бәрл- дий гиһәд, бун киисәд гилилдәд, бухин арсн шалвриг тәкм күртлән эв- кәд, бух кевтә гилилдәд, буур кевтә хәәкрлдәд, тек кевтә тачкнад, ноха кевтә күркләд, хуц кевтә хар-хур гиһәд, таш-биш бәрлдәд, долан долан дөчн йисн хонгин туршарт ноолдад, догшн хар таша деерән долан миңһ

сегсрәд, нәрхн хар таша деерән нәәмн миңһ сегсрәд, долан һолыг бон цокад, дунд чимгинь тас цокад, эв-зевәснь һарһн цокад, һазрт долан тоха турш ортлнь цокад, ухаһинь алдулн цокад, әмнь һартлнь Шарада баатр цокад оркв.

— Арһ бәәнү, әмн бәәнү? — гив.

— Арһ уга, әмн чигн уга. Аврдгин үрн болхла авр, алдгин үрн бол- хла ал, — гив.

— Аврдгин үрн болад, эн күртл йовҗ йовна болһнч. Залу күн һур- вн һундлта болдг мөн. Алх арвн хур'һм альхндан җаһшнҗана, һундлан кел шулуһар, — гив.

— Экин геснәс һархларн ээҗиннь алтн шар уургиг аман дүүргҗ эс көксндән һунднав. Амрг-иньгиннь чееҗднь альхан эс күргсндән һунд- нав. һурвдгчнь гидм болхла, чамаг аллго, чамд алулҗасндан һунд- нав, — гив.

Хавтхасн цааҗ Манҗин кеҗ өгсн цаһан иштә тоңһргиг хоолурнь хойр-һурв гүүлгәд авв. Кинь хаагдад одв. Отгинь нүүлһҗ авч ирәд, түм күрсн отган дуудад, миңһ күрсн хурлынь залад, боса күүнә бөрв- цә, сууһа күүнә сууца хүрм-гиич кеһәд, нәр-наад кеһәд, Шарада баатр амрад, җирһәд бәәв.

УЛАҖИН МЕРГН БААТР

езәнә ут шарһ мөртә Улаҗин Мергн гидг баатр бәәҗ.

Эн дегд сән залу болад, эҗго эрм цаһан көдәд эк дү күүкн хойртаһан бәәдг бәәҗ. Бийнь гертән бәәдго, даңгин аң-шову харвад йовад йовдг бәәҗ. Нег дәкҗ йовҗ йовтлнь, ора деерән ор һанцхн нүдтә ик хар күн гер талнь хәләһәд йовад йовдг болна.

Гүүлгҗ ирәд менд сурхла, ду һардго болна.

Маляһарн ар өмн уга дәврүләд малядад оркна. Ге-

рүрн авч ирәд, гериннь өөр зогсачкад, төмр күрз авч ирәд, өмн үүдн- дән нүк малтад, ик хар муусиг түлкәд унһачкад, деернь мод тәвәд шав- рар дарад, ора деернь юм хәләҗ бәәх нүк үлдәнә. Нег буурта бәәҗ. Тер бууран көөҗ авч ирәд, долан долан дөчн йисн хонгтан кевт гиһәд кевтүлчкнә.

Бийнь аңһучлад йовҗ одсн цагт, дү күүкнь кевтсн буур тал күрч ирәд, нүкәрнь хәләхлә, ик хар мус:

— Юн юмч? — гиҗ сурна. — Залу күн болхла, ах-дү бәрлдий, күүкн күн болхла, эгч-дү болый, — гинә.

Күүкн ирәд экдән келнә.

— Ээҗ, ээҗ! Эн нүкнд элдв сәәхн күн бәәнә, — болна. Ээҗнь:

— Улаҗин Мергн чамд ах-дү болм кү дардм биш. Тер темән тал дәкҗ бичә од, — гиһәд уурлна.

— Ээҗ, ээҗ, би ааван кеҗ авнав, — гихләнь, экнь зөв өгч.

Тиигәд Улаҗин Мергнә хувцинь өмсәд, нег шарһ мөринь унҗ авад, мөрнә гүүхәр ирәд, бүрүһин шүдн маляһар нүд-ам уга цокад, бууриг давад һарад одна.

Күүкн темәһән көөчкәд, ик хар муусан һарһҗ авч чадл уга, экдән зәңг өгәд хоюрн татҗ авч чадл уга, шарһ мөрнә сүүләс бооһад һар- һҗ. Гертән авч ирәд, Улаҗин Мергнә хувцинь өмскәд, хөөнәсн хө алж өгәд, асрад, бәәһәд бәәҗ.

Улаҗин Мергн аашхинь үзчкәд, ик хар муусан орн дор орулҗ бул- тулад, эмгн өмн бийднь гемтә күн болад кевтнә.

Үүдндән ирәд:

— Ээҗ, ээҗ, һарч аң, шову орулҗ ав, — гинә.

Ээҗнь: — Чини аң, шову орулх биш әрә әмд торҗ бәәнәв, — гинә. Улаҗин Мергн юман орулад хайчкад, толһаһинь теврәд, сурад бәәнә.

Ээҗнь: — Кукн, би үксәрн үкнәв, чи күцәҗ чадшгоч, — болна. Улаҗин Мергн: — Күүнә гем эмтә болдмн, тер эмән кел, — гинә.

98

Ээҗнь: — Бәәнә, зуг ода чамаг зоваж. бәәшгов би, үкнәв, — гинә. Улаҗин Мергн: — Ээҗ минь, шарһ мөрн эс күргнә гихм биш. Би эс авч ирнә гихм биш, келич, — гиһәд, ээрәд бәәнә.

— Теңгрин шавшлһнд теңгрин хар ноха бәәнә, түүнә цөс авч ирх- лә, сән болхмн. Чи ода түүг күцәж чадшгоч, — гиҗ экнь келнә.

Ут шарһ мөрән унҗ авад, һарад гүүлгнә. Мөрндән келн йовна: — Ээҗм гемтә кевтнә, гүүдлән һарһад гүүҗ ас, — болад, мөрән ке шар цоохр олнцгин деед бийәр, келкәтә’ нәәмн һорькин дорд бийәр дуута- һар долан миңһ цокад оркна. Ут шарһнь өргәрн һазр дөңнн гүүһәд, өвцүһәрн һазр шудрн гүүһәд, өдрә һазриг үдт авч гүүһәд йовна. Долан хонгт гүүһәд орксн цагт нег бор толһа деер һарч ирәд, дөнн бүргдин нүдн һарад, ямр чигн хол һазр үлдв гилч гиһәд хәләҗ бәәтл, теңгр һазр хойрин шавшлһнас батхнын чиңгә баран барң-барң гиһәд һарад ирнә.

Гүүлгәд ирхлә, сахлнь эвдгтән күрм цаһан буурл сахлта өвгн болна.

Эрән сән хатрларнь давад һархар седхлә, өвгк дуудҗ авад:

— һазр биш һазрт ямаран кергәр йовлач? — гинә.

— Көгшн аав, ээҗм гемтә болад, теңгр һазр хойрин шавшлһнас хар нохан цөс авхар йовнав, — гинә.

Өвгн: — Кукн, кезәнә мини унҗ йовсн мөрн эн чини унж йовсн мөрнәс сән билә. Би чамар болхла чидлтә, идтә-хавта биләв. Бас экм гемтәд, эн нохан цөс авхар одад, һурвн зун җил болад, авч болшго болад, хәрҗ йовнав. Эн ноханчн өөр үксн әмтнә цусн дала болад, яснь сөмр уул болҗ одсн бәәнә, — болна.

Улаҗин Мергн: — Көгшн аав, йовулҗ келтн, хәрүлҗ бичә келтн. Ээҗиннь төлә үкх күмб, — гинә.

Өвгн: — Тиим болхла, селвгән өгсүв, — гиһәд келнә: «Ода һарад, һал үдлә ноха дөрвн мөчән деегшән кеһәд, аман аңһаһад унтсн цагт күрхч. Ард бийднь мөрән сөөчкәд, хойр чикнәснь авад дар», —гинә.

һал үдин алднд Улаҗин Мергн дөрвн мөчән деегшән кеһәд кевтсн ноха тал күрәд ирнә. Хойр чикнәюнь атхҗ авад дарна.

Тиигәд дархлань ноха: — Юн намаг авх юмнвч? Хуцад орксув. һолта зүркнчн амарчн өсрәд һарад одх, — гинә.

Улаҗин Мергн: — Нег биш долан долан дөчн йис хуц, авдг юман авл уга һаршгов.

— Күчтә күн бәәҗлч, Улаҗин Мергн, гертәсн һарв гиснәс наараи боһнь хавсм бу тусад һарч одсн ик шалтгта кевтнәв. Авдг юман ав, әмндм бичә күрич, — гинә.

Боһнь хавсинь бу цокад, цөсинь авад, хәрү хавсинь тәвәд, үүд-түүд күргдго, үүлн цаһан эм түркәд, хонгт күргдго хурдн цаһан эм түркәд эдгәчкәд, һарад гүүлгнә.

Урднь һурвн сар йовсн һазран, һурвн хонга кеһәд йовна. Аашхинь үзчкәд, ик хар муусан орн дор орулчкад, экнь орна өмн бийд кевтҗ.

99

— Ээҗ мннь, менд бәпч, — гиж келәд, цөс өгхлә, аршалмш болад — сән болж гннә.

Улажнн Мергн зүркән бәрж гертән бәәж чаддго күн бәәҗ. Аңһуч- лад йовж одсна арднь, ик хар муустан Улажин Мергнә хөөнәс хойр хө алж өгәд бордиа. Улаҗин Мергән аашхинь үзчкәд, саакан һарһна.

Улаҗнн Мсргн: — Ээж, ээж, һарч аң, шову орулҗ ав, — гинә.

Эмгн өмнкәси күндәр гемнәд, киисҗ одна.

— Ээҗ, юн чамд зокн гиҗ бәәнә? — гиһәд толһаһйнь теврәд, ууляд бәәнә.

Экнь: — Уга, би чамаг зовахшив, нанд теңгрин Хар һалзн чонын цөсн зокхмн. Чини мөрн күцшго, чи бәрҗ чадшгоч, — гинә.

Улаҗин Мергн мордҗ һарад, нег долан хонгт гүүлгәд оркщ мөрнь өмәрән нег ишкәд, хооран хойр ишкәд йовна. Бун киисәд, мөр- нәннь толһа теврәд, уульн бәәҗ келнә: — Яһҗ бәәснчн энви, һазр деер хәләсн һанцхн экм үкв билтәлм, — гинә.

Мөрнь: — Нанд гүүдл уга. Бидн хойрин йовдл эн насндан чилш- го болҗ одв' — Намаг эс иткхлә, хәрү хәрәд, үзгдл уга иргәрнь ша- һаһад хәлә, тегәд медхч, — гинә.

Хәрү гүүлгҗ ирәд хәләхлә: ик хар муусан деед бийдән ширдг делгәд суулһчксн, нег хөөнә мах өмннь тәвчксн бәәнә. Тернь:

— Энтн бичкн, — гиһәд, әәлһчксн бәәдг болна.

Үзчкәд: — һазр деер хәләсн һанцхн ээҗм гиһәд йовсн хәәрн седкл, — гиҗ келәд, ик хар муусиг бүрүһин шүдн маляһарн буру зөв уга цокад оркна. Ик хар мус босҗ ирәд, таш-баш ноолдна. Нег долан хонгт ноолдад оркхла, ик хар муусин күчнь үлүдәд, Улажин Мергн диилгдн гиһәд ирнә.

— һазр деер хәләсн һанцхн ээҗм эс билч, — эн мус на.маг диилн гиж бәәхиг үзҗ эс бәнч? Ик хар мус дор чиигтә арс делгич, мини көл дор евдгцә һуйр асхҗ өгич, — гинә. Экнь мус дор һуйр асхҗ өгәд, Улаҗин Мергн дор чиигтә арс делгҗ өгнә. Ик хар мус авч цоклһнла, эк күүкн хойр Улаҗин Мергнә көл толһа хойраснь дарад орҗ одна.

Улаҗин Мергнә дерин шуһуд өлгәтә хәрин дәәнд одхларн авч йо- вдг килһсн бор үлдинь мус шүүрч авад, Улаҗин Мергниг чавчж алад:

— Намаг тер нүкнд әмдәр дарла, би үүг алад дарнав, — гиҗ келҗ бәәһәд, күүктә, эмгтәһән дамҗлҗ авч одад, нүкнд дарчкна.

Ут шарһ мөрн дотран санҗ бәәнә: «Улаҗин Мергнән дарулчкад, ик хар муусин аарцгт яһҗ орхув, һазр деер үүг дардг юмн уга. һучн һурвн тенгрин деер бәәсн нег эгчднь одхла нег юмн болх».

Тиигж санчкад, тамин һурвн чөдрән тас цокҗ хаяд, буһу мөңгн цулвран буру бийдән авад, теңгр тал халяд һарч одна.

Үчүкн зуур хотна захд бәәсн алтн шатта, оңһцта худгин амнд кү- рәд ирнә. Нег күүкд күн дала баатрмудын хувц-хунр уһаҗ бәәсн хар- һдг болна. Мөрн хәрү йовх бәәдл һарад бәәхлә, мөриг таняд, бәрәд унҗ авад:

100

— Улаҗин Мергнә кевтсн һазрт көлән әрвлл уга гүүһәд күрич? — гинә.

Әәмг-алвтын захар орад ирхлә, юм үлдәлго авад йовҗ одсн болҗ медгднә. Эгчнь Улаҗин Мергнән малтад 'һарһҗ авад, әмн һолынь хәләхлә, үлдин ир әрә кнрвәд, тасрл уга үлдсн бәәҗ: һарһҗ авад, үүд-түүд күргдго үүлн цаһан эм түркәд, хонг үдтнь күргдго хурдн цаһан эм түркәд, хойр долан хонгт әмтә усар уһаһад эдгәһәд авна.

Улаҗин Мергн маңсхр хар шалван маңна деерән иләд:

— Яһад инм удан унтсм би, — гиһәд босад ирнә.

Эгчнь яһҗ алулсинь сурад: — Ода алсн юмн дәкәд чигн чамаг алх: манад оч бә, — гиһәд келхләнь, йовх болад, эгчән өмнән уну- лад, эврән сундлдад, эгчнндән ирәд бәәһәд бәәҗ.

Нег дола хончкад, эгчәсн:

— Тәвич нег цөөкн хонгар, һазр-усан хәләһәд, кесг сохр-доһлң юмн үлдсн, цуглулҗ нег һазр хуранав, — гинә.

— Уурта биләч, урньта биләч, өшә бичә некич, урднь алулсн улс одачн алулх. Үлдсн әмтән хурачкад, күрәд ир, — гиҗ эгчнь келнә.

Не болад, әәмг-алвтыннь захар орад күрәд ирхлә" шарвадх ноха- чн үзгддго болна. Нарн орх үзг хәләһәд һарсн зам улан хаалһ үзгднә. Хаалһд орҗ авад алхан дурдад, аврхан магтад, хойр-һурвн долан хонгт гүүлгәд оркхла, ик олн хө хәрүлсн арвн хар улан көвүн харһна.

— Ахнр-дүүнр, гесм ‘Икәр өлсҗ йовна, хөөнәсн нёҮ» хө өглт, — ги- һәд сурна.

— Ах нойн баав, танас нег хөн харм биш, хөөнәсн нег хурһ геех- лә, элкнәс һурвн сур, нурһнас һурвн сур ик хар мус авдмн. Улаҗин Мергнә цагт болхла, хөөди.г тасладчн өгдг биләвидн.

— Нанла әдл залуд өгәд авхулсн һундл бәәнү. Өглт нег хө, — гиһәд сурна.

Көвүд нег-негән хәләлдҗәһәд, нег хө өгнә. Улаҗин Мергн көвүдәр ик һал түлүләд, ик баһ хойрин җидин үзүрт махан шарҗ болһад, ик ясинь амарн һарһад, баһ ясинь хамрарн һарһад, барҗ идәд, көвүдт:

— Менд бәәтн, — гиҗ келәд һарад йовҗ одна.

Ардаснь арвн көвүн хәләҗ бәәһәд:

— Мана Улаҗин Мергнлә мууха әдл суудлта юмб, яһсн әдл хар- лдата юмб? — гиһәд өврәд үлдҗ.

Ик хар муусинүр өөрдәд күрч ирхлә, үзүрәснь үзүрнь үзгдлго ик балһсн болад буучксн, балһсна өмнк бийд цаһан герәр бәәдг бәәҗ.

Улаҗин Мергн ут шарһ мөрнә сәи сайгарнь йовн йовҗ санл сани йовна. Хотна захд буухла, күүкд күн биш, — икл му нерн. Герин ар бийднь бууһад, орад ирхлә, толһаһан самлсн эмгн бәәдг болна. Зүн^л бийднь ик архдта чигән бәәнә. . ..

— Эңгин күн ордг гер биш, Ик хар мус удл уга чигәһән уухар ирх, • үзхләрн алх, — гинә эмгн.

— Ээҗ, ээҗ, ңег ааһ чигә өглт, икәр ундасҗ йовнав, — болна.

101

— Ууһад һархлань, экн болх нег ааһ чигән үлднә. Дутхла элкнәс һурвн сур, нурһнас һурвн сур авна, — гиһәд эмгн келнә.

— Нанла әдл күүнд өгәд, сур авхулхла, һундл бәәнү? — гихләнь, нег ааһ кеһәд, у гнҗ эмгн келнә. Чигәнәснь далн һурвн ааһ чигә да- радтнь кеһәд ууһад оркхла, эмгн:

— Үксәрн би үксүв, мордич, хәәмнь, — гиһәд ууляд бәәнә.

— Ээҗ, ээҗ, би морднав, болвчн домбр цокад һарнав, — гиһәд, дернн шуһуһас домбр авч орн деер сууһад, зовлңгин зун нәәмн айс орулҗ цокад, җирһлин җирн нәәмн айс орулҗ цокад, кезәнә Улаҗия А!ергнә цагт бәәсн юмиг домбртан орулн цокна.

Улаҗин Мергн мордад һархла, Улаҗин Мергнлә яһсн әдл юмб, гиһәд эмгн ууляд үлдҗ. Ик хар муусин үүдн хоорнднь гүүлгҗ ирәд көндлң зогсад, маляннь ишәр үүдинь авч хаяд:

— Улаҗин Мергнчн күрч ирв, бос нааран, — гиһәд дуудна.

Ик хар мус: — Кезәнә үксн Улаҗин Мергн дәкн үкхәр ирҗ бәә- хмн болна. Мөрч, цаадк мөрән авч ир, — гиһәд дуудна.

Мөрән унҗ авад Улаҗин Мергниг:

— Хама үкх күмч? — гинә.

— Чамла әдл күүкд, берәдин көлд үҗдг күн бишүв. Эҗго теегт үкдг күмб, — гиһәд һарад йовна.

Эҗго эрм цаһан көдәд ирәд, бүрүһин шүдн маляһар нег-негнәннь ора хоорндаһур зә завср уга цоклдад авна. Мөрн деерәсн мөрнә нәә- мн көл сольвлдтл татлдад оркна.

Улаҗин Мергн үкс бууһад, ут шарһ мөрән таг болһҗ уяд:

— Усн өвсн киитә мал зоваҗ болшго, ээҗ-аавин өгон ээм-далар медлдхмн, нааран бу,—. гинә.

Тәкин арсн шалвриг тәкм деерән тәвн нәәм эвкәд, буур кевтә нүр- лдәд, бух кевтә ташалдад, хоюрн таш-баш бәрлдәд ноолдна.

Кесг-кесгтән ноолдад, Улаҗин Мергн ик хар муусиг барун таша деерән өргҗ авчаһад, зурһан алд бийинь зун алд кеһәд цокна.

— Ах дү хойр болый, әмндм бичә күрич, ■— ик хар мус сурна.

— Чамла әдл залуг алҗ болдв, санл санҗ авнав, — гиһәд, деернь сууһад, һанзан һарһад, тәмкән татна.

Тәмкән татчкад, дөш болсн сәәр деернь дөрвн мөчинь таг болһҗ күләд, күзүнднь күнд хав цев тәвәд, бор мөрнәннь сүүләс бооҗ, хар модна нүүрсн деегүр чирүлә йовтл, һар-көлнь тасрад үлдәд йовҗ.

һанцхн толһань үлдәд ирсн цагт, мөрнәсн бууһад, толһаһинь чав- чад шивчкәд, гертнь ирнә. Орҗ ирхлә, эк дү күүкн хойрнь, деед бий- әс уульсн: — һарлцсн гидг юмн ирдг бәәҗ, — гиһәд босад ирнә. -- Чамаг ирхиг долан хонг өмиәснь медүв, — гиһәд экнь уульна.

Улаҗин Мергн: — Эн му һазрт бәәҗ болшго, йовхмн. Деес томтн, — гиһәд эк күүкН хойрар деес томулад дуусхин алднд, адунас далн эмнг мөр авхулад, далн мөрнә сүүләс таг кеҗ күләд, эк күүкн хой- риг далн әңг кеһәд таслулчкад, орн-нутган шарвадх шар ноха үлдәл уга цуглулад, ик хар муусин алвтынь цахртан бәрәд, җирһәд бәәҗ.

103

ЙОВҺН МЕРГН БААТР

альмгин у, өргн теегт өрүн-асхнд йовһар / шову харвдг Йовһн Мергн гидг баатр бәәҗ. вуһан харвн йовҗ, Хальмгин харул болад, д; синь дарад, орн-нутган төвкнүләд бәәдг баа

Мергн нер авхларн, саадгин сумндан ме рән, тер мет ухан-селвгәрн, тедү мет һавш төләдән Мергн нер авсн болдг.

Ишкәд йовснасн цааран, мөрн-күлг кедү мет болвчн, көл дөрәлҗ мордад уга деерән,

гөрәсн кедү хурдн болвчн алдрҗ эс һардг төләднь Иовһн Ме нер авсн бәәж. . _х ■

Залу күн кедү мет чаңһ-чиирг болв гиҗ, һар бәрлдәд ирхл мет шивгдәд бәәдг төләднь баатр — буульмҗ нер немҗ өгсн

Йовһн Мергн баатр гидг нерн делкәд туурч дәәсндән халтг мгтан өргмҗтә нерн болҗ тарв.

Хармин Хату Хар гидг баатрла харһхар кесг седвчн, саа* болл уга бәәһәд бәәҗ. .Нег дәкҗ Хармин Хату Хар баатр X; захар орад, деермчин йосар дәәлдҗ йовна гисн зәңг ирхл уурлад, — ода харһх цаг ирв, хальмгин асхрсн цусна өшә ав өөрдв, — гиҗ санад, үлдән зүүһәд, саадган өлгчкәд, сән мөрн гүүх һазрт, арвн хурһ дарх зуур күрәд, үүд-түүд күртл бә; һазрур орад ирнә. Дәәнә хойр нүр болад ноолдад орксн гүрг^ күрнә.

Орҗ ирн, оһтр хар күлтә Хармин Хату Хар баатр бар уга, ут хар үлдәрн чавчад, орсн һазран оңһалһад, һарс ран ухалад йовснь үзгднә. Хармин Хату Хариг тиигҗ йовсиг ааһин дүңгә нүднь аврлт угаһар урвад, арвн әрүн цаһан хурһ) хн талан үүмлдәд, далдһр өргн ээмнь дәәсндән күрхдән кецәһә, алд нурһнь тавтан күрхдән белдв. Даңгин белн саадгнь заяда тнь бәргдәд одв.

«Сүлдр-сүмсн болсн әмтнә цус асхад керг уга, баатрин онцлдад медий,» — гиҗ. Хадын хар чолун шу тусмар хәәкрҗ ирсн Йовһн Мергниг Хармин Хату Хар баатр үзчкәд, сүрнь дг омгнь шантрад, дахулҗ ирсн цергән толһач уга хаяД, залу нер таҗ йовхан тас мартад, оһтр бор күлгән буру зөв уга зоваһад, дан менд күрхнь болх гих бәәдлтәһәр һарад зулв.

Йовһн Мергн баатр ардаснь хөр алхад Хармин Хату Хар б

Ю4

мөрнәннь дел деернь орклулҗ дарад, амн-нурһинь тас цокад, әмн бийинь күлгтәһинь хамднь деегүрн хәрү шивәд, цергтән хайҗ өгв.

Хармин Хату Хар баатриг дарсна хөөн Йовһн Мергн баатр омг седкл икәр зүүҗ: — Нанла әдл баатр күн бәәдг болхв, бәәр бәр- лдх цаг учрхмн болхв, — гиһәд йовдг бәәҗ.

Нег дәкҗ, 'саак кевтән аң-шову аңнад йовҗ йовтл, кеер икл гидг үүлн өңгтә көк бор мөриг тохад сөөчксн үзгднә. Эрвң цаһан көдәд тиим мөр үзчкәд, Иовһн Мергн икәр алң болҗ хәләнә.

Тер мөриг ууц бийәснь хәләхлә, толһа бийнь үзгдхш, толһа бийә- снь хәләхлә, ууц бийнь үзгдхш. «Иим мөрнә эзнь ямаран күн болхв?» — гиҗ санад өөрдәд ирхлә, тер мөрнә омрун дор нег икл гидг күн то- халдад, барун һарарн шанаһан түшәд кевтнә. Тер кү үзчкәд, чочад уга бийнь — чочад, сүрдәд уга бийнь — сүрдәд, әәһәд уга бийнь — әәһәд, зулҗ гүүһәд уга бийнь—зулад гүүхлә, тер күн өндәһәд, барун һарарн һазр түшҗәһәд, зүн һарарн хөмәд авад ирнә..

Хөмәд авч ирчкәд: «Кел, кенә кен гидг күмбч?!» — гиҗ Иовһн Мергнәс сурна.

Йовһн Мергнәс кенинь, нер-усинь медчкәд, тер күн иигҗ келнә: «Мергән үзүл. Мергән эс үзүлҗ чадхла, менд-амр һархн угач», — гинә.

Йовһн Мергн мергән үзүлҗ чадхув гисн үгән өгхлә, тер күн иим даалһвр өгнә: «Теегин гөрәсиг шав угаһар хаһад авч ир».

Йовһн Мергн удл уга нег гөрәсиг ардаһарнь хаҗ орулад, амарнь һарһад, терүгән тер күүнд авч ирҗ үзүлнә.

— Ода саадгин мергән үзүлвч. Эклц сән. Ода ухани мергән эн мет үзүл, эн гөрәсән ноосинь хуухлл уга болһҗ ас, — гинә.

Йовһн Мергн тер күүнә үгинь соңсчкад, ик гидг һал түләд, түүнә- ннь цогтнь һурвн хонгт гөрәсән шорлад авчкад, ээһәд болһад авна.

Гөрәсән болһад авчкад, тер күүндән бәрүләд өгнә.

Тер күн Иовһн Мергнә һарас авад, шинҗлн йовҗ зооглна: гө- рәсн сәәхн болдг болвчн, ууцин негл нурһнд түүкә улан судцн харһна.

— Хөрн дөрвн нурһни хөөт бийднь урһсн, хоңһрцг ясни өмн бий- днь тогтсн, яр-хар гидг ясн. Эн ясиг кезә болвчн бө хамхлн, нег үлү нуһлсн цагтан «нуһлхв» гиҗ зөвшәл авч нуһлтн. Тер цагт эн улан судцна 1му йор хәрх зөвтә, — гиҗ келчкәд: — Не, Йовһн Мергн, би чамас ямаран баатр болхув? Чи нанас давув гиҗ санҗ бәәхлә, ата- марһа кей?

— Күн болҗ үүдснәсн нааран күүнәс хотс гиҗ сүрдәд уга биләв, болв түрүләд тана мөрн өврмҗ болҗ хәләгдлә, тана бийитн үзчкәд, әәнә гидг седклиг медҗ авув, — гиҗ Йовһн Мергн хәрү өгч келнә.

— Әәхәс әәсн — сән. Зуг соңс, батлҗ ав, үрн-садндан келҗ йов, Хармин Хату Хар баатриг дарснаннь хөөн омг седкл икәр санад, нанла әдл баатр күмнд уга гиһәд, икрхәд йовдг биләч. Тиим ухан

105

бәәҗ чамд аштнь амр өгх юмн биш. Ода бийәсм даву кун бәәд. гиҗ медҗ авсн болхла, йир сән. Би чини әмн сәкүл болдв, - һәд, йовһн Мергниг тавн күртл то тоолтлан буру хәләһәд зогс

Йовһн Мергн буру хәләҗ зогсад, тавн күртл то тоолчкад, хәләхлә, ик холд солңһтрад һарсн тоосн үзгднә.

Тнигәд түүнәс хооран йовһн Мергн саак кевтән аң, шовуһан вад новвчн, деегүр седкл мел санл уга йовҗ гинә...

ХАРТИН ХАР КҮКЛ

езәнә бәәҗ. Хартин Хар Күкл хан чиңгә Мергн ахта бәәҗ. Хатун-Татун бергтә бәәҗ. Хар хул мөртә бәәдг сәнҗ. Эдү-тедү җирһҗ амрҗ бәәҗ. Хан чиңгә Мергн ахнь аңһучлад, шовучлад йовад одна. Ардаһурнь Хартин Хар Күкл хар булһн дахарн көнҗл кеһәд унтна. Хатун-Татун бергнь толһаһан шүүрднә. Барун цохан гүрчкәд, зүн цохан шүүрдҗ бәәхләнь һариннь дайллһнас усн өсрәд, Хар Күклин барун халх деер тусна. Хартин Хар Күкл сернә. Босад, йосн биш

гиһәд, бергнәннь барун күкләснь авдг болна.

— Чи, Хартин Хар Күкл, бергән бергн эс гиввч, ахан ах эс гиввч,

— гиһәд бергнь керлднә.

Кеер йовсн хан чиңгә Мергн ахнь әәлдҗ медәд, хәрҗ ирнә. Дүнь, Хар Күкл, мөрннь авс гинә. — Бийәсн ах күүһәр мөрән авхулдн угав, — гинә. һанзһинь буулһхар седнә. — Бийәсн ах күүһәр һанзһан буу- лһдн угав, — гинә. 3'врән мөрән уяд, эврән һанзһан буулһв. Үүдинь секҗ өгхәр седхлә: — Бийәон ах күүһәр үүдән секүлдн угав, — гинә. Ширдг девсҗ өгхәр седхлә: — Бийәсн ах күүһәр ширдг девеүлдн угав, — гинә. Эврән девсәд, эврән сууна.

Нег хонна, хойр хонна. Хан чиңгә Мергнә зүркн хәәлнә. Хатун- Татун гергнь: — Та алдр юунд килңгвт? гинә. «Кеер йовҗ йовхлам,

керә начн хойр кел-аман долалдҗ бәәҗ. Келкәд-холвад авад ирс гив-

вчн, цаглшго ик килнцәснь әәһәд бәәвүв», ■— гинә. Терүг соңсҗасн Хартин Хар Күкл гүн ишкләд һарад, хар хул мөрән бәрәд авч ирәд ногтлад, найн товчта олңган татчкад, мөрнәннь сүүләснь авад, барун тотхарнь орулад, һурв бәрмнәд, мөрнәннь туг сүүлинь ут татчкад, ахан ах гиҗ сандг болхнь, хар хул мөрнәннь сүүлнь күцҗ урһтлнь, Хатун-Татун бергән гиҗ сандг болхнь, —гиҗ келчкәд, гүүҗ һарад, күрл мөңгн дөрән дун күрд гиҗ соңсгдад, цаһан улв түитг деер очн мет оч тусад, нүдн — нирм, чикн—сард гиһәд йовад одна.

Түрд гиҗәһәд, Хатун-Татун бергнь: «Хәәмнь Хартин Хар Күкл, ах бергн хойраннь нег амн үг даалго хамаран йоввч», — гиһәд үүлн өңгтә көк бор мөрәң көлгләд, ардаснь көөһәд һарна. Хартин Хар Күкл ардан хәләнә. Нег нәрхн тоосн үзгднә. Юн тоосн болхм гиһәд хәләһәд йовна. Мана бергнә суусн суудл мөн гиһәд таньна.

Бергнь довтлад күрч ирнә. Барун ам татад, өөрнь йовҗ йовад ке- лнә: «Хәәмнь Хартин Хар Күкл, ах бергн хойриннь нег амн үгинь даа-

107

лго йовж йовснчн энв. Чамаг йовҗ одхла, хан чиңгә Мергн >₍ уурһан дааж адундан күрч чадхн уга. Хату-Татун бергнчн би суу/ дааж, хүдгтан күрч чадхн угав, хәрий», — гинә.

Хартин Хар Күкл өмнәснь келв: «Залу күн зөрсәрн болдм» гив. Тиигхләнь бергнь хәрж одв. Хәрҗ залудан келв. Залунь м€ унад, нскәд һарна. һарад, зөв-зөвәр довтлж йовхлань, Хартин / Күкл ардан хәләнә. Нсг нәрхн тоосн һарна. Эн юн тоосн болхм ги!

хәләһәд йовна. Шидрдәд ирнә. Ахан таньчкад: ,«Эн мини ах н баав ю хәәж йовхмб?» — гиһәд санна. Хан Чиңгә Мергн ахнь/ хурд лад күрч нрәд, барун ам татад, цулвраснь бәрнә. «Хартин Хар К' Хартин Хар Күкл, ах бсргн хойриннь неҗәд амн үг даалго йовҗ I снчн эн бнлтәл. Чамаг йовҗ одхла, хан Чиңгә Мергн уурһан д; адундан күрч чадхн угав. Хату-Татун бергнчн суулһан дааҗ худг күрч чадшго, хәрий», — гинә. «Залу кү.н зөрсәрн болдм», — ги! йовна. «Хәрнй», — гинә. «Ода хәршгов гиһә бәәхнь, юн хәрий ги1 йовнат», — гихләнь, ахнь: «Менд йов», — гиһәд хәрҗ одна.

Хартин Хар Күклиг йова йовтл, нег ик хар үулн харлад, күри! үзгднә. Йова, йова йовтлнь тер үүлн гиснь хаана ик орд арш бә; Өөрнь уулын хар уурц бәәнә.

Тегәд Хартин Хар Күкл мөрән хуухта му дааһ кеһәд, эврән бш нуста му көвүн болна.

Нүднәннь өмн булңднь бор богшадан чигән өөр хурҗ, ард булщ хар харадан чигән өөр хурҗ.

Көкүл 'долан һунҗн үкрин дүңгә нохас баң-баң гиһәд, сүүлән ш; вадад бәәнә. Тегәд мөрән уйчкад, герт орҗ ирнә. Тер герин эмгн < гн хойр: «Көвүн, чи хамаһас йовҗ йовнгач?» — гинә. «Би эцк чг уга, ах чигн уга, дү чигн уга, иигәд тенҗ йовх күмб, үрн уга күү үрн болх, үртә-садта күүнд мухла болҗ заргдхар йовҗ йовх күмб», гиснд: «Не, манад үрн уга, манд үрн болыч, хәәмнь, чамаг наар йовҗ йовхлачн эн нохас яһҗ эс шуучад, тасчад идчкв, нүдн үзг, һазрас кү үзхнь амрадм биш», — гиҗ келнә.

«Кен медҗәнә, намаг үзсн уга», — гиснд: — Не, чи хувц-хунр тәәл, — гиһәд тәәлүләд, цевр хувң өмскәһәд, тер киртә хувц-хунрш авад, герин шуһуд хайчкна: «Эн мөрнәннь эмәлинь ав, тенд нег аг. булң бәәдмн», — гиснд, тер булңднь мөрән көтлҗ одад төмрәр те чәд, болдар боһчад хайчкна.

Тиигәд эдү-тедү җирһҗ бәәтл, хаана көвүд шаһалцна. «Аав-ээ; хаана көвүд шаһалцҗана, би оч шаһалцнав», — гиснд: «Җпли, те, нчн чамаг цокад алчкх, зуг нааһаснь одад хәлә», — гинә. Хартг Хар Күкл нааһаснь тедүкнәс хәләпә. Асхн ора болад ирнә. Хаана кү' кд шаһаһан авад харәд одна.

Тиигәд тер Хартин Хар Күкл герүрн хәрҗ ирнә. Маңһдуртнь күр ирәд, хаана күүкд алтн аруһарн наадна. Хартин Хар Күкл: «Аа ээҗ, би оч хәләнәв», — гихләнь: «У-у, җили цааран, теднчн догш мондһн юмс болдмн. Чамаг цокад алчкхла яахувидн», — гннә. «На;

108

һаснь тедүкнәр хәләһәд бәәсүв», — гихләнь: «Не йов,» — гинә. Тер көвүн одад, нааһаснь хәләнә. Хәләҗәһәд, нег көвүнәннь күзүһинь бә- рәд оркна. Күзүнь булһрҗ одна.

— Я-я, күзүм, — гиһәд, толһаһан нег ээм деерән оркад, гүлдң-гү- лдң гиһәд хәрәд одна. Хәрҗ нрәд хаандан келнә: — Үкрчин көвүн кү- зүһим булһлчкв, — гинә. «Не, наар гп», — гинә. Үкрчин көвүг авч ир- нә. Авч мрәд, барун эркнд суулһна. Хан сурна: «Чи, көвүн, мини кө- вүнә күзүһинь яһад булһлвч?» — гинә. «Ода энл-эн, му күүнд му не- мр болдг бәәҗл. Тана көвүнә күзү булһлдг күн би болхий», — гиһәд еуг-суг гиһәд шугшад уульна.

Хан көвүндән: «У-у, җилитн цааран, тана күзү булһлдг көвүн эн болхий», — гиһәд көөчкнә. Тегәд тер көвүн гертән хәрҗ ирәд хонна. Маңһдур өрүнь хаана алвтас зәңг шуугад ирнә. Хаанахн ик цав ке- җәнә, күүкән хәрд һарһн гиҗәнә. Тегәд тер көвүн: «Аав, ээҗ, би тер цав кеҗәснүр однав», — гинә. «Одхларн үүднднь хәләһәд зогсад бә», — гиһәд тәвнә. Тер көвүн одна. Одад замин үүднд зогсҗана. Замч келнә: «Көвүн, тер шанһ авад, мах дарлчк», — гинә.

— Чамд чигн һар бәәнә, чамд чигн көл бәәхм кевтәмб, — гихләнь, дәкәд нег келнә. Тиигәд келәд бәәнә. һурв дәкәд келнә. Бас тиигж келнә. Замч уурлад: — Я, 'Ямаран кәвүмч, — гиһәд шанһарн даладад цокн гихлә, тер көвүн шанһинь цеб шүүрәд авад, бийинь цокад, тол- һаһинь цоолад оркна. Тер замч толһаһан бәрәд, хаанд одна. Хан тер көвүг наар гиҗ авна.

— Чи, көвүн, мини замчин толһаһинь яһад цоолвч?

— Ода энл-эн, мууд му немгднә.

— Тана замчин шанһ дааҗ, тана замчитн цокад, толһаһинь цоолдг күн би болхий, — гиһәд суг-суг шугшад уульна.

— У-у, җили, — гиһәд замчан көөчкв.

Тер көвүн хәрҗ ирәд, бәәнә. Маңһдуртнь урлдан болхмн, кен тү- рүн һарснь хаана күүк авхмн, гиһәд зәңг тархаһад, ик дуңган татад, ик отган цуглулад, дунд дуңган татад, дунд отган цуглулад, баһ дуң- ган татад, баһ отган цуглулад нәр кенә. '

Хартин Хар Күкл мөрән авч ирәд, эмәлинь тохад, болдар боһчад, төмрәр төгчәд, буһ цулвринь унҗулад, сәәрәрнь һурв ташна. Сән бий- ән сәәр талан хураһад, сәәхн бийән чикн талан хураһад, хурц бийән нүдн талан хураһад, хурдн бийән дөрвн хар турун талан хураһад, мегдәһәд бәәнә.

Кезәңк өмсҗ йовсн хувцан дериннь шуһуһаснь тач авад, өмсәд, менд бәәтн гиһәд мордад, көлиннь үзүр күрл мөңгн дөрәд күрв — түрд, чикнд — сард гиһәд йовад оч. Тиигәд хаанад күрч ирн гихнь, хаанахн марһаһан кехәр, усна ки хар һалзн армтудан һолнр-һолнр гекүләд, чолнр-чомср гекүлгсн бәәҗ.

Тиигәд цуг-цуһарн мордад һарад, дегцдән зергләд зогсад, тендәс хан: «Не», — гинә. Тиигхлә цуг-цуһарн дерд гиһәд довтлцхана.

Довтлад, түрүн эргцднь Хартин Хар Күкл сүл зууһад йовна. Хой-

109

рдгч эргцднь дөрә зөрәд йовна, һурв эргәд эргцднь ууд булалдя вад, сундлҗ Гювсн күүкнг авад сүүвдчкәд, довтлад, мөргн цааһу гәләд, күүкнг авч нрәд, шнп тосхгдсн өргәд буулһна. Тиигәд х күүкнг бийдән авад бәәнә. Маңһдуртнь цә уутн гиҗ ирхләнь, Ха Хар Күкл: — Залхум күрчәнә, чи оч цә у, — гиһәд эмән илгә Эмнь йовҗ одна. Тннгәд күзүһән унҗулад кевтнә.

Өркәрнь нег дөрвн хун һуң-һуң гиһәд нисәд одв. Хартин Хар орн деерәсн һәрәдәд, тедннг цугтнь бәрәд оркна: — Юн гиҗ к( — гинә. — Келтн, эс гихлә шуучад, тасчад хайчкнав, — гинә.

— Чинн хар хул мөрнәнчн сүүлнь күцәд урһад бәәҗ. Тенд а түмн көлтә, түмн һарта, түүкә махн идштә, һазрин күрмин ч дәәләд, даҗрад авчана. Үлдәр чавчлдад, үлднь мөргндән күрнә, дәр хатхлдад, җиднь бахлуртан күрнә. Тегәд бидн нааран адпмта лад һарсмдн эн.

Тенд ор һанцхн хун ор һанц күүнә үклнь ямаран болдгҗ г улдлә. Тер нег баатрнь медхмн болхмн. — Терчн кезә ирхмб? — нд: — Маңһдур һал үдин чигәд ирхмн, — гихләг, тедниг тәвчкнә. гәд маңһдуртнь һал үдин чигәд күләҗ кевтнә.

Күләҗ кевтхләнь, өркәрнь нег хун һаң-һаң гиһәд нисәд, һарн ләг, таг һәрәдәд бәрәд: — Кел, ю келвч, ■— гихлә: — Чини ахичн т һарта, түмн көлтә, түүкә махн идштә һазрин күрмин чөткр дә€ даҗрад авад йовҗ одв. Ахичн хар теңгсин йоралд хар моднд ха лад хайчкв. Хар нүдн дүүһичн, Хатун бергичн авад хәрҗ одв. Т тер хуниг тәвчкв. Тегәд асхнднь, цә уухм гиһәд наар гиҗ ирснд, дән келнә: «Хан намаг сурдг болхла, көвүн һазран хәәҗәнә, күлг лән хәәҗәнә», — гиҗ кел гиснд, гергнь оч келнә. — Тер мин, мин гинә, хан. Күрч ирәд: «Хан нанд зөв гиҗ келв», — гинә.

— Не, би маңһдур өрүндән өрүһәр босад йовхув. Чи утар зурс нүүһәд, төгргәр зурсндм бууһад йов. Чамаг мал ав гихләг, чи те? ботх, мөрнә унһ, үкрин туһл, күүнә көвүд-күүкд. хөөнә хурһд — гәд ав. Бичкн күн бичкнәс авн өсдмн, — гинә. Тиигәд Хартин Күкл маңһдур өрүнднь босад, мөрн деерән мордад, герән темцәд ; длулна. Гергнь өрүн цә уучкад һархларн: — Не, менд бәәтн, <йов навидн, — гихләнь, хан: — Не, мал ав, — гив.

Үкрин туһл, темәнә ботх, мөрнә унһ, хөөнә хурһ, күүнә КӨ1 күүкд — тиигәд кевтнь авад һарна. Күүкдән дахад цуһар һа Хаана. хатн һарад даальңгарн хүрү-хүрү гиһәд һурв дайлна. Ца; снь хан, «болх», — гинә. Тиигәд тер Хартин Хар Күклин хатнь } зурснднь нүүһәд, төгргәр зурснднь бууһад йовна.

Тиигәд Хартин Хар Күкл довтлад гертән хәрҗ ирнә. Гернь өрк цумрсн бәәнә. Гериннь ард дееврин чиңгә шар бичг бәәнә. Авад у хлань: «Я, хәәмнь, Хартин Хар Күкл, ах бергән санҗ хәрү ирдг ( хнь иддг-уудг хотчн деринчн шуһуд бәәнә. Өмсдг-зүүдг хувцнчн линчн шуһуд бәәнә», — гиҗ бичәтә болна. Хувц-хунран авад өмсч; дериннь шуһуһас хот-хоолан авад идҗ, ууна. Тиигәд дәкәд мор

110

һарна. Мордад һарад, Хар теңгсин көвәд күрч ирхлә, нег нүдн уга шар-хар цурх үкс гиһәд мең шүүрхләрн, һарад ирҗ, — Хартин Хар Күкл, намаг түлчкич. Чини ахичн олҗ өгнәв, — гинә.

— ЧИ МИНИ ЗХИМ ОЛҖ ӨГХЛӘЧН, ЭН СОХр НҮДИЧН ЭДГӘНӘВ, ЭС ОЛ/К өгхләчн, үлдсн нүдичн сохлнав, — гинә.

— Не, наар, ор, йовий, — гинә. Мөрән текин шаһа кеһәд цеглчкәд, орна.

Тер цурхин ардас цурх болад йова, йова йовҗ хан чиңгә Мергниг олад ирнә. Хавтхасн үүд-түүд күрдго үүлн цаһан эмән түркәд эдгәч- кәд, ахан авад, Хар теңгсин көвәд ирхлә:

— Ямаран удан унтув, — гнһәд махлаһан еаҗад, ахнь босад ир- нә.

Тиигәд хоюрн у-хә болад, мөрн деерән сундллдад һарад хәрнә. Хәрәд, үлдсн хотан ууһад, терүнд суухлань, шард-пард гиһәд, Хартин Хар Күклин эм нүүһәд күрәд ирнә.

Хартин Хар Күкл мука хар үлдән авад, гүүһәд һарч ирәд:

— Кембч? — гиһәд, гергнүрн гүүҗ күрч ирәд: —1 Чавчнав, — гих- ләг: — Чавчхд йилһл бәәнү, өмнк цар чолуһан чавчхнтн, — гинә.

Цар чолуһан чавчад оркна. Цар чолун хойр әңг болад одна.

Тиигәд гергән таньна.

Терүнәсн түмн һарта, түмн көлтә, түүкә махн идштә һазрин хар күрминүр одв. Одад, һазаһур аңһучлҗ йов- сн ах-дү долан маңһсиг алад, ах-дү тавн маңһсин гергдинь үлдәрн чавчад алчкад, Хатун-Татун бергән авад, Хар нүдн дүүһән авад, алтн-мөңгинь авад, мал-геринь авад, нүүһәд хәрәд күрч ирәд, амрад, җирһәд бәәв.

ХӨӨТ ЭКИН ҺАРТ БӘӘСН ӨНЧН КҮҮКН

езәнә нег өвгн эмгн хойр өмн герә болн хө хонр күүктә, һурвн үкртә сәнҗ. Өмн герә тер һурвн үкрән, хот-хол угаһар хәрүлһдг с< үкн өлсәд, түрәд йовхларн, үксн экән дууда йовхла, алг үкрнь күүкнд санань зовад бал' рәр саңһслҗ өгәд, күүкиг теҗәһәд бәәдг бол хол эс эдлдг, үкр хәрүләд йовдг күүкн улм и хрәд, герлднь аду манм, гегәнднь үүл бәрм йовна. Хөөт экнь келнә: «Чи яһад иигәд сәәх

нәч, кен чамд хот өгнә?» — гинә. Күүкиг бәрҗ авад ал хла, күүкн ам алдад келчкнә: «Би алг үкрин саңһсар теҗәл к I инә. Тегәд маңһдураснь авн эврәннь күүкәрн һурвн үкрән һәд тәвнә. Эмгнә күүкнд алг үкр саңһслҗ өгхш. Алг үкриг б эс саңһслҗ өгхлә, эмгн алхар шииднә. Өмн герә күүкн алг ү Чамаг манахс алн гиҗәнә, — гиҗ келәд уульна. Тиигхләнь а/ келнә: — Намаг алснд чи бичә зовад бә, намаг алҗ оркхла һолһата саңһсиг толһа деер авч оч хай, — гив. Алг үкриг ; емн герә күүкәр үлдсн хойр үкрән хәрүлһәд тәвнә. Толһа дее һолһата саңһст балта, шикр шур сувсн мет шав-шад урһад бәә кн түңгиг идчкәд улм сәәхрәд, герлднь. аду манм, гегәнднь ү болад, үлдсн хойр үкрән хәрүлҗ йовсн цагтнь, хаана көвүн <' йовад харһна. Хаана көвүн тер күүкиг үзчкәд, көөҗ йовсн аңг тн һәәхәд, ген һәәхәд, хәлән гиҗ хальр болв.

— Юн күүнә күүкмч, чамд би келнәв, герән зааҗ ас? — Геринь заалһҗ авад, эмгн өвгн хойрур одна.

— Би тана күүкнд үг келнәв, —гиҗ келчкәд, көвүн хәр; одна. Күүкиг үкрәсн ирхләнь: — Чамд хан күүнә көвүн үг ке; гиһәд цаһан торһн көшг дотр эврә күүкән суулһчкад, эм.гн: — лын ард йовсн күүкнд үг келәд, гертән бәәсн мини күүкнд к үг келнә, — гиһәд өмн герә күүкнд уурлад, күүкиг Шикрлү көтләд һарв. Шикрлү нуурт күүкиг түлкәд, уснд булхулад Хаанахн күүкнд хүрм ачад ирхлә, келсн күүкнә ормд эврәннь эмгн өгәд тәвнә. Хаана көвүнд өгсн күүкнә барун халхин гер; нын дүңгә һуур бәәдг болна, зүн халхин герлднь зурмна дүн бәәдг болна.

Хаана көвүн келсн үгән сольш уга болад, арһ уга күүкиг • лпна. Хаана кәвүн герән авад. этпг-трп^ мгипһҗ

Шикрлү нуурнь ширгҗ одна. Эн нуурнь ширгҗ одхла, һал-цол болад, хаана алвт нүүһәд һарна. Эднә ардас Шикрлү нуурас нег өнчн цаһан ботхн һарад дахад, бууляд ардаснь йовад йовна. Тегәд хаанахн бүү- рән олад буусн цагт хаана көвүнә хатн шадтглад гемтв. Хаана көвүнә хатнд юн зокх гиһәд эмчнр ик күүндвр кенә, хатнас юн зокн гиҗ бәә- нә гнһәд сурхла, хатн келдг болна:

— Маниг нүүһәд һархд Шикрлү нуурин көвәһәс дахсн өнчн цаһач ботхңа махар шөл уухларн би эдгхв,—1гинә. Цаг түдл уга адучнр мор- дад. ботхиг көөһәд авч ирәд алхар седхлә, хаана хатн келнә: — Герт орулад, цус өсргл уга алад, шулун болдгар шөл кетн, — гинә. Тер хатна закаһинь кедү кинәнәр күцәхәр седсн бийнь, нег бичкн цусн өсрәд, герин барун иргднь тусад, маңһдуртнь болхла өсрсн цуснас өнчрсн уласн модн болҗ урһна. Эн моднас дәкәд үргәд нүүһәд һар- на. Юңгад уласн урһсинь альк чигн медрлчнь медсмн уга. Тиигхләнь хатн келҗәдг болна: — Та, медрлчнр, тана эс медсн юмиг би медҗә- нәв. тер уласн мини геснд бәәсн көвүнд өлгә болтха гиҗ заядар урһ- снюмн— Өлгә кех кү хәРһәд, нег үкрч өв!гән дахулад авч ирәд, нег чи- гн зорһс салһл уга эн уласиг чавчад, өлгә кеҗ бәәтл, хуурсна дүңгә зорһсн өсрәд, өвгнә өврт орҗ одна. Өлгәһән кечкәд, өвгн хәрҗ ирәд, асхнднь девлән һалын көвәд тәәлҗәхләнь, өврәснь мөңгн цокарта, алтн шинҗүртә, алд делм сурулта сәәхн һанз унҗ ирнә. Өвгн тер һанзиг шүүрч авад, хаана хатна һанзиг мартад авад ирҗүв гиһәд, һурв мөргәд, һурв әдс авад баран деерән һарһад оркчкад хонна. Өрү- нднь босад тер һанзан хәләхлә, барананнь өмн сәәхн арвн һурвта күүкн болад сууна. Өвпн босад:—Кукн, кукн, хамаһасвч, кенә күүкмч? — гиҗ сурхла, күүкн келнә: «Үрн уга күүнд үрн болхар йовлав, садн уга күүнд садн болхар йовлав», — гинә. Эмгн өвгн хойр булалдад, ба- рун өвдг деерән тәвәд, барун халхинь үмсәд, үрән кеҗ авб. Үкрч күү- ктә болад, эдү-тедү җирһҗ бәәсн цагт, хаанд хар булһн үч уйхмн гиһәд, хойр зун күүкд цуглулҗ авч иртн гиһәд, хаана хатн элчнрән зарв. Хойр элч күүкд цуглулҗ йовад, негнь келнә: — Үкрч өвгнәһүр одый, — гихлә, негнь: — Үкрчинд күүкн уга, оч тус уга, — гихлә, негнь күч өгл уга одна. Үкрчинд нег сәәхн гидг бичкн күүкн бәәдг бо- лна: — Эмгн, эмгн, күүкән хаанаһур йовултн, хаанд хар булһн үч уйхмн, — гинә. Эмгн күүкн бичкн гиһәд, ярдҗ бәәһәд тедниг дахул- һад тәвнә. Хаанад хойр зун күүкн ирәд даралдад суув. Хаана хатн хар булһн үчиг учг-учгар ишкәд, күүкдт тараһад өгнә. Үкрч өвгнә күүкнд нег ханцн күртнә. Күүкн өгсн ханцинь уйл уга цаг өңгрүләд оркна. Хар булһн үч күцәд уйгдсн кемд нег ханцн уга болҗ һарна.

— Ханцн үйцад уга, кишго бирд-шулм, ханц уйл уга хот хораһад үүнд цаг өңгрүҖц бәәх, — гиһәд хатн керлдәд, — ас тер ханцим, — гихлә, күүкн хаяд оркхла, ханцн эврән одад бүрлднә. Үчән уяд дуусч- кад, күүкдиг гиич кецхәв. Нәр-җирһлин сүүләр хаана көвүн босчкад, дуудҗ сурв: — Тууль келх күн бәәнү? — гинә. Тер хойр зун күүкдәс нег чигн күүкн үг эс келҗ өгхлә, үкрчин күүкн келв: — Аавимм зааж

113

өгсн нег цөөкн тууль меднәв, —гиһәд, босад экләд келв. һурвн хәрүлснәс авн, Шикрлу нуурт авч оч алсн күртлнь келәд, яһу над ирсән келв, Хаана көвүн эн туулинь медчкәд, эврәннь герг ад, орм-торм уга кечкәд, түрүн келсн күүкм эн гиһәд, тер өвгн; авад, амрад, җирһәд бәән^.

ЗАН ЧОН ХОЙР

езәнә бәәҗ. Зан чон хойр бәәҗ. Нег дәкҗ эдн кеер харһҗ, Хоюрн дегд өлн бәәҗ.

— Чи, зан, өлнч, хотан олҗ идх зөвтәч, — гиҗ чон сана зовсар келв.

— Яахм тегәд? Яһҗ хот олдгинь нанд дасхлч? — гиҗ зан чонас сурв.

— Эн алднд нег хотн бәәнә. Тер хотнур дәвр- хмн. Гермүд заагт хөд кевтдмн. Тер хөд тал сө мөлкҗ одад, бахлураснь базһх кергтә. Сөөдән хам-

дан йовий, — гиҗ чон келв.

— Әәҗәнәв, тиим юм кеҗ үзәд угав, — гиҗ зан келнә.

— Не сән, чини дурнчн. Зуг нег юм мед: кемр тарһн хө авч ирсн цагтм, бичә сур, нег чигн моһлцг мах өгхн угав. Әәмтхәг асрҗ тус

уга болдмн, — гинә.

Зан ухалҗаһад:

— Чи тегәд һанцарн йовхдан әәҗәнчи? Би чамд юн баран бол- хмб? Зун хортнур дәврм зөргтә күчтә баатрлмч, миниһәр болхла, һанцарн чигн оч чадхч, — болна.

— Зөвәр мектәч чи, нәәҗ. Болв намаг меклҗ чадшгоч. Чи нанас чидлтәч. Авсн хөөдән бий деерән авч ирх кергтә. Деерчн үвл болж йовналм, хот-хоолан белдҗ авх кергтә, — гиҗ чон келнә.

— Тиим болхла йовий, — гиҗ зан зөвшәрв.

Тиигәд хоюрн йовцхав.

Харнһу сө, эдн хотнур өөрдцхәв. Зан чонын чикнд шимлдҗ йовна:

— Йир энчн дегд әәмшгтә болҗана. Чи намаг хайчкад, зулҗ одхч. Батын төләд күзүһән деесәр холвчкий, — гинә.

Чон зөвтнь багтад, күзүһән деесәр холвцхана. Хотнд өөрдәд ирх- ләнь, нохас хуцна. Зан әәхләрн, һарад зулна. Гүүһә-гүүһә йовтлнь,

чон чиргдәд ирнә.

— Юунас әәҗ йовхмч? Бийснь манас әәчксн, хуцҗах нохасас әәһәд бәәдви? — гиҗ чон келнә.

Зан соңсҗ йовхш, улм чаңһаһад йовна. Чон боорлгдад, ухань муц- храд ирнә. Бас невчкн зуур гүүхләнь, аман аңһаһад, келән балдал- һад ирнә. Зан чонур хәләчкәд, бийән наад бәрәд инәҗ йовна болһад:

— Алач-махч һә! Эврән әәһәд, үкҗ йовхнь, кү наад бәрәд инәһәд йовх, — гиһәд, чоныг девсәд оркна — тернь үкҗ одна.

Түүнэс хооран зан дегд әәсндән, мана теегт бәәдгән уурч.

И6

АХ-ДҮ ҺУРВН

езәнә бәәҗ. Нег үкртә ах-дү һурвн бәәҗ.

Нег дәкҗ ик ахнь: — Иигҗ бәәҗ болш уга, йо- вҗ көдлмш хәәх кергтә, — гиҗәнә.

— Үкрән яһий? — гиҗ дундк ахнь сурхла: — Алад, әдләр хуваҗ авхмн, — гиҗ бичкн дүнь кел- җәнә.

Үкриннь махан һурв әңгләд хуваҗ авад, йова йовтл, ик ахиннь махнь чиләд, салад һарна.

Түүнәсн йова, йова йовтлнь нег өвгн харһад: —

Көвүн, яһҗ йовнач? — гяҗ сурҗана.

— Көдлмш хәәҗ йовнав.

— Нанд һанцхн мөрнә саңһс хурахмн, нань көдлмш уга. Хот, хув- цнчнь дурндан. Зуг уурлхмн. биш. Түрүләд уурлсан аллцата.

— Зөвтә, — гиҗ көвүн келҗәнә.

Өвгнәд ирәд, көвүн өрүнднь мөрнәннь саңһс хурахар һарна. Мөрн саңһслад чигн бәәнә, көвүн хураһад чигн бәәнә.

Мөрн үд күртл саңһслад оркна. Көвүн хураҗ күцхш.

— Эзән зальгсн саңһслдг юмб энчн, — гиһәд, көвүн уурлад, хәәк- рәд оркна.

Тер үгинь өвгн соңсчкад, мөрнәннь саңһснд көвүг шурһулад ал«т-

кна.

Ялчан алчкад, өвгн дәкәд ялч хәәһәд һарна.

Йова, йова йовҗ дундк ахлань өввн харһна.

— Көвүн, яһҗ йовнач? — гиҗ өвгн сурҗана.

— Көдлмш хәәҗ йовнав.

— Нанд ялчар орнчи?

— Орна. Ямаран көдлмш кехмб?

— Зуг һанцхн мөрнә саңһс хурахмн, нань көдлмш уга. Хот, хувцн дурндан. Зуг уурлхмн биш. Түрүләд уурлсан аллцата.

Мөрн саңһслад чигн бәәнә, көвүн хураһад чигн бәәнә.

Мөрн үд күртл саңһслад оркна, көвүн хураҗ күцхш.

— Эзән зальгсн саңһслдг юмб энчн, — гиһәд, көвүн уурлад, хәәк- рәд оркна.

Тер үгинь өвгн соңсчкад, мөрнәннь саңһснд шурһулад алчкна. Ялчан алчксн өвгн дәкәд ялч хэәһәд һарна. Йова, йова йовҗ хамгин баһ дүүләнь харһна.

— Көвүн, яһҗ ңовнач?

— Көдлмш хәәҗ йовнав.

— Нанд ялчар орнчи?

— Орна. Ямаран көдлмш кехмб?

— Зуг һанцхн мөрнә саңһс хурахмн, нань көдлмш уга. Хот, хув- цнчн дурндан. Зуг уурлхм биш. Түрүләд уурлсан аллцата.

— Зөвтә, — гнҗ көвүн келҗәнә.

Көвүн өвгнәд нрәд, хонад, өрүнднь мөрнә саңһс хурахар һарнз. Мөрнә өөр ирәд, дөрвн бахн урһачкад, хойртнь толһаһаснь дүүҗләд, хойртнь сүүләснь дүүҗләд, мөриг алчкна.

Мөрән алулчкад, өвгн көвүг әәмшгтә өшәтнинь медчкәд, меклхин арһ хәәнә. Көвүн чигн гетлцәд бәәнә.

Нег дәкҗ сүк төгә хойртан: — Би көвүг моднд зарнав, тенд одад чи мод бнчә да, чи бичә эрг, — гиҗ закна.

Көвүн моднд одад, сүкәр мод чавчна — тернь даахш.

Сүкәрн тегән тавг авад чавчад оркхла, сүк «даанав, даанав» ги- һәд бәәнә.

Модан ачҗ авад, көвүн йовхар седхлә, төгәснь эргҗ өгхш. Төгәһән сүкәр чавчад оркхла, төгәс «эргнәв, эргнәв» гиһәд, эргәд бәәнә.

Тиигәд көвүн модан авад күрч ирнә.

Асхн болна: — Көвүн, мах утл, — гиҗ өвгн келҗәнә. Көвүг мах авад утлхла, өвгн һарчкад, дөрвн нүдтә хар ноха болад, орҗ ирәд ма- хинь булана.

— Нохан ам күрсн махар ю кенәч, өгчк, — гиҗ эмгн келнә. Ма- хиг өгчкәд, шинәс мах авад утлхларн, өвдг доран чимкүр тәвчкнә. Ноха дәкәд орҗ ирлһнләнь, көвүн бәәсн чидләрн чимкүрәр толһадад оркна. Ноха көлврҗ босад, һәңнәд одна.

Чимкүрдүлсн өвгн: — Ях, ях, зелин һаснд бүдрәд, цохан илҗлч- күв, — гиҗ һазаһас орҗ ирнә.

— Я'һсн саг уга өвгмбт? — гиҗ көвүн келнә.

Өрүнднь өвгнә үкрнь ус орҗ йовна.

Өвгн үкрән дахад ус орҗ йовад: — Э-эй, бадья деес хойр авад яр, — гиҗ көвүнд хәәкрнә. Көвүн эс соңссн болад, бадья угаһар да- хад йовад йовна.

Худг деер ирнә.

— Бадья угаһар ю хәәввч, деестәг авад ир, — гиҗ өвгн закна.

Кевүн гүүһәд, деесн угаһар бадья авч ирнә.

— Дееснь яһв?

— Мартчкҗв, — гиҗ келчкәд, гүүҗ һарад, зуурас хәрү хәрҗ ир- әд, — эмгнтн деесн уга гинә, — гиҗ келнә.

— Ие, деесәр гесән оралһ, — гиж өвгн эмгндән келнә.

Көвүн дәкәд гүүҗ одад, эмгиг алад, гесинь авад ирнә.

Өвгн үзн чочад: — Энчн юмби? — болна.

— Эмгнә гес авч ир гиҗ эс келлт? — гиҗ көвүн өмнәснь сурҗана

«Йир эн көвүнәс эс мөлтрхлә, нам бийим әмнд күрх бэәдлтә», — гиж санҗаһад, үкрән алад, боорцг кеһәд, авдрлад бәәнә.

118

Нег сө өвгн авдран авад, орһн гиҗәсиг көвүн медәд, унта гиҗ сантха гиҗ ухалад, девлән бомбалһад оркчкад, авдртнь ооад кевтнә.

Өвгн көвүнәс мөлтрҗәх күн болад, авдран үүрч авад, һарад зул- на.

Өвгн йова йовҗ, зөвәр һазрт йовчкад: «Ода көвүнәс мөлтрүв», -гиҗсанад, ардан эргәд:

— Көвүн, көвүн, намас хуурвчи? — тиһәд хәәкрнә.

Авдр дотр кевтсн көвүн: — Хуурва, — гинә.

— Эзән зальг, соңсҗ дассн чикн болад иигәд бәәнү-яһну? — ги- һәд, өвгн өрәсн чикән тәәрәд хайчкна.

Дәкәд зөвәр һазр йовчкад: — Көвүн, намас хуурвчи? — гиһәд хәәкрәд оркна. — Хуурва, — гиҗ көвүн хәрү өгнә.

— Эзән зальг, соңсҗ дассн чикн болад иигәд бәәнү-яһну? — гиһәд бас нег чикән тәәрәд хайчкна.

Бас зөвәр йовчкад: — Көвүн, намас хуурвчи? — гиһәд һурв- дадхәәкрәд оркна. — Хуурва, — гиҗ көвүн хәрү өгнә.

— Эзән зальг, әәҗ дассн һар болад иигәд бәәнү-яһну? — ги- һэднег һаран тәәрәд хайчкна.

Түүнәсн өвгн зөвәр йовчкад, гесән өлсәд бәәхлә, боорцгасн идхәр авдран уудлна.

Авдран секлһнләнь, цааһаснь көвүн һарч ирәд, өвг-иг һарһад көө- нэ.

Көөһә, көөһә йовтл, хулсар орад өвгн геедрҗ одна.

Көвүн өвгиг геечкәд, нег хотнд ирнә.

Тернь хаана хотн бәәҗ. Хан гемтә бәәҗ. Хаанахн: — Хаанд тус- лхм болвзгоч, — гилдәд, көвүг сурлдад бәәнә.

— Чадхув, чадхув, — гиҗ көвүн хәрү өгчәнә.

Хаанахн эмчән олҗ авсн боллдад, шууглдад бәәцхәнә.

Көвүн цадтлан хот ууҗ авад, хааг эмнх күн болад нег цаас авад хәләҗәһәд:

— Эн өмнк хулснд чикн уга күлмн өрәсн һарта, өвгн бәәх бәәдлтә. Тер кишго өвгиг алхла, хан эдгх, бәрәд авад иртн, — гиҗ келнә.

Хаана хатн ялчнран цугтнь һарһад, хулсиг хадулад, өвгиг олҗ авч ирнә.

Өвгиг алад, хааг шөллнә. Хан өвгнә махар шөллчкәд, үкҗ одна. Хааһан алулчксн хаанахн: — Кишго хортн, альдас ирви? — гиһәд, көвүг һарһад көөнә.

Көвүг зулҗ йовтлнь өмннь нег мөртә залу үзгднә. Хаанахн көвүг ; кеөҗ йовсинь одак залу үзчкәд: — Көвүн, көвүн, яһҗ йовнач?—гинә. : — Ай, хан гемнәд үкҗ оч гинә. Тегәд намаг хан бол гиһәд эдн

| көөҗ йовна. Би болхшив гиһәд, зулҗ йовнав. Та хан болх болвзат?

Нанд мөрән өгчктн, — гихләнь:

— Я, яһлав, хәәмнь, тиим болхла, ав, ут насл, — гиһәд мөрән өг- чкнә. Көвүн мөринь унад, зулад уга болҗ одна. Хаанахн хан чигн уга, көөлдсн көвүн чигн уга үлдцхәнә.

119

ЧОН, АРАТ, ТУУЛА ҺУРВН

езәнә бәәҗ. Нег аратын гесн йир икәр өлсәд бәәдг болна. Тегәд яахув гиһәд санҗаһад, аңһучлхар һа- рад хатрна.

Җим хаалһар хатра йовҗ, ик хотхрар орҗ ирәд, нег үкҗ одсн тарһн чигн темә үзнә. Тер темәнә хойр бөккнь таслҗ авад, дәкәд һарад хатрна.

Зөвәр хатрад орксн цагтнь ардаснь сөөлңкә дуута юмн: — Ар-ар-ат, — гиһәд хәәкрәд йовна. Ардан эргәд хәләхлә, чон:

— Мендвч, арат? — гиҗ бүдүн дууһар келз.

— Менд, менд. Танахн цуһар мендвт, — гиҗ инәмсклсн нәрхн дуу- һар арат сурв. — Менд, — гив чон..

Чоныг: — Чи яһҗ йовнач? — гихлә, арат: — Би аңһучлҗ йовнав, — гив.

— Нам нөкд сән юмн болвш. Хамдан йовий, — гиҗ чон келв.

Хоюрн болҗ авад, һарад хатрв.

Зөвәр йовад орксн цагтнь, хойр аңһучин зүн өмн бийднь, нег юмн бултг-бултг гиһәд бәәнә.

Тарһн мах идх болад, байрта уха ухалҗ йовсн чон үзҗәхш.

Арат үзчкәд: — Ту-у-л-а, — гиһәд хәәкрв.

Туула чочн тусчкад, цааран зулхар седв.

— Наархнчн ода, — гиҗ чон дуудв.

Әәмсчксн туула нүдән улм бүлтәлһәд, чикән улм сертәлһәд, ар хойр көләрн теднә өмн чомпаһад суучкв.

— Туула, яһҗ йовнач? — гиҗ арат сурв.

— йирдән.

— Манла аңһучлнч? — гиҗ чон харҗңнв.

— Аңһучлна, аңһучлна, — болна.

һурвулн болҗ авад хатрлдв. Зөвәр удан хатрлдад оркв. Асхн ора шидрдәд ирв. Харңһутрхин алднд һурвулн нег там деер ирәд сууц- хав. Чиңнхнь: күн ду һарад, мөрд инцхәлдәд йовна. Аратыг невчк бәәжәһәд, әмтнә дун тасрхла орий гихлә, чон болҗ өгл уга, зөрәд орхм гиһәд, дәврәд бәәнә. Әәмтхә туула яахан чигн медл уга, теднә уг чиңнәд сууна. Ә-чимән тасрҗ одсна хөөн, чон мөлкәд йовҗ одв. Арат тедүкнд һарад, бөкән карҗнулад идәд бәәнә. Геснь өлссн т.уула: —Арат, арат, ю идҗ бәәнәт? — гиҗ сурна. Арат төртән эс авсн бәәдлтәһәр: — Нег нүдән идҗәнәв, — гив. Туула түңгинь үин болһад, иткәд, тии- 120

гәрән һарч авад, нег нүднләһән ноолда, ноолда бәәҗ мөлтлҗ авад, карҗңнулад идәд оркв.

Арат мусг-мусг инәчкәд: — Ай, нүднә махн йир әмтәхн, — гиҗ келв. Туула, аюдан, күчр гив.

Дәкәд невчк бәәҗәтл, саак арат бас нег бөкән карҗңнулад идәд бәәнә,

— Арат, арат, ю идҗ бәәнәт? — гиҗ туула сурв.

— Бас нег нүдән, — болна.

Туула иткәд, бас нег нүдән малтад идчкв, Тиигҗәтл чон сүукнсн гуүҗ нрв.

— Юн болҗ одв? — гиҗ аратыг сурхла: — Күн уга, шамдцхай,—

гив.

— Нә, орцхай, — гилдәд дәврлдв...

Нүдн уга туула бүдрн түгчәд, одак хойрин әәһәр гүүһәд йовна.

Генткн арат ардан эргчкәд: — Чи, туула, кү хәләҗә, — гиһәд зог- сачкад, гүүһәд йовҗ одв.

Арат нөкдтә чон, ээрә-ээрә бәәҗ нег мөриг авад унв... Мөрнә- ннь махнас зөвәр идчкәд, чон генткн:

— Ай, туула яһла? ■— гив.

— Туула кү хәләҗәнә, би дахулад авад ирсүв, — гиһәд, арат йовҗ одв.

Тедниг иртл икәр идҗ авхар седәд, чон бүкләр зальгад бәәнә. һурвулн болҗ авад идлдв. Туула, нүднәннь ормнь зоваһад, махан идҗ чадхш. Бөкәр цадсн арат амрсн юм хорахш. Чон һанцарн гилтә идҗәнә.

Чоныг нааран-цааран хәләтлнь, арат махнас таслҗ авад, сүүл- дән, чикндән, хамртан булталһад чикчкв.

— Арат, мах юңгад эс иднәч? — гиҗ чон сурҗана.

— Дегәд давуһар идснд, энд-тендәһәр махн бултаҗахиг үзҗәхш- чи? Намшң иигәд ид, — гив.

Чон үнн болһад идәдл бәәнә: энд-тендәһәр бултаҗ өгхш. Идә-идә бәэтл негхн көл махн үлдв.

— Минь энүг идхләрн намшң болхч, — гиҗ аратыг келхлә, чон дәкәд экләд идв.

Өр цәәһәд ирв.

Чоныг өрәл көлдүләд ирсн цагт, адучнр тедниг үзчкәд мөрдиннь хурдар тоос бүргүләд аашна...

Тав бәәсн арат: — Өрлә боссн өөртә нүдтә адучнрт кен бәргдх билә, — гичкәд, сүүлән шүүрүлл уга одв.

Махар гесән дүүргсн чон мел алхл уга бәргдв.

Нүдн уга туула бүдрәд бәргдв.

Энһурвн нәәҗнр иигҗ тарцхав.

С А А К

езәнә бәәҗ. Нег хаана алвтд нег өнчн көвүн бәәҗ. Тер көвүг әмтн Саак гидг бәәҗ, тегәд тер нернь түү- нд шиңгрҗ. Нег дәкҗ хаана хойр күүкн йовҗ йо- вад, негнь: — Цаадкчн юн күмб? — гинә. — Одак, — гиҗ хойрдгчнь хәрү өгнә.

Өнчн көвүн энүг соңсчкад, күүнд одсн эгчдән ирәд келнә:

—¹ Би эн хаана алвтд бәәҗ чадш угав, нерм Саак билә, ода «Одак» болв, хөөрмг өгтн, йовнав, — гиҗ

келәд, эгчәсн сурсн хамган авад, һарад йовна.

Тиигәд йовҗ йовтлнь, һурвн ноха нег арат көөлдҗ йовснь үзгднә. Теднә арднь зөвәр хол, нохасин эзнь мөртә довтлҗ йовна. Көвүн йовһн сууһад, хормаһан секәд, аратыг хорма доран орулад авад орк-

на.

һурвн ноха гүүсн авъястан давад һарч одна. Эзнь довтлҗ ирәд:— Кевүн, үүнд арат көөҗ йовсн һурвн ноха үзгдвү? — гинә.

— Иигән давҗ одв, аратыг бәрчксн болх, үкс гитн, — гинә.

Эзн довтлад давҗ одна. Арат көвүнә хорма дораснь һарч ирәд:— Йир ачд ач кесн, туст тус кесн, көвүн, кергтә цагтан энүг уңһдаһад орк, — гиһәд, арат нег килһс бийәсн таслад өгнә. Көвүн килһсинь авад дүрчкәд, һарад йовна.

Тиигәд көвүг йова йовтлнь, усна көвәдк урһа зандн уласна ора деер нег хорта хо һалзн моһа давшҗ йовдг болна. Көвүн моһаг чав- чж алад, давшад һарад ирхлә, уласна ора деер хан һәрдин һурвн һууҗмул бәәдг болна.

— Ач кесн, ах нойн баав, мана ээҗ уурта юмн, таниг ур айстан авад үмкәд оркхмн, үүнд кевттн? — гиһәд җивр доран авад көвүг кевтүлцхәнә.

Тиигҗәтл хан һәрд ирнә.

— Күүкд, таниг кен харсв? — гиһәд сурңа. — Эн көвүн, — гил- дәд, җивр дорасн һарһад өглһнләнь, хан һәрд көвүг үмкәд оркна_; һурвн һууҗмулнь нег дууһар:

— Ачд ач кесн, туст тус кесн ах нойн баавиг һарһҗ эс өгхләтн бидн һурвулн уснд унҗ үкнәвидн, — гилдәд, модна бүчрәс неҗәд хум- сдарн әрә торлдад, дүүҗлгдәд бәәцхәнә. Тиигхләнь хан һәрд көвүг хәрү һарһад өгчкәд:

— Не, үрдим харсҗ авсн, ачта көвүн, ю авнач? — гиҗ хан һәрд

122

сурна. — Нанд юмн керг уга, — болна. Тиигхләнь, хан һәрд: — Кергтә цагтан уңһдаһад орк, — гиһәд, нег өрүлг үмтәҗ өгнә.

— Не, — гиҗ келәд, көвүн һарад йовна. йова йовтлнь, зуурнь тецгсин йоралд бәәдг цурх заһсн усна көвәд кевтсиг көвүн үзәд, гетҗ ирәд бәрәд авна. — Көвүн, көвүн, авсан ав, әмим тәв, — гиҗ цурх келнә. Көвүн цурхнг уснднь тәвәд оркна. Тиигхләнь: — Нег кергтә цагтан нааран күрәд нр, би үүнд һарч ирхүв, — болна.

Түүнәсн һарч йовад, эҗго эрм цаһан ташуд ирәд, кеер, шарлҗна йозурт кевтсн гөрәс бәрәд авад оркна. — Авнав гисән ав, әмим тәв, *— гнҗ герәсн көвүнәс сурна. — Тәвнәв, нанд юн чигн керг уга, — гинә. — Не, тиигхлә түрсн цагтан күрәд ир, — гиһәд, гөрәсн келчкәд, бийнь гүүҗ одна. Кевүн түүнәсн һарад, нег хәр хаана алвтар орад ирҗ йовдг болна.

Тер хаанд нег әәлдәч күүкн бәәҗ. Хан тер күүкән кенд өгхән медл уга бәәҗ. Тегәд аш сүүлднь: — Мини күүк буулһх саната улс һурв булттха, кемр бултсн күн олдхла хәәчлә харһулхмн, һурв бултад ол- дл уга бәәхлә күүким авг, — гиҗ зар тәвнә. Кесг хаадудын көвүд бултад олдад, хәәчлә харһад бәәцхәнә.

Тегәд одак көвүн: — Би бултнав, — гиҗ хаанд одна. Хан зөв өгнә.

Көвүн гүүҗ һарад, хан һәрдин өрүлг уңһдаһад оркхлань, хан һәрд нисәд ирнә. — Би хаана күүкнә марһанд орув, һурв бултх күмб, кемр намаг олҗ авхларн, хәәчлә харһулчкхмн, — гинә. Тиигхләнь, хан һәрд барун җивр доран дүрҗ нисәд, оңдан хаана алвт деегүр нисәд бәәнә.

Хаана күүкн һарч ирәд: — Бултсн көвүнтн хан һәрдин барун җивр дор йовна, — гинә. Көвүн күрәд ирнә, күүкнә медәд келснь үнн бол- на.

Көвүн хойрдад һарна. Теңгсин көвәд күрч ирәд, цурх заһсан дуу- дад, бас бултҗ йовсна тускан келнә. Тегәд цурх өнчн көвүг барун оочдан дүрчкәд, теңгсин йоралд орад кевтнә.

Хаана күүкн һарч ирәд, литән уудлад: — Бултсн көвүнтн шар цоохр цурхин барун оочд, теңгсин йоралд кевтнә, —гинә. Көвүн гүү- һәд ирнә, күүкн харһулад бас келсн болҗ һарна. Көвүн һурвдад бу- лтх болна. Түүнәсн һарч гүүһәд, көдәд кевтсн гөрәсндән ирнә. — Хойр бултад бәргдчкүв, ода арһ танд, — гинә. Гөрәсн көвүг бий дее- рән мордулҗ авад, гүүҗ йовад, ик гидг тәрән заагт хайчкад, шорач- лад кевтнә.

Хаана күүкн һарад, литән уудлад: — Бултсн көвүнтн эҗго эрм цаһан көдәд теегин гөрәстә кевтнә, — гинә. Көвүн ирнә. Хан күүкн харһулж келсн төләд, көвүг хәәчлә харһулхар шииднә. Тегәд хаана алвтын медәтә өвгд, эмгд: — Энтн нег уга көвүн биш. Күмн әмтн вөрдҗ болш уга һәрдлә, тенгсин йоралд бәәсн цурхла харһад, бултад йовб. Ода нег бултулад хәләй, — гиҗ цуһар сурцхана. Хан зөвчләд, дәкн нег булт болна.

Көвүн түүнәсн гүүж һарад, аратын өгсн килһсән уңһдаһад оркх-

123

I

1

!

/

лань, арат гүүһәд күрч ирнә: — Не, арат, һурв бултад олдув, намаг хәәчлә харһулхар седв, олн өвгд сурад зогсав, ода нег бултхар ирүв, арһ танд, — гинә. Тнигхләнь арат күчр сәәхн, ке хувцта эмгн болж хүврәд, көвүг барун һарнннь альхнд атхҗ авад, хаанаг орад һарна.

Бултсн көвүг, хаана күүкн әәлдхәр һарч йовад, одак эмгнлә харһ- на:

— Йо, ээҗ, энтн яһсн сәәхн, ке намчта торһмб, үнүгән нанд өгтн, — гинә.

— Торһим ав, зуг эн һарм хавдҗ одв, би эн һаран өвртчн дүрәд авсув, — гинә. Эмгн һаран дүрсн болад, күүкнә өврт өнчн көвүг дүр- чкнә.

Хаана күүкн һарад әәлдҗ, әәлдҗ: — һазр деер бәәх, теңгр деер: бәәхнь медгдхш, — гиһәд орҗ ирәд йовҗатлнь:

— Пуф, бүтәд бәәвүв, өврән секлч? — гиһәд, күүкнә өврәс көвүн һарад ирнә. Хаана күүкн: — Олҗ чадсн угав, — гинә. Хаана күүкн һарад, көвүг һаза-дотаһар хәәдг болв чигн бийән эргүлҗ хәәсмн уга. Тегәд Саак өнчн көвүн марһаһан авад, хаана күүк авад. амрад. җир- һәд бәәж.

АХ-ДҮ ДӨРВН

езәнә бәәҗ. Хурһн хуц, ишк тек, туула, эр така ах-дү дөрвн болад һарад йовна. Тедн дөрвүлн нег үксн чон олҗ авдг болна.

— Кен өвчхмб? — гиҗ туула сурна.

Тиигхләнь: — Чидлтәһәрн хурһн хуц өвчг, — гилднә. Хурһн хуц өвчәд белдчкнә.

— Кен үүрхмб? — гиҗ эр така сурна.

Тиигхләнь ишк тек: — Чидлтәһәрн хурһн хуц үүрх, — гинә. Хурһн хуцнь үүрәд, дөрвүлн һарад

йовна.

Йова, йова йовтлнь генткн эҗго эрм цаһан көдәд нег гер үзгддг болна. Тер герт дөрвүлн күрч ирнә. Үксн чонын арсан һазань делгч- кәд, орад ирцхәнә.

Герт долан домбрта, долан, чон домбран цоксн, нәр кеҗ биилдҗ бәәдг болна. Хурһн хуцнь дегд әәхләрн: — Альков, күүкд, домбран өглт, нег айс цокҗ үзсүв, — гинә. Негнь босад:

— Ах нойн баав, деегшән сууһад цоктн, — гинә. Хурһн хуц барана- ннь өмн суучкад: — Герт долан чон, һаза нег чонын арсн, — гиһәд геглзүләд цокад бәәнә.

Тегәд одак долан чон негән һарһад, юн бәәхинь хәләлһдг болна. һаза һарсн негнь орҗ ирәд, үксн чонын арс үзчкәд, сүр-сүмсән алдад келнә:

— Ай, мана иҗл негимдн алҗ оркҗ, маниг бас алхар бәәх, — ги- һәд, һарад зулдг болна. ₍Гүүлдә-гүүлдә йовҗ, нег герт орҗ ирәд, күү- ндвр кенә.

Күүндвртән шиидәд: — Тер дөрвн шулмиг оч идхмн,—гинә.— Чид- лтәһәрн эн одг, — гиһәд, нег оһтр сүүлтә эр чоныг шиидәд һарһна. Арһ уга, олн шиидснәс хаҗихм биш, чон һарад йовна. Йова йовҗ, күрәд ирнә. Герт орн эдниг идхәр, аман аңһаһад, шилән татад, келән балдалһад, зогсдг болна.

Хурһн хуцнь дегәд әәхләрн, чонын маңнаһарнь мөргәд авдг болна. Ишк тек дегд әәхләрн, ууцарнь мөргәд авдг болна. Туула дегд әәх- ләрн, гер төгәләд гүүһәд, орх нүк хәәһәд бәәдг болна. Эр такань дегд әәхләрн, авдр деерән һарад хәәкрәд бәәдг болна.

Әмт идхәр йовсн чон әмән саглад һарад зулна. Гүүһә, гүүһә йовҗ, наадк нөкдмүдтән күрәд ирнә: — Сән залу, ямаран зәңгтә ирвч? — гиҗ сурлдҗ бәәдг болна.

125

— Йир теңкән уга, залу арһтадан һарч ирүв, бийим алн гив. Не.г бүлтхр нүдтә болсн залу тавн шааврар толһаһарм шааврдад авб, кемтрхә амта болсн шар залу ууцарм җидәр шааһад авб, нег бүлтхр нүдтә болсн бор залу гер төгәләд, цокх юм хәәһәд бәәнә. Дәкәд нег. кеемсг бәәдлтә шар залу авдр деер һарчкад, «ас мод» гиһәд, хәәкрәд бәәнә. Үүдн бийим авчкад, ээрсн бийнь түлкәд, мааҗад, зууһад, ноо- лда бәәҗ, һарч ирүв, — гинә.

Тиигәд чонмудыг диилсн хурһн хуц, ишк тек, эр така, туула дөрвн геринь эзләд, амрад, җирһәд бәәҗ.