фцьмг ^УУЛЬС

♦9С (Калм.) К 174

_К7ШЗ - 028

М123(03)-79

43 — 79 ^ Калмыцкое кннжное издательство, ’ {£79. г. Состаме“^ве

Цецн көвүн

езәнә бәәж.. Нег эцктә ах-дү һурвн бәәж.. Хойр ахнь гер авчксн, эдлвртә, бичкн дү көвүнь гер авх наснь нрәд уга. Хойр ахнь энүг генүләд, дөөгләд, наад бәрәд бәәдг сәнҗ. «Чи кишго күнч, толһачнь цаарта, чидлчнь чимк, күүнд нөкд болх бәәтхә, бий- ән асрҗ чадшгоч», — гинә.

Көвүн җил ирвәс өсәд, чидл урһад ирнә, тер би- йнь ахнрнь өмнк кевтән терүгәрн зог-наад кеһәд бәәцхәнә.

Нег дәкҗ көвүн эцктән ирәд:, — Би ода арвн тавта болчкув, иигәд эн хойр ахасн наад бәрүлҗ суухм биш, эврәинь хөв-арһаи хәәнәв, — болҗана.

Терүгинь соңсҗ оркад, эцкнь хәрү өгчәнә: — Тиим болхла, чи эв- рәннъ заячан хәәҗ, нарн һарх үзг тал йов, йовхларн һолын көвә бәрҗ йов, — болна.

Көвүн эцкиннь келсәр нарн һарх үзг темцәд, нег ик һолын көвә- һәр йовад йовна. Цаг өңгрәд, кесг цаг давҗ одна. Хонх һазртан хо- над, аң-шову харвад, теҗәл авад, нарн һарх үзг темцҗ йовад, генткн емнән нег ик һол үзнә. Өөрдәд күрәд ирхлә, һолын орм бәәхәс биш. уснь ширгҗәнә. һолд бәәсн әмтә-киитә тоот үкәд чилҗәнә.

«Дәрк, дәрк, ямаран ик әмтә-киитә хамг үкҗәнә, яһҗ ода эн хор- ха, меклә, заһснд дөңгән күргдг болхви?» — гиһәд ухалҗ йовтлнь, өмннь чальчг уснд әрә киитә улан хачрта заһсн аман аңһлзулад үк- җәнә. Көвүн заһсиг бәрҗ авад, оңдан ик уста нуурт күргҗ тәвб.

Көвүн цааран һарад бас кесгтән йовад оркхла, эрм цаһан көдәд өмннь ооср-бүч уга хальмг гер үзгднә. Удл уга орад күрч ирнә. Орҗ ирхлә, гер дотр эрән дүңгә наста залу сууна.

— Көвүн, көвүн, хамаһас йовхмч?

— Гертәсн, эцкиннь өгсн селвгәр йовнав, заячан хәәҗ һарлав. Эрән дүңгә наста залу мусг гиҗ инәчкәд, көвүн тал хәләһәд: — Заячан, хөвән хәәҗ һарсн күи болҗанчи? Тиим болхла, би заячнь болдув.

Көвүн суусн ормасн өсрж, босад: — Сән болхгов, нанд дөңгән, сүв-селвгән өгтн, ик гидгәр түрҗ йовнав, — болна.

— Көвүн, ямаран дөң чамд күргхүв, зууран йовҗ йовад ю үзвчи, юунла харһвчи? — гиҗ залу сурв.

— Нег ик һол хагсад, һолд бәөршҗәсн заһсн, хорха, меклә нань

5

чигн кесг зүсн-зүүл аһурси үкҗәхинь үзүв. Теднд дөңгән күргхәр сед- ләв» күргҗ чадсн угав.

— Нә, дәкәд ю үзвчи?

— Тер үкҗәсн заһсд заагт улан хачрта заһсн үкҗәхиг үзәд, бәрҗ авад, ондан гүн уста нуурт күргҗ ханвув.

— Не. тннм болхла, эн һаза уята бәәсн мөр унҗ авад, нарн һарх үзг темцәд, һолын көвәһәр йов. Усн хадып хаанд күрхч. Шулуһар, адһҗ күр, хәрү күрәд ир!

Көвүн мөриг унҗ авад, гүүлгәд һарна. Кесг цагтан йовад оркхла, зуурнь нег хотн харһна, хотна захар орҗ ирәд, ундасҗ йовсн көвүн захан герәс ус уухар седхлә, буусн гернь: «Чамд биш, бийдмдн уудг усн ута, мәәртҗәнәвидн, үзгдл уга од», — гиһәд, көвүг көөнә. Көвүн мөрән көтләд, хотна цаад бийднь бәәсн җирн йисн терзтә хар җолмур орҗ ирнә.

һулмтын көвәд, әрә арвн дола күрсн хо-цаһан күүкн, җпрнд өөрдҗ одсн наста эмгн бас сууна.

Кевүн орҗ нрәд, мендлҗ оркад, зөв-учран келәд, ундасҗ йовнав гинә.

Көвунә зөв-учриг соңсчкад, күүкн дала үг келлго, деер булңгас буһшта кинтн ус һарһад авч ирәд, уутн гйһәд, көвүнд өгнә.

Киитн усар ундан хәрүлчкәд, көвүг' мордад һархар седхлә: —Кукн, альдас йовҗ йовхмчи? Альдаран одҗ йовхмчи? — гиҗ эмгн сурв.

— Би Усн хадын хаанур кергтә болад, заячиннь зааврар одҗ йов- нав.

Тиигхлә эмгн келҗәнә: «Көвүн, арһта болхла мини эн өнчн күүк- ндм дөңгән күргҗ үзхнчн, би чамас сурҗанав, арвн настаднь күүкнә нүдн сохрҗ одв. Йовсн күн нег таласнь медәд чигн бәә.хч, яахла эдгх, күүкнә нүднд хара орулҗ чадхмн болвзач», — гиһәд эмгн саналдв.

Көвүн тер келсн үгннь соңсад мордв. Кесг-<кесгтән йовад, кедү пагт гүүлгсән мартад, көвүн Усн хад хаана герт ирҗ буув. Ирсн зөв- учран келәд, зууран заячан хәәһәд йовҗ йовад, шнргҗәх һолын уснас улан хачрта заһс бәрҗ авад, оңдан һазрт күрглСтәвсән келҗ өгәд, тер һол ширгҗәх учр деерәс кесг үкҗ бәәх заһсн, меклә, һолын ус- нас ууҗасн күн, малмуд мәәртҗәхиг келәд, — дөңгән күргдг арһ уга болув, — гиҗ көвүн саналдв.

Усн хадын хан соңсчкад: — Чи тер һол яһад ширгҗ бәәхинь мед- җәнчи?

— Уга, би альдас медх биләв, халун ик болад ширгж. бәәдг эс бол- хий?

— Терчнь тиим биш. Тер һолын булгин эклцд нег зан өкәһәд ус уунав гиҗ йовад, хамрарн һазр хатхад, һолын булгиг цогцарн дарад, \над үкҗ. Терүг шулуһар күрч татҗ авх кергтә. Тер цагт һолын усн булгасн эклцән авад, хәрү усар дүүрхлә, тер үкҗәсн заһсн, мекл?, хорха, мәәртҗ бәәсн малмуд хәрү шуугад җирһхмн.

Көвүн терүгинь соңсчкад, шулуһар заниг татҗ, һолын булгиг цев-

6

рдххәр адһад һарч йовад, эмгнә кслсн сурвр уханднь орад, хәрү Усн хадын хаанур орна.

— Нааран тана тал йовҗ йовтлм, зуурм нег хотна захд хаһрха хар җолмта эмгн мәәртҗ йовтлм ундым хәрүлв. Тегәд намаг ханжа- нав гиж келхлә, арвн дола күрсн күүкн талан зааһад, эн күүкм арв- таһасн авн нүднь сохрҗ одв, кедү эмчд үзүлсн бпйиь эдгҗ өгчәхш,— гив.

— Тер күүкнг эдгәх күп чи болдмч. Эндәс хәрү одсн цагтан күүк- нә барун һарнн баһлцгас һурв дәкҗ атхҗ үзхләчнь, күүкнә иүднд ха> ран орхмн, — гиҗ Усн хадын хан зааҗ өгв.

Көвүн кесг-кесгтән гүүлгҗ, кедү цаг өңгрүлсәи мартад, хәрүдтән тер хотар дәврҗ ирәд, одак хар җолмин һаза бууһад, мөрәи сөөчкәд җолмур орв. Күүкн суусн ормдан сууһа. Көвүн күүкнә барун һарас авад, баһлцгннь бәрҗ үзҗәһәд, һурв дәкҗ атхв.

— Баав, таниг үзҗәнәв, эн юн көвүмб? Яһсн сәәхн өндр нурһта, алнн нутгин көвүн болхви? Өр шинкән цәәсн болҗ медгднә. Наца^г кен эдгәвә? Тер күн, баав, альд бәәнә? — гиҗ күүкн сурв.

— Эн өөрчнь суусн хәр нутга көвүн.

— Нанд нар үзүлсн, сохрин тамас алдрулсн чамас би ода салш- гов, — гиҗ күүкн келҗәнә.

Күүкнә хойр халх улан альмн мет улаһад, хо-цаһан чирәнь гсрл- тәд, хойр нүднәннь хәләц намаг бичә энүнд үлдә гиҗ көвүпәс сурсн болҗ медгднә.

— Би ик гидгәр адһҗ йовнав, эврәннь кергән күцәчкәд, тегәд хәрү ирнәв, — гиҗ келәд, көвүн долан эрчм орулад гүрсн мөрнә килһснэс кесн хар арһмҗ һанзһлҗ авад морд^ ' “

Кесг цагтан гүүлгәд, кедү цаг .болсиг мартҗ гүүлгәд, һолын экнд өәрдҗ йовхнь: өмннь Богзатын бор уулын ора мет йохаҗ, ик гидг хар баран холас үэгдв. Тер баран тал гүүлгәд күрч ирхлә, толһаһан дорагшан авад, һолын экнд үксн ик зан кевтдг болна.

Көвүн мөрнәсн бууһад, заныг һурв ораһад арһмҗарн бооҗ ор* кад, мөрәрн татулҗ хэләиә. Зан ормасн көндрхш. Тедүхнд һолып дольганд цокгдад һарч ирсн ик бахн кевтсиг көвүн авч ирәд, занын дораһур орулчкад, бийнь нег таласнь өргҗ өгнә. Кер аҗрһнь күгдлж татад, толһаһарн шудрҗ ксвтсн заныг өрәл дууна һазрт чирәд авад одв. Заныг татад дйлТТнла, һолын булгас усн һооҗад, хәрү хуучн гүү- жәсн ормарн шоржңнад гүүв. Усн һолд дүүрхлә, мәәртҗ бәәсн мал- муд, үкәд чилҗәсн хорхас, заһсн, меклә цугтан әм авңхав. • Д

Көвүн хәрү эргәд, Усн хадын хаанад: — Тана зааврар һолын бул\ гит сулдхҗ оркув, гиж келхәр гүүлгәд күрч ирв.—Терүг ирхин омн Усң^г/‘: хад хаана күүкн гертән ирчксн бәәнә. Көвүг орҗ ирхлә: «Ачд ач ке?.м сн, туст тус кесн көвүн, та намаг автн, би таниг дахҗ йовнав; ги- җәнә. — Нанд нарта орчлң деер нань күн керг уга», — болжайа.

Көвүн ухалҗаһад: — Тана сән-сәәхндти болн эдлвр-теткврдтн җилвтҗ бәәхшив, цаһан седклән келсндтн икәр ханҗанав. Таниг45и • • • • •

дахулҗ йовҗ чадшгов, нанд дуран келсн нег угатя күүкн бәәнә, тер күүкиг буулһх болад амн үгән өгчкләв, — гиҗ көвүн хәрү өгв.

Усн хад хаана күүкн һундрхҗ бәәһәд: «Чини үнн седклдчнь хан- җанав, мини белг кезәдчн бийләһән хадһлҗ йов», — гиһәд дөрвлҗн гилв-далв гисн өңгтә төмр бәрүлҗ өгв.

Көвүн белгннь авад, мендләд һарв. Хәрү йовҗ йовад, саак хот- нар дәврҗ ирәд, эврәннь ахнр бәәсн нутгурн гүүлгәд күрч ирв. Эцкнь әрә әмтә кевтнә, Ик гидг һац халун болад, теегт өвсн шатад, худгт усн хатярдад, малмуд мәәртәд бәәхлә, хойр ахнь мал-герән ачҗ авад, гергд-күүкдән дахулад, көгшн эцкән хайчкад йовҗ одцхаҗ.

Көвүн тедннг: — Альдаран хәәхүв, әмнч домбрмуд, эцкәрн асру- лад өсәд босчкад, хайчкад йовҗ оддг, чамаг, би таднд гүрмигн үзүл- сүв, — гиҗ дотран санв.

Кеерәкшән йовад, хуучн худгудын ус шавхад, эцктән авч ирәд уулһад, деернь асхад сергәһәд авб.

«Иигҗ эргндән доңһдҗах халуг номһрулҗ хур орулад, һазр деер көк өвс урһаҗ, эн нутгт тенәд үлдсн угатя өнчн-өвү, сохр-доһлң әмт- нд дөңгән күргх кергтә», — гиҗ көвүн ухалв.

Усн хад хаана күүкнә белглсн гилв-далв гисн дөрвлҗн төмриг альхн деерән тәвәд, нарн һарх үзг тал хәләһәд, бичкн төмр алхар дөрв тоңшулад цокв. Цоксна хөөн бичкн цаг болад, үүлн һарад, теегт экләд хур орв.' Хур орад, нарн һарад, цандг зогсад, тег өмнк кевтән көкрәд, күн, мал шим авад, усн худгт икәр хурдг болад, мәәртҗәсн малмудт, үкҗәсн әмтнд серл орад одцхав.

Сар болһн хур орад, булгин усн икдәд, һол гүүдг болв. Дала өвсн, усн бәәдгчн гисн зәңг хойр ахднь күрв. Тенд одсн һазрнь бас хагсу һазр бәәҗ, тегәд терүг соңсчкад, хойр ахнь хәрү нүүҗ ирцхәнә. Хәрү ахнран нүүҗ ирсинь соңсчкад, бичкн дүнь тедн тал ирнә. Ахнрнь дүү- һән үзчкәд, өмнәснь ааһта чигә бәрәд тосҗ ирцхәнә.

Дү көвүнь теднә һарас чигәһинь авч ууҗахмн уга.

— Би тадн тал зблһҗ'ирсн угав, намаг бичкндм дөөгләд, наад бә- рәд, «цаарта толһа» гиһәд ээрәд бәәситн тәвҗ өгчәнәв, зуг тер намаг угад, һарһсн эцкән һанцараһинь хот-хол уга, усн угаһар хайчкад нүү- ситн тәвҗ өгшгов. Терүнә төлә би тадн хойриг бәәсн малмудастн сал- һад, эврәннь хар көлсәр худг малтад, ус олҗ уудг сурһнав, — гиҗ келәд, көвүн хавтхасн дөрвлҗн төмрән һарһҗ авад, дөрв дәкҗ үләһәд оркв.

Маңһдуртнь босхла, хойр ахнь неҗәһәд саах үкртә, күрзән үүрсн^. ус хә )һәд һарч йовна.

Тегәд дү көвүнь одад, теднлә хәрү мендләд: — Ода тадниг мини ах гиҗ тоолҗанав, — гиһәд хәрҗ ирәд, дахулҗ ирсн күүкән буул- һад, маңна тиньгр, амулң амсн-умсн җирһәд бәәҗ.

9