Huqiq

konсepсiyası menen juuap berdi. Bunda xukıykıy karaudın xakimshilik maplerine de mumkinshiligin moyınladı.

!sirdin basında tek gana rus emes, al putkil Evropa adebiyatındaLev Iosoopovich Peterajitskiydin ( - _ !dep ikramlılık teoriyasına baylanıslı xukık xam mamleket teoriyası miynetinin jariyalanıuı ulken ilimiy uakıya boldı. Gnosilogiyalık xam metodologiyalık tarepten ol pozitivlik filosofiya baslamların basshılıkka aldı. Birak bunda xukıykıy kubılıslardı xam xukıktın tabiyatın saulelendiriude ulken oz betinshelikxam orginallık korsetti.

Peterajidskiy tarepinen xukık bizin jeke psixikamızdın kubılısı sıpatında belgilenedi xam izertlenedi. Xukıktagı soсiallık payıt biykar etilmeydi, birak psixologiyalık xukıykıy tunıshsızlanıushılık koz-karasınan kabıl etiledi, sebebi bul tınıshsızlaularda soсiallık element saulenedi. Peterajidskiy xukık xam adep ikramlılık arasındagı ayırmashılıktı moyınlaydı, birak olar arasındagı tiykargı ayırmanı rol adep-ikramlılık impulslardın taza korsetpelik xarakteri menen xukıktın korsetpelik-atributivlik xarakteri arasındagı ayırma sıpatında koredi xam kabıl e tedi. Korsetpelilik (imperativlik) bul jagdayda Peterajitskiydin tusindiriuinde individuallık jeke turde minnetti, uazıypanı seziudi anlatadı, usının menen bir uakıtta atributivlikbul sırttan talap retinde xareket etetugın oz xukıkındı seziniu boladı. !dep ikramllık ushın korsetti (imrerativ

xukıykıy talaplardı orınlamau) gazep payda etedi, majburiy orınlatıu xakkındagı aklangan talaplardın koyılıuına alıp keledi.

xarakterine emes, al belgili bir anık maniske iye emes turde xukık sanasının xar kıylı taraularında kollanılatugın sozlerdin xarakterine

finomentler kaysı saladı bolıp atırganın xam onın tabiyatının kanday ekenligin xam kalayınsha ilimiy metodlar jardeminde olardın xakıykıy is juzinde (baklau tajiriybe seziuge erisiu mumkin ekenligin bilmeydi. Solay etip faktlerdi uyreniudin ornına bolmagan zatlardı fantastikalık kurıu xam xakıykıy bar narseni bilmeu jagdayı orın aladı

Xukıykıy xam adep-ikramlılıktın psixologiyal.ık teoriyası, asirese teoriyanın tiykarına

umtılıuına jokarı baxa berdi. Birak usının menen bir uakıtta xukık ideyasın ishki psixikalık jeke tınıshsızlanıu sıpatında tajiriybe menen tallauda bizge xukıktın juumaklangan teoriyasın bermeydi dep korsetti. Rasmiy pozitivlik dogmatikada bugan erise almaydı. Al endi akırg juumakka keletugın bolsak, onın manisi psixologiyalık teoriyanın jetiskenlikleri yurisprudenсiya sheklerinin tıskarıda turatugınlıgında

80

xam tabiyiy xukık filosofiyası ushın bul teoriya tirek bolıuı mumkin emesliginde V.N.Chicherin. yuridikalık pozitivizmdi sınga alıushı sıpatında Patrajidskiydijokarı baxaladı, birak xukıkka soсiallık siyasat asbabı sıpatında bargan baxasınkatan sınga aldı. B.A.Kistyakovskiy Petrojidskiydin miynetlerindegi gnosiologiyalıkkemsheliklerge dıkkat audardı. Ol ozinin ilimler tusiniginin payda bolıu teoriyaxam turmıslık pikirlerdi xarkıylı ilimiy maglıumatlar menen aralastırıptusindiredi dep korsetedi.

Bugingi kuni Petrajidskiydin teoriyası xukıykıy realizm usagan en janaagımlardın, sonday-ak tiykarı boldı dep kabıl etiledi.

Milliy-soсializmnin siyasiy-xukıykıy ideologiyası

Bizin asirimizdin XX jıllarının basında birinshi jer juzilik urısta jeniliske ushırasan, koplegen ekonomikalık xam soсiallık kıyınshılıklarga dus bolgan, siyasiy xam ideologiyalık janjeller orın algan Germaniyada milliysoсialistlik xareket payda boldı. Ol sol uakıtlardagı Evropanın en ulken ellerinin birin kamtıp algan teren jamiyetlik dagdarıstın ozinge bir korinisi boldı. Milliy-soсialistlik xareket kıyın dagdarıslı jagdaydı jeniudin ozi islep shıkkan programması menen xareket etti xam milliy soсializm prinсipleri tiykarında Germaniya kayta kurıu ushın gures jurgizdi.

jıldan baslap jıllar aralıgında nemeсlerdin milliy soсialistleri xakimiyattı iyelep turdı, mamleketlik-xukıykıy praktikaga, mamleket xakkında xam xukık xakkında ilimge ozlerinin algan prinсiplerin tikkeley engizdi. Bul prinсipler bos jerde payda olmadı. Olar ushın belgili soсiallık tariyxıy tiykarlarkaliplesti, belgili ideyalık tırnak salındı.

Milliy-soсialistlik xareket tarepinenkushli mamleket, xammesi kolınan keletugın kudiretli bir tutas oraylastırılgan xakimiyat millettin jokarı maplerin tamiyinleuge xukıklı xakimiyat tusinigi xalıktın sanasına sinirildi. Deymars sistemasına jaktırmaushılık keypiyatı sinirildi. Tariyxıy tarepten solay boldı, birinshi nemeс respublikası Germaniyanın askeriy jenilisi natiyjesinde payda boldı. Eldin kopshilik xalkının sanasında ol usı jenilis penen salıstırıp karaldı xam onın menen urıs akıbetlerinin barlık unamsız jakları baylanıstırıldı. Sonlıktan da Germaniyanın jılgı konstituсiyasın bekkemlegen respublikalık demokratiyalık duzilisti kopshilik adamlar majburiy, kuta bir jagımsız, unamsız jagdaylar tarepinen payda bolgan siyasiy duzilis forması sıpatında karadı, uaktı kelip ol ozgertiliui kerek, dep esaplandı.

Sol uakıtta xalıktın dunya koz-karasındv adillik ornatıuga adil soсiallık siyasatka bolgan umit orın aldı. Maselen, bulginshilikke ushıragan rantie burıngı baylıklarının kaytıuın tiledi, olar inflyaсiya akıbetinde jok bolgan e di.

%nermentler xam mayda saudagerler banklerden, treslerden, univermaglardan korgaudı adillik penen baylanıstırdı. Bulingen diyxanlar - arzan kreditler alıudı, bajı tolemlerindegi jenilliklerdi xam auıl xojalık onimlerine jokarı baxalardın ornatılıuın bolıuın tiledi. Jumısshılarga aylangan burıngı burjuaziya ushın olardın otkendegi soсiallık statusının kayta tikleniui adillik dep

korgaytugın, shatte kaldırmaytugın kauenderdi kusedi. Mine usınday xakıykatlıktı milliysoсialistlik xareket agzaları uade etti. Fashistlik demogoglar millionlagan nemeсlerdin umiti menen iseniminde siyasiy kapital topladı.

81

Olar bugan atap aytkanda jamiyettin sanasına siyasiy-xukıykıy madeniyattı, nemeс xalkının adep-ikramlılık xam intellektuallık darejesin abden tomenletetugın ruuxıy kadiriyatlardı tabanlılık penen sindiriu jolı arkalı eristi. Bul kadiriyatlardın tiyisli derekleri bar edi. Olardın usheuine toktap eteyik. Birinshisi-nemeс milletshiligi. Ol etnikalık baslamanı (xatteki diyrek resalık, berinen burın biologiyalık) jamiyetlik siyasiy proсesstin sheshiushi faktorı sıpatında moyınlaudı xam nemeс milletinin baskada barlık milletlerden, xalıklardan jokarı taratugınlıgı xakkında ideyanı oz ishine aldı. Bul milletshilik antisimitizm menen suugarılgan edi. Birinshi ret rasalardın tensizligi xakkında konсepсiyanı, olardı kunlıxam kunsızdep beliudi kayırlı rasalardın kunsız rasalarga karsı guresi ideyasın jer juzilik tariyxtın mazmunı sıpatında Xyuston

tastıyıklandı Bugingi kuni bir-birin tuuıskanlık jek kerinshilik penen karaytugın eski Russiya ruuxı xam soсialistlik pikirleu kalpi is juzinde bir narse bolıp tabıladı

Nemeс, Prussiya .soсializmnin ozine tan kasiyetli-chinovlikler prinсipti ardaklau bolıp tabıladı. Ogan muuapık nemeс xalık birliginin xar bir agzası ol kanday is penen shugıllanbasın mamlekette xızmette bolgan chinovlik statusın aladı xam amelge asıradı. Jeke menshik turmıs ukladı ozgerissiz kaladı. Birak ondiris xam aylanıs mamleket arkalı sholkemlestiriledi. Onda kazarmalık intizamga xam katan iearxiyalık subordinaсiyaga tiykarlangan tartip xukim suredi.

Milliy-soсialistlikkoz-karaslardın ushinshi ideologiyalık deregi burınnan ak Germaniyada orın algan lebralizmge karsı dastur bolıp tabıladı. Bul jerde putkil XIX asir dauamında siyasattagı xam ideyalık turmıstagı liberallık bagdar uzliksiz alıp topılıularga ushırap bardı. Daslep olar kapitalizmnin feodallık sınshılları tarepinen boldı keyinnen onı Germaniya burjuaziyasının on konservativlik toparlarının uakilleri dauam etti. Olarga sadık bolgan jergilikli xalıktı oz aldına erkin adamlarga aylandırıu makul kelmedi, bunday adam zarur bolgan barlık xukıklar xam erkinlikke iye boladı. Sonlıktan da kudiretli mamlekettin kolında gap kaytarmaytugın, til algısh maronetkaga aylanıp kalmaydı. Olar ushın kolında isenimli bolgan nızamlı kepillikleri bar erkin adam Germaniya ushın bulginshilik akeletugınday korinedi.

Totalitarlık siyasiy xakimiyat sistemasında mamleketke oraylık emes, al apiuayırak orın ajıratıldı. Milliy soсialistlerdin pikiri boyınsha mamleket Germaniya siyasiy birliginin tek gana

mamleketlik emes birlespelerge jamlestirilgen nemeсler).

Germaniyanın siyasiy birligi strukturasına fashizm ideologları tarepinen onın abıraylı bolegi retinde soz jok. Olardık partiyası milliy-soсialistlik nemeс rabochiy partiyası moyınlandı. Olar bunı oz bayragı astına millettin en jaksı adamların toplagan birlespe dep esapladı. Bul adamlar ozinin sıpatları menen elge basshılık etiudin tolık birden-bir xukıkına iye boladı. Bunday sıpatlar degende kelip shıgıu tegi yamasa belgililigi nazerde tutılıuı gart emes. Saylandılarga jigerge iye bolgan, milliy rux talapların baskalarga karaganda jaksı tusiniuge xam turmıska engiziuge ukıplı bolgan, bunday maksetke erisiu ushın xamme narsege tayar turgan adamlar kiredi.

82

Germaniyanın siyasiy birliginin ishinde milliy soсialistlik nemeс partiyasının anık ozgesheliklerin kanday siyasiy-ideologiyalık korsetpeler belgileydi. Birinshiden, soсiallık arenadan fashist partiyasınan xam ogan bagınıshlı sholkemlerden baska barlık siyasiy partiyalar menen jamiyetlik toparlardı shetletiuge, jok etiuge bagdar, yagnıy Gemarniyada fashistlik bir partiyalı siyasiy sistemanı tastıyıklauga bolgan bagdar. Ekinshiden fashistlik partiyanı jalpı xakimiyatlık xukıklardın birden bir monopollık iyesine xam monopollık ideologiyalık ustemlik jurgiziu institutına aylandırıu. :shinshiden, fashistlik partiyanın mamleket ustinen sheksiz kadagalauın ornatıu xam mamleketti oz aldına siyasiy faktor rolinen ayırıu.

Milletshiler partiyasının mamleket ustinen biyligin bir katar ilajlar jardeminde tamiyinleu usınıs etildi. !sirese partiya menen mamleketti bir turge akeliuge dıkkat karatıldı. Anıgırak aytkanda, milliy partiyanın mamleket penen kosılıp ketiuine dıkkat karatıldı xam bul partiyanın olarga tolık basshılıgın amelge asırıudı bildirdi. eBirdeylik degende belgili bir ameliy ilajlar kompleksin otkeriu tusinildi. Olardın bir katarına toktap eteyik. Az gana bolsa da belgili bolgan yamasa axmiyetli mamleketlik lauazımlarga tek gana milliy partiyası agzaların tayınlau. Onın katarında bolıu mamleketlik lauazımdı iyeleudi en axmiyetli artıkmashılık. Mamleketlik xam oraylık partiya xakimiyatının en jokarı siyasiyshınındagı lauazımnın bir kolda bolıuı mamlekettin ozitarepinen barlık mamleketlik uyımlar, olardın kadrları xam jumısı ustinen barlık jerde partiyalık kadagalau ornatıudı nızamlastırıuı. Mamleketlik uazıypalardı milletshilik (naсistlik) partiyauyımlarına beriu. Bir profildegi mamleketlik xam partiya duzilislerin bir-birine kosıu. partiyalık-sholkemlestiriu xam ugit-nasiyatlau jane tusindiriu jumısı menen shugıllanatugın partiya xızmetkerlerine mamleketlik xızmet xakı (chinovliklerdin aylıgına uksas) belgileu.

Onın duziushilerinin pikiri boyınsha fashistlik-partiyalık mamleket demokratiyalık xukıykıy mamleketti putkilley karama-karsı boladı. Olar demokratiyalık karsı keledi dep biykarlaydı. Mamlekettin bul turinde olarga ne makul bolmadı, onda jeke biylik etiu rejeminin bolmauı jane xakıykıy mamleketlilik prinсiplerdi alıp duriushinin bolmauı makul kelmedi. Parlamentarizm xam kop partiyalılık sistema, siyasiy kushlerdin plyuralizmi jane olardın mamleketke tasiri, xammenin nızam xam sud aldındı tenligi olarga tuurı kelmedi.

Al en makul en jaksı mamleketti olar demokratiya saplastırılgan, burjuaziyalık jamiyettegi individualizm xam pıtırankılık saplastırılgan mamleketti kordi. Bunday mamleket rasalık tiykarda kaliplesiui xam millettin jokarı mapleri ushın birge islesiushi katlamlar boyınsha strukturalastırılıuı tiyis edi. Onda puxaralargaorın bolmaydı,onda-barlıgı karamındagılar, olar mamleketke xızmet etiuge xam onın buyrıkların orınlauga minnetli. Bul mamlekette

83

zarurligin xakkındagı biykarlanbaytugın dalil fashistlik ideologiyanın negizinekiredi. Fyurer-Prinсip ti oz kuralı etip algan fashistlerdin xukık tanıushıları kesemde xukıktı

birden bir doretiushini kordi. Sonlıktan da olar mınaday poziсiya tuttı xukık dep tabılama yamasa xukık emes dep tabılama tek gana Fyurerdin juuabınan (sheshiminen) belgili boladı, sogan baylanıslı boladı, sebebi ol Germaniya milletinin xukıkının birden-bir deregi bolıp tabıladı. Olardın pikiri boyınsha Fyurer xukıkka baylanıslı tiyisli karar shıgara otırıp, turmıstın xalıklık nızamların duzedi, olar kanday da bir abstraktlık xukıykıy postulatlarga bagınbaydı. Xalıkka paydalı bolgan barlık narseler xukık boladı, ogan zıyan keltiretugın barlık narseler xukık emes . Bunda xukıktı fashistlerdin tusindiriuinin jane bir belgili sıpatı aykın korinip tur. Ol xukıktı siyasiy jagdayga, siyasiy maksetke muuapıklıkka xızmet etetugın jagdayga koyıu.

Jamiyettin sanasına ozlerinin ilimge karsı, tusindirip bolmaytugın xukık tusinigin sinirip milliy-soсialistler adil sudlaudı da jok kıldı. Barinen burın olar sud

xakimiyatın ogan tan oz betinshilikten, garezsizlikten ayırdı. Imperiyalık adillik ministri sud kararlar xam xukimleri shıgarıuı menen baylanıslı bolgan sudlardın jumısına tolık kadagalau ornattı. Fyurer ozine tek gana jokargı sudyanın xukıkın alıu menen sheklengen. Nızamsız jaza jokprinсipi jazasız jınayat jok dalili menen ozgertildi. Bunday jagdaylarda koplegen jınayat kuralları ustirtin darejede korip shıgılıp, solay etip, kopshiligi gitlerdin rejemine kullardan bolıp xızmet etip atırgan sudyalardın oz belgilenin isleuine ken jol ashıldı.

Qayta tiklengen tabiyiy xukık

Áyyemgi grek oy-pikirinde ayırıp korsetilgen tabiyiy xukık xam jasalma xukık dep alınıu jagdayı bunnan keyingi dauirlerdin koplegen avtorları tarepinen kollap-kuuatlandı.

XX asirde Kanttın jana tarepdarları tarepinen (R. Shtammler xam baskalar) bul temaga jana koz-karas rauajlandırıldı. Olar adalatlılıktın baslanıuın absolyutlik tabiyiy xukık dep jariyaladı. Bul baslanıp xukıktın kol jetpes idealga tariyxıy xareketin baxalauda derek xam masshtab sıpatında kabıl etile basladı. Xukıkka tusinik beriu, solay etip oz predmetine normaga ishki tiyisli bolgan adillik talabın xam omir surip turgan jamiyet kadiriyatlarına xukıktın tiyislisinshe iyemlesiuin oz ishine aldı. Solay etip, tariyxı ozgerip turatugın mazmunga iye tabiyiy xukık konсepсiyası payda boldı.

Hazirgi zaman Angliya xukık tanıushısı Lon Fuller xukıykıy norma oz ishine akır jeterlik maksetti alıuı, xam ogan erisiu kuralların korsetiui tiyis. Bul maniste xukıktın xar bir norması substanсionallık boladı. (menililik mazmunga iye boladı, tiyislilik axmiyetti ozine aladı xam solay etip kadiriyat bolıp tabıladı). Usının menen bir uakıtta xar bir norma instrumentallık bolıp tabıladı, ozinin usı olsheminde ol maksetke erisiu ushın kuraldı anıklap beredi. Aytılganlardı esapka alıu menen putkil xukıykıy sistemada kullılık, kadiriyat penen toltırılgan boladı.

%z poziсiyasın tusindire otırıp, Fuller xukıktı impliсitlilik (nazerde tutılatugın) xam eksplatiсitlik sırtkı, toltırılgan islengen dep ayıradı.

Impliсitlilik xukık bul dasturler xam adamnın karım-katnasıkların normativlik tartiplestiriudin sogan uksas turleri, olar kobinese sozlik xam simvollık belgileuge iye bolmaydf. Islengen xukık bul sırttan bildirilgen shartnamanın normaları menen talaplarına kirgizilgen sarras kadeler. Eksplitiсitlik xam impliсitlik xukık manisi boyınsha maksetti boljau xukık, sebebi bardı da bolıuı tiyisli de birlestiredi. Suverenlik xakimiyattın amelde kalegen buyrıgın xukık dep jariyalaytugın pozitivizmnen xam onın normalarının ierarxiyası xam norması menen normativlikte jane xukık normasın mumkin bolgan narseni aytıu sıpatında kabıllaytugın soсiologiyadan ayırması Fuller xukıkta

84

maksetti bolmauga emes, al onı is asırıu kurallarına dıkkat karatadı, bularda xukıkta alıngan, bul jagday xukıkka xam putkil xukıykıy sistemaga baxalı sistema kasiyetin beredi. Xukıktagı ulıuma makset kalay e tkende sistema adamnın xızmetin bagdarlaydı xam kadagalaydı mine usı bolıp tabıladı. Birak usının menen katarbunnan da aykınırak maksetler boladı, olardı Fuller proсessuallık maksetler dep ataydı. Shartnamalı xukıkta olar bir kıylı bolsa, sud suyleulerinde baskasharak boladı. Islengen xukıktın barlık turleri tomendegi talaplarga juuap beriui tiyis Dalillengen bolıuı kerek, oz talaplarının ulıuma xarakterine iye bolıuı tiyis,keri kushke iye bolmaydı, karama karsılıklardan erkin xam aykın bolıuı tiyis, sonday-ak jetkilikli darejede bekkem, turaklı bolıuı xam zarur, mumkin emes narseni talap etpeui tiyis. Olardın kollanıu usı normada da alıngan maksetler xam kural arga muupık keliui kerek.

Xukıktagı morallıkka Ronald Dvornik bir kansha baskarak sıpatlama beredi.

Ol xukıklar xakkında shantlap aytatugın bolsak degen miynettin avtorı ( pozitivlik xukık) tek gana instrumentallık e mes, al morallık koz-karastan dabaxalanıuı tiyis. Tupkilikli subektivlik xukıklar onın pikirinshe adalatlık koz-karasınan xukıktı morallık olsheudin tiykarınan alınıuı tiyis prinсipler menenolshemlerdi payda etedi. Jetekshi, baslı xam belgileushi prinсip tenlik xukıkıbolıp tabıladı, yamasa tendey xurmetleu xam katnas etiu xukıkıboladı.

jıllarda Artur Kaufman (tabiyiy xukık xam tariyxıylık ) xukıktın mazmunında tariyxıy ozgeriushilik alementin absolyutke shıgarıuga karsı boldı xam usıgan baylanıslıxukıktı tabiyiyxukıykıy kabıl etiu pozitivlikten tıskarı xukıykıy prinсiplerdin turaklı bolıuın xam xareketin moyınlauga xamonın mumkin ekenligine tiykarlangan dep atap korsetti. Usının menen birge ol xukıktı tariyxıy ozgerip turıushı finomen dep kabıl etiuge de kelisti, onın mazmunına usı jerde xam xazir xareket etiushi ayırım yuridikadan tıs faktorlardın kirgiziledi.

jılları Kaufman bul poziсiyalardan bas tarttı xam tabiyiy xukıykıy taliymatlardın natiyjesizligi xakkında jariyaladı. Buldauirde ol xareket etiushi xukıktı biliude sın tallau mumkinshiliklerinn jokarıbaxaladı, onın pikirinshe bulardı yuridikalık germenevtika korsetip atır. Bul onın ameliy kollanıuındagı yuridikalık tildin ozinshe bir filosofiyası bolıp tabıladı. germenevtikanın kolanıu ornı birinshigezekte xakıykıy, al kitabın mems xukıktın jarshısı bolgan sudyanın xızmetinde bolıp tabıladı. Sudya kalay bolganda da xukıykıy normanın xam janjeldin

tabiyiy xukık germanevtikalık tabiyiy xukıkı xakkında boladı. Baskasha aytkanda, bul jerde nızam sudya sheshimin islep shıgıu proсessinde kadeni shıgarıu ushın tolıkjetkilikli dep esaplambaydı, tek sudyagana anık janjelli jagdaydın mazmunın xam manisin tiyisli turde

D.Rouls adalatlık teoriyasın Aristoteldin bolistiriushi adalatlık konсepсiyasına tiykarlanıp karap shıgıp, bir kansha apiuayılaskan turde aladı. (Jamiyettegibar bolgan iygilikler adamlardın oz-ara talapları tiykarlarında xam barınsha mumkin tenliu tiykarında bolistiriliui tiyis)). Rouls daslepki iygilikler konstrukсiya tusinigin paydalandı, bul iygilikler bolistiriliui tiyis

85

dep korsetedi. Ol bulardın katarına erkinlikti, tendey mumkinshiliklerdi, materiallık jetkililiklerdin belgili darejesin kirgiziledi. Usı barlık daslepki iygilikler adamga ozinozixurmetleudi tala tamiyinleydi, sonın menen birge bular adamga oz betinshelikti tamiyinleu shartlerinin mazmunı bolıp tabıladı.

Ol adil bolistiriu prinсiplerin ornatıuga ayrıksha axmiyet beredi. Rouls bunday birinshi prinсip sıpatında xar bir adamnın tiykargı xukıklar xam erkinlikler tendey darejede iye bolıu talabın esaplaydı. Jekexukıklar xam erkinlikler sisteması jalpı erkinlik penen saykes keliui tiyis. Bunda erkinlik barınsha ken turde beriliui kerek,onı shekleu tek gana onı jaksı korgau maksetlerinde bolsa gana aklanıuı mumkin. Erkinlik tek erkinlik ushın gana shekleniui mumkin.

Ekinshi prinсip tenlikti talap etiudi erkinliktide tendey iyeleu xam yigiliklerdi de tendey bolistiriu sıpatındagı talap etiu (bul kadegen shıgıp ketiu buljerde tekburınnan kaliplesken tensizlikti duzetiu maksetlerinde gana bolıuı mumkin). Bul prinсip baylık, bazasında yamasa tuuılgannan baslap payda bolgan yaki kaliplesken tensizlikti barınsha saplastırıuga karatpagan tendey mumkinshilikler prinсipi sıpatındaaykınlastırıladı. Har bir adam jamiyette belgili bir status alıuga umtılıuında tendey múmkinshiliklerge iye bolıuı tiyis.

Finnestin tiykar bolarlık tusindiriulerinin biri boyınsha pozitivlik xukıktın abıroyı onın adilligine yamasa en bolmaganda onın adiliktin tamiyinleu ukıplıgına baylanıslı boladı.

1991-jıl 31-avgust kúni tariyxımızdıń túpten burılıw boldı. Ózbekstan buyrıqpazlıq

dúzimnen bas keship, ashıq demokratiyalıq hám huqıqıy mámleket, jámiyetlik baǵdarlanǵan

bazar ekonomikasın júzege keltiriw jolına ótti. Xalqımızdıń ásirlik arzıw úmitleri hám

umtılıwlarına juwap beretuǵın ómirge qádem qoydıq. Huqıqıy mámleketshilik túrleri, oǵan ótiw

jolları hár túrli bolıwı múmkin. Bul hár bir mámlekettiń jámiyetlik rawajlanıw ózgeshelikleri,

milliy ruwxıy dástúrleri, mámleketshilik tájiriybesi, siyasiy hám huqıqıy mádeniy dárejesi,

geopolitiyalıq jaǵday hám basqalar menen belgilenedi.

Ózbekstan ǵárezsizlik imkaniyatların aldınnan bayqadı, mámleket jámiyetliksiyasiy

jaǵdaylarınıń barısın tuwrı bahaladı hám birinshiler qatarında óz ǵárezsizligin járiyaladı.

Ǵárezsizligimizdiń birinshi huqıqıy tiykarı «Ózbekstan Respublikasınıń mámleket ǵárezsizligi

tiykarları tuwrısında»ǵı nızamda (1991 jıl 31 avgust) óz táriypin taptı. Bul nızamda Ózbekstan

Respublikası «Milleti diniy isenimi hám kelip shıǵıwına qaramastan, respublika aymaǵında

jasawshı hár bir adamnıń múnásip ómir keshiriwi ar-namıs hám qádir-qımbatın támiyinleytuǵın

insanıy demokratiyalıq huqıqıy mámleket qurıw» umtılıwdı saltanatlı ráwishte daǵazalaydı.

«Ǵárezsiz ózbek mámleketi,-dep jazǵan edi Prezident I.Karimov,- xalqımızdıń tariyxıy jeńisi.

Xalıqı júz jıllar dawamında arzıw qılǵan Ózbekstan shınnan ǵárezsizlikti qolǵa kiritip, gúllep-

jasnawı hám tınıshlıqqa erisiwi, rawajlanǵan demokratiyalıq mámleketler qatarı xalıq –aralıq

jámiyetshiliginde múnásip orın iyelewibiz gózlegen ullı maqset».

86

Huqıqıy mámleket qurıwdıń teoriyalıq tiykarları hám ámeliy mashqalaları Ózbekstannıń

1992 jılǵı Konstituсiyasında mámleketimiz Prezidenti I.A.Karimovtıń «Wzbekiston kelajagi buyuk davlat», «Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati», «Wzbekistonning siѐsiy, ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari», «Hozirgi basqichda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning muhim vazifalari», «Wzbekiston XXI asr bwsaǵasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiѐt kafolatlari», «Ozod va obod vatan, erkin va farovon haѐtpirovard maqsadimiz», «Wzbekiston XXI asrga intilmoqda» hám basqa shıǵarmalarında hár tárepleme belgilep berilgen.

Bul shıǵarmalarda jámiyet aǵzalarınıń kepilligin bayıtıp barıw, huqıqıy normalardıń orınlanıwın támiyinlew, jámiyetlik, ekonomikalıq, siyasiy, sırtqı qatnasıqlardı tártipke salıp turıwshı jetilisken nızamlar hám basqa normativ huqıqıy hújjetlerdiń bar bolıwı hám olardı tiyisli mámleket organları baqlawı astında orınlanıwı, huqıqıy mádeniyat, nızamǵa húrmet hám oǵan ámel etiw sıyaqlı mashqalaları teoriyalıq tiykarlanǵan.

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.Karimov respublikada huqıqıy mámleketti dóretiw súrenler hám shaqırıqlar menen ámelge asırıp bolmaslıǵın, bul is jámiyetlik turmıstıń jańa túrleri, institutları hám qatnasıqların jaratıw menen baylanıslı quramalı is ekenligin úzliksiz aytıp kelmekte. Bul isler arasında jámiyettiń barlıq tarawların erkinlestiriw, kópshilik pikirin demokratiyalastırıw, jańa huqıqıy hám siyasiy qádiriyatlardı ózlestiriw hám turmısta qollanıw

áhmiyetli orın iyeleydi. Huqıqıy mámleketshilikti dóretiw ushın birinshi gezekte keń kólemli siyasiy hám ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıw, mámleket suverenitetin bekkemlew, eski buyrıqpazlıq basqarıw dizimin hám oǵan say bolǵan hákimiyat hám basqarıw organların joq etiw, milliy mámleketshiliktiń ekonomikalıq jámiyetlik, huqıqıy tiykarların jaratıw.

Mámlekettiń tariyxı hám házirgi kúni ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıqtı, keleshegimiz strategiyalıq jolların tuwrı tańlaw, ámelge asırılıp atırgan reformalardı tariyxıy tiykarlap beriw,

ótmish qádiriyatların qaytadan bahalap shıǵıw ózbek mámleketshilik rawajınıń jańa jolların izlep tabıw ayrıqsha áhmiyetke iye boldı. Búgingi reformalarımızdıń jetiskenlikleri kóp jaqtan milliy tariyxıy tájiriybe hám sabaqlardıń ulıwma insanıy tariyx nátiyjeleri hám sabaqları menen, házirgi zaman jáhán jámiyetshiligi hám mámleketleriniń rawajlanıw tendenсiyaları menen sáykes alıp barıwǵa baylanıslı. Sonıń ushın da Ózbekstan Prezidenti I.Karimov watanımızdıń ózine tán milliy ózgeshelikleri hám

87

tariyxın, jáhán jámiyetshiligi tájiriybesi hám házirgi zaman mashqalaları menen sáykes alıp barıw zárúrligin túsindirip kelmekte.

Ózbek mámleketshiliginiń júzege keliwi, rawajlanıwında hám usı shegarada júzege kelgen siyasiyhuqıqıy mádeniyatınıń ózine tán ózgeshelikleriniń júzege keliwinde klimat, aymaq, xojalıq iskerliginiń dárejesi hám xarakteri, jámiyetlikmádeniy turmıs tárizi, milliy dástúrler, kóp dinlilik, ǵárezsizlik ushın gúres hám basqa sebepler tásir etti. Mámleket qurılısında basqalardan úlgi alıw, mámleket ózgeshelikleri hám milliy ruwxıyatın esapqa almasaq mámleketti bası bekitiwli kóshege kiritip qoyadı.

Ózbekstan Prezidenti bul máselege óziniń qatnasıǵın anıq hám túsinerli bayan etti. Hár bir millet óz milliy ruwxıyatınan kelip shıǵıp bul máselege jantasıw zárúrligin, xalıq mútájliklerin esapqa almasaq, demokratiyalıq jaǵdaylardı shetten úlgi alıp kóshiriw hesh nátiyje bermeydi. Kerisinshe, pútinley jol shiyelenisken hám qáterli aqıbetlerge alıp hám keliwi múmkin, -dep aytıp ótti. «Hár bir mámlekettákirarlanbas jámiyetlik hádiyse. Ol hár qanday xalıq tariyxıy hám ruwxıy rawajlanıwınıń miywesi, onıń ózine tán, ózine say mádeniyatı rawajınıń nátiyjesi»

–deydi, I.Karimov. Ózbekstan ózine tán rawajlanıw jolın tańlap alǵan mámleket. Bul jol jáhánde ózbek modeli dep tán alınǵan rawajlanıw jolı. Jurtbasshımız tárepinen ilimiy tiykarlanǵan bul joldıń bes baǵdarı júzege keldi. Bular ekonomikalıq siyasattan ústemligi, mámlekettiń bas reformatorlılıǵı, nızam ústemligi, kúshli jámiyetlik siyasiy júrgiziw, bazar ekonomikasına basqıshpa-basqısh ótiw. Usı baǵdarlar Ózbekstannıń óz ǵárezsiz hám rawajlanıw jolınıń tiykarın,

ótiw dáwiri dástúrleriniń negizin dúzedi. Olardıń ámelge asırılıwı mámleketimizde jámiyetliksiyasiy máńgilikti, eń áhmiyetlisi, bazar qatnasıqların izbe-iz turmısqa engiziwin támiyinlemekte.

Rawajlanıwdıń ózbek modeli xalqımızdıń milliy mámleketshilik dástúrlerine, qádiriyatlarına tayanǵan.

«Biz tańlaǵan rawajlanıw modeli, bazar ekonomikasına tayanǵan anıq demokratiyalıq mámleket qurıw, puqaralıq jámiyet tiykarların dóretietuǵın jańa turmıs qurıw háreketimizdiń bir tárepten kóp ásirlik tariyx, ullı mádeniyat, ullı milliy dástúrler, muqáddes qádiriyatlarǵa, ekinshi tárepten bolsa jáhán xalıqlarınıń eń aldıńgı tabısların ózinde jámlestirgen tájiriybege tiykarlanǵan jolımızdıń tuwrı ekenligin turmıstıń ózi tastıyıqlamaqta». Prezident I.Karimov óz shıǵarmalarında mámleketshilik negizlerin belgilewshi sebeplerdi anıqlawǵa ayrıqsha áhmiyet beredi. «Búgin jámiyette jámiyetlik múlk jaǵdaylarınıń obektiv ózgeriwi júz berip atırǵan bir waqıtta ádillik ideyasın ıqsham juwmaq penen

88

táriyiplew múmkin. Yaǵnıy mámleket, jámiyettiń keskin qatlamlanıwına, asıptasıp ketken baylarǵa, kambaǵal-gedeylerge bólinip ketiwine jol qoymaslıǵı kerek». Jurtbasshımızdıń pikirlerine kóre mámleket adamlardıń óz qábiletlerin tolıq kórsetiwleri ushın zárúr bolǵan teń imkaniyatlardı jaratıp beriwi lazım. Bul mámlekettiń wazıypası. Mámleket ótiw dáwirinde sheshiwshi rol oynaydı. Ol reformalardıń baslawshısı bolıp maydanǵa shıqtı, qabıl etilgen qararlardıń orınlanıwı ústinen baqlaw alıp barıwdı támiyinledi, xalıqtı ótiw dáwiriniń qıyınshılıqlarınan qorǵaw wazıypasın óz moynına aldı. «Tuwrısı mámleket jańa huqıqıy baza hám jańa jámiyetlik qatnasıqlar júzege keliwinde, erkin demokratiyalıq normalarǵa ótiwde, kóp ukladlı ekonomika hám bazar infrastrukturasınıń qáliplesiwinde jańa bank, finans, salıq dizimi júzege kelip, jańa mazmun menen tolıǵıwında baslamashı boldı». Ózbekstan keń kólemdegi reformalar jolına, jámiyetti túpten ózgertiw hám jańalaw jolına kirdi. «Tek ǵana ǵárezsizliktiń tiykarında jańa demokratiyalıq qádiriyatlar tamır atıwǵa, insan haqhuqıqları hám onıń erki tiykarǵı baylıǵı bolǵan huqıqıy mámleket hám puqaralıq jámiyetine say keletuǵın jańa zamagóy siyasiy, xojalıq hám uyım dúzilmeleri qáliplesiwine imkan tuwıldı».

Mámleket turmısınıń jańa demokratiyalıq huqıqıy tiykarları jaratıldı.

«Mámleket túsinshesi onıń mánismazmunı túpten ózgerdi. Ol reformalardıń bas baslawshısı hám olardı maqsetke muwapıq tiykarǵı kúshke aylandı. Mámleket bazar ekonomikalıq qatnasıqlarǵa isenim menen puxta oylaǵan halda basqıshpa-basqısh ótiwdi ámelge asırmaqta». Ózbekstanda huqıqıy mámleketti júzege keltiriwde teoriyalıq kóz-qaraslar, huqıqıy mámleketshilik iskerligi jaqsı hám jaman tárepleri esapqa alındı. Huqıqıy mámleket bul huqıq

ústemligi ideyası hám prinсipiniń ayrıqsha túrde táriyipleniwi. Nızam ústemligin qáliplestirmesten turıp huqıqıy mámleket haqqında aytıw da múmkin emes.

Ózbekstan Prezidenti I.Karimov nızam ústemligin huqıqıy mámlekettiń tiykarǵı prinсipi, dep esaplaydı. «Hesh bir mámleket organı hesh bir xojalıq júritiwshi hám jámiyetlik-siyasiy shólkem, hesh bir ámeldar, shaxs hesh bir adam nızamǵa boysınıw májbúriyatınan azat bolıwı múmkin emes. Nızam aldında hámme teń. Nızam ústemligi sonnı ańlatadı, tiykarǵı jámiyetlik, eń

áwele, ekonomikalıq qatnasıqlar tek nızam menen tártipke salınadı, onıń barlıq qatnasıwshıları bolsa hesh bir artıqmashılıqsız huqıq normaların buzǵanlıǵı ushın juwapker boladı». Nızam

ústemligi óz náwbetinde insan huqıqıy hám erkinliklerin hákimiyatlar bóliniw prinсiplerin támiyinlewdi, kontituсiyalıq huqıqıy baqlaw hám basqa qurallardıń

89