Huqiq

Gegel tárepinen áshkára bayan etilgen ideal, bul konstituсiyalıq kúshli húkimet. Gegel húkimdar óziniń biymazalıqları tiykarında basqarıwı múmkin, degen kóz-qarasqa qattı qarsı shıǵadı. Gegel nızam hám huqıq tiykarında basqarılatuǵın mámleket tárepdarı edi.

Gegeldiń siyasiy hám huqıqıy táliymatı kelesi siyasiy hám huqıqıy pikir tariyxına úlken tásir kórsetti. Gegel filosofiyası konservativ kóz-qaraslarǵa da, sınlı oppoziсion kóz-karaslarǵa da, ózleriniń konсepсiyaların tiykarlawǵa keń imkaniyat jaratar edi. Bul jaǵday Gegel táliymatınıń hár túrli teoriyalıq kózqarastan talqılanıwları birden kózge taslanadı.

Ádebiyatlar

1.Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiѐt ywlida. 6-tom. — T., «Wzbekiston»,1998.

2.Karimov I. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon haѐt - pirovard maqsadimiz. T.:Wzbekiston.

2000. - 109 b.

3. .Karimov.I. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash mamlakatni modernizaсiya va isloh etishdir-T.:Wzbekiston,2005.

4.Karimov.I. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar deb, hisoblashar edi. - T.:Wzbekiston,2005.

5.Istoriya politicheskix i pravovıx znaniy. Pod obshey redakсiey Nersesyanсa V.S.-Moskva, izd. ―Norma-Infra‖, 1999. - 736 s.

6.Al-Farabi. Istoriko-filosofskie traktatı. Alma-Ata: Nauka, 1975.

7.Nersesyanс V.S. Sokrat. - Moskva, ―Nauka‖, 1977.150 s.

8.H.B.Boboev va boshqalar. Siѐsiy va huquqiy talimotlar tarixi. Darslik.2002.

9.Nikkolo Makiavelli. Gosudar. Per. s it. – M.: Planeta, 1990. 84 s.

10.Istoriya politicheskix i pravovwx ucheniy. Uchebnik dlya vuzov. Izd. 2-e stereotip. Pod obshiy red. chlena-korrespondenta RAN, doktora yuridicheskix nauk, professora V.S.Nersesyanсa. – M.: norma-infra M, 1999.-736s.

11.Istoriya politicheskix i pravovwx ucheniy. Xrestomatiya. - M., 2000. 12.F.Muhiddinova. Siѐsiy va huquqiy talimotlar. TDYuI.2002.

13.Xolov.B. Monteske siѐsiy-huquqiy talimotida hokimiyat bwlinishi tamoyili.MI. 14.F.Muhiddinova. Siѐsiy va huquqiy talimotlar. Maruzalar matni. 2005.

15.Boboev X.B. Kutıbaeva E.D. Utemuratov M. Tanirbergenov S.B. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı. T. TMYuI. 2009

60

XVII-XX asr liberalizm teoriyası evolyuсiyası.

Rossiyadaǵı siyasiy - huqıqıy táliymatlar

REJE

1.Liberalizm siyasiy hám huqıqıy ideyalarınıń júzege keliwi hám rawajlanıwı

2.Benjamen Konstan, Ieremiya Bentamnıń siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları

3.XX ásir liberalizminiiń ózine tán ózgeshelikleri

4.Rossiyadaǵı siyasiy - huqıqıy táliymatlar

5.Aǵartıwshılıq baǵdarı wákilleriniń siyasiy hám xuqıqıy kóz-qarasları

Liberalizm siyasiy hám huqıqıy ideyalarınıń júzege keliwi hám

rawajlanıwı.

XVIII ásir aqırı XIX ásirdiń birinshi yarımında Batıs Evropada kapitalizm ornadı hám rawajlandı. Sanaatta júz bergen keskin ózgerisler manufaktura islep shıǵarıwın iri mashina industriyası menen almasıw jaǵdayın tezlestirdi. Bul jaǵday eń aldın Angliyada, keyin Franсiya hám basqa Evropa mámleketlerinde júz berdi. Iri sanaat sawda, baylanıs qurallarınıń rawajlanıwı pútin jáhán bazarınıń júzege keliwi hám basqalar kapitalizmniń jáhán jámiyetlik-ekonomikalıq dúzimine aylanıwı támiyinlenedi.

Mine usı ózgerislerge say halda siyasiy huqıqıy dúzim júzege kele basladı. XIX ásirdiń birinshi yarımında insan huqıqı hám erkinlikleriniń bekkemleniwine tiykarlı konstituсiyalar qabıl qılındı. Menshik hám mámleket huqıqı baylanısı dúzildi. Siyasiy partiyalardıń háreketi aktivlesti.

Konstituсionalizm hám siyasiy erkin institutları júzege kele basladı. Konstitсiyalıq monarxiya hám respublika túrindegi zamanagóy tolıq erkli mámleketler payda bola basladı. Siyasiy turmısta erkinlik hám rawajlanıwǵa, nızamshılıqka umtılıw kúsheydi. Batıs Evropada ornatılǵan kapitalistlik dúzim óziniń ideologiyası liberalizmde táripledi. Liberalizmniń tiykarǵı ideyaları: hár bir shaxs qádir-qımbat hám erk iyesi hám óz háreketleri ushın juwapker; shaxs erkinliginiń zárúr shárti jeke múlk; erkin bazar, erkin jarıs hám erkin isbilermenlik, teń imkaniyatlar; siyasiy tarawda hákimiyatlar bóliniwi, nızam teńligi, huqıqıy mámleket ideyası; shaxstıń tiykarǵı huqıq hám erkinliklerine kepillik beriw; ulıwma saylaw huqıqı hám basqalar.

Liberalizm túrli jámiyetliktariyxıy hám milliy mádeniy shárayatlarda túrlendi hám rawajlandı. Onda túrli bir-birinen parıq qılatuǵın qırlar, basqıshlar hám qarama-qarsılıqlar barlıǵın kóriw múmkin. Túrli dáwirlerde ol hár túrli

61

formalarda payda boladı. Bul jaǵdaydı esapqa alsaq hár túrli liberalizm barlıǵı haqqında eles payda bolıwı múmkin.

Biraq liberalizmniń túrleri kóp bolıwına qaramay onıń tamırları, tiykarǵı ideya, baǵdar hám idealları ulıwma. Mine usı ulıwmalıq liberalizmniń jámiyetliksiyasiy pikirleriniń ayrıqsha túri sıpatında payda boladı. Liberalizmniń tamırları oyanıw dáwirleri menen baylanıslı. Onıń baslanıwında J.Lokk, Sh.L.Monteske, I.Kant, T.Djefferson hám basqalar turǵan edi. Liberalizmniń júzege keliwine aǵartıwshılıq háreketiniń belgili wakilleri, nemis klassik filosofiyası wákilleri de ayrıqsha úles qostı. Joqarıda kórgenimizdey olar óz kóz-qarasları menen bir-birinen parıq qılatuǵın bolsada, olardıń hámmesi óz dáwiriniń áhmiyetli jámiyetlikekonomikalıq hám siyasiy mashqalaların sheshiwde gónerip qalǵan qádiriyat hám jaqınlasıwlardı

óz nátiyjeligin joǵaltqan jámiyetlik-siyasiy hám mámleket institutların jańadan qurıw zárúrligin sezip jetken.

Mine usınday jaqınlasıw tiykarında klassik liberalizm miyraslı hákimiyat túrlerin, qatlamlıq ayrıqshalıqlardı joqqa shıǵardı. Onıń wakilleri jeke individtin erki hám tábiyiy qábiletlerin birinshi orınǵa qoydı. Hár bir adamnıń jasaw, erkinlik hám jekke múlkke iye bolıw huqıqları ideyası tiykarında mine usı individualizm jatadı. Siyasiy hám garjdanlıq erkinlikler ekonomikalıq erkinlikten shıǵarıldı. Individual erkinlik ideyasınıń dóreliwi hám qarar tabıwı mámleket hám shaxs qatnasıqları, mámlekettiń individ islerine aralasıw shegaraları mashqalası anıq ajıralıp shıǵa basladı. Usı qaǵıydalar tiykarında huqıqıy hám siyasiy konсepсiyalar júzege keldi. Bul konсepсiyalar huqıq hár bir individtiń qádirqımbatı hám erkinligin qorǵawshı qural sıpatında talqılandı.

Bul individualistlik ideal isbilermenlik, miynetsúyerlik, jańalıqka umtılıw sıyaqlı qásiyetlerdiń dóretiliwine tútki berdi. Kapitalizmniń ózgeriwshi dúzim sıpatında rawajlanıwında mine usı qádiriyatlar úlken rol oynadı. Liberalizmniń wakilleri, insannıń ekonomikalıq, fizikalıq hám intellektual erkinligi, maqset hám máplerin ámelge asırıw jolında, teń imkaniyat hám huqıqlarǵa iye bolıwı ushın gúresti. Liberalizm insan ómiriniń jańa háreketsheń kúshlerin ashtı.

Ol Evropaǵa isbilermenlik hám biznes jolınan hár qanday tosqınlıqlardı ılaqtırıp taslawǵa úyretti.

Erkinlik bolmaǵan jerde isbilermenlik rawajlanbaslıǵın kórsetti.

Liberalizm jámiyetlik turmıstıń barlıq tarawlarında plyuralizm prinсipi járiya qılınıwın talap qıldı. Jámiyetlik tarawda túrli klass, qatlam hám toparlar, mápdar toparlar erkinligi, mádeniy tarawda hár túrli milliy mádeniyatlar, siyasiy

62

tarawdasiyasiy háreketler, partiya hám uyım shólkemleriniń erkinligi. Liberalizmniń shaxs erkinligi talaplarınan hár kim qáleginin qılıw múmkin degen juwmaq shıqpaydı. Shaxs erkinligi ideyasınıń ajıralmas ekinshi tárepi shaxstıń jámiyet aldında juwapkerlik ideyası. Liberalizm wákilleri ulıwmalıq baxıtshadlıqtı támiyinlewde mámleket jaqsı rol oynawı múmkinligin de biykar qılmaydı. Konstituсiyalıq, parlamentarizm hám huqıqıy mámleket qádiriyatı hám prinсiplerin islep shıǵıwda liberalizmniń roli úlken boldı.

Ulıwma alǵanda liberalizm dogmatizm, sxematizmge qarama-qarsı oylaw tárizi. Onda

ózgermes, bir túr norma hám qaǵıydalar joq. Liberalizm shárayattıń ózgeriwi menen ózgerip bardı, oǵan iykemlesti. Ol óz wazıypasın ótep bolǵan jáiyetlik-siyasiy institut, norma hám qádiriyatlardı qayta kórip shıǵıw. hátte olardı ózgertiriwden de qarıqpadı. Liberalizm wákilleriniń kópshiligi klassik miyrastı ózgeriwsheń shárayatqa iykemlestiriw menen boldı.

Benjamen Konstan, Ieremiya Bentamnıń siyasiy hám huqıqıy kóz-qaraslarıEvropa

liberalizminiń kózge kóringen belgili wakilleriniń biri, Franсiya liberalizminiń siyasiy dástúrin islep shıqqan oyshıl hám siyasiy isker BenjamenKonstan edi. (1748-1832). Ol óziniń ideyaların

erkinligi haqqında» hám basqa shıǵarmalarında táriyiplenedi.

B.Konstannıń dıqkat orayında shaxs hám mámlekettiń óz-ara qatnasıǵı mashqalası turadı. Onıń aytıwınsha insanǵa tán áhmiyetleri qásiyet erkinlik. puqaranıń barlıq huqıqları erkinlikten kelip shıǵadı. Erkinlik insan ómiriniń tiykarı. Puqaralar hesh qanday jámiyetlik hám siyasiy hákimiyatqa baylanıslı bolmaǵan individual huqıqlarǵa iye. Bul huqıqlardı buzıwshı hár qanday hákimiyat nızamsız.

Konstannıń pikirinshe, erkinlik hákimiyattıń xalıq qolında bolǵanlıǵında emes, shaxstıń mámleket hákimiyatına salıstırma ǵárezsiz bolǵanlıǵınan. Hákimiyatlardı sheklew, olardı biliw hám turaqlı teń salmaqlılıqtı ornatıw talapları usıdan kelip shıǵadı. Konstan e ki túrli e rkinlikti Puqaralıq (shaxsıy)hám siyasiy erkinliklerdi ajıratadı.

Áyyemgi xalıqlar erkinlikleri siyasiy erkinlikten ibarat edi. Yaǵnıy hár bir puqara mámleketti basqarıwda qatnasıw huqıqına iye edi. Bul nızam shıǵarıw, ádil sudlawdı ámelge asırıw, ámeldar shaxslardı saylaw, urıs hám tınıshlıq máselelerin sheshiwde qatnasıw menen sheklener e di. Jańa xalıqlar e rkinligi tiykarınan shaxsiy

63

Puqaralıq erkinlik edi. Bul shaxstıń málim dárejede mámleket hákimiyatınan ǵárezsiz bolıwı edi. Konstan jeke erkinlikti tómendegishe táriyipleydi: bul tiykarsız qamaqqa alıwdan qolqatılmaslıq, óz pikirin erkin táriyiplew, ózi qálegen óner tańlaw, hám onıń menen erkin shuǵıllanıw, óz múlkinen qálegeninshe paydalanıw hám oǵan iyelik etiw, qálegen jerinde jasaw, qálegen dinine sıyınıw, májilis hám jıynalıslar ótkiziw huqıqlarına iye bolıw. Eń aqırında Konstan ámeldar shaxslardıń saylaw arqalı húkimet islerine tásir qılıw huqıqın da erkinlik quramına kiritedi. Konstan individ erkinligin támiyinlew hám mámleket hákimiyatın sheklew

quralı sıpatında jámiyetlik pikiri hám hákimiyatlar bóliniwin kórsetedi.

Konstan jámiyetlik pikiri haqqında aytqanda parlamentti názerde tutadı. Parlament bul jámiyetshilik pikirin shólkemlestiriw túri. Onıń tiykarǵı wazıypası jámiyetshilik pikirin hám belgili máplerin táriyip etiw. Parlamentke saylaw huqıqı múlklik сenzǵa tiykarlanǵan bolıwı kerek, sebebi jámiyetlik pikirin múlk iyeleri ǵana múnásip táriyip ete alıwı múmkin deydi Konstan. Erkinlikti támiyinlewshi ekinshi sebep hákimiyatlar bóliniwi. Konstan Monteskeniń belgili táliymatına belgili ózgerisler kiritedi, onı jańa shárayatqa iykemlestiredi. Monteskeniń úsh hákimiyatına Konstan korol hákimiyatın qosadı. Bunnan tısqarı Konstan nızam shıǵarıwshı tolıq erkli hákimiyattı ekige bóledijoqarı palata hákimiyatı hám jámiyetshilik pikirin táriyiplewshi tómengi palata hákimiyatı. Bul hákimiyatlar ishine jergilikli hákimiyatında qosadı.

Konstan korol hákimiyatına ayrıqsha áhmiyet beredi. Onıń aytıwınsha, korol hákimiyatı basqa hákimiyatlar ortasında payda bolıwı múmkin bolǵan kelispewshiliklerdi biytárep hám ádil sheshedi. Konstan kosntituсion monarxiya tárepdarı edi. Onıń siyasiy táliymatı burjua individualizmi hám rawajlana baslaǵan kapitalistlik qatnasıqlardı tiykarlawǵa qaratılǵan edi.

Franсuz burjuaziyasınıń feodalizmge qarsı ideologiyasın XIX ásirdiń birinshi yarımında táriyp etken siyasiy oyshıllar arasında demokratiyalıq mashqalalarınıń teoretigi, keyingi liberal

A.Tokvil (1805-1859) de ayrıqsha orın iyeleydi. Angliyada iliberalizm táliymatın I.Bentam tiykarlap shıqtı. (1748-1832). Ieremiya Bentam óziniń «Nızamshılıq prinсipleri», «Konstituсiyalıq kodekstiń barlıq mámleketler ushın basshı qaǵıydaları» hám basqa shıǵarmalarında siyasiy hám huqıqıy institutlardıń demokratiyalastırıw dástúrin islep shıqtı.

Óziniń mámleket hám huqıq táliymatında Bentam payda baǵdarına tiykarlanadı. Onıń pikirinshe insan óz iskerliginde payda alıwǵa umtıladı, házlikti qáleydi hám oǵan zıyanlı nárselerden

64

qashıwǵa háreket etedi. Qullası insan hár dayım házlik hám azap húkimranlıǵı astındajasaydı. Adamlar ámel qılatuǵın jalǵız baǵdar baxıtqa erisiw, payda alıwǵa umtılıwdan ibarat. Eń

ádepli hám saqıy adam da, ádilsiz adam da paydasın, baxıtın oylaydı hám oǵan erisiwge háreket etedi. Moral hám nızam shıǵarıwshınıń tiykarǵı wazıypası adamǵa ne kóbirek payda beriwi múmkinligin kórsetip beriwden ibarat. Qanday háreket adamǵa kóbirek payda hám baxıt keltiriwi múmkin, onıń házlik hám azabı qanshelligin esaplap shıǵıw kerek. Máselen, ishiwshilikten kelip shıǵatuǵın házlik hám azaptı bir-birine salıstırıp shıǵıw nátiyjesinde biz paydadan kóre zıyan kóbirekligin kóremiz.

Bentam individ alatuǵın paydanı jámiyet paydası menen teń dep biledi. Jeke múlk iyesiniń paydasın kópshilik paydası, ulıwmalıq payda deydi ol. Sonıń ushın bul baǵdarǵa jeke individler ǵana emes, nızam shıǵarıwshı da boysınıwı shárt. Bul baǵdar nızam shıǵarıwshı ushın tiykarǵı maqset bolıp xızmet qılıwı kerek. Nızam shıǵarıwshı, deydi Bentam, ol yaki bul normannı qollawda ilájı barınsha kópshilik baxıtın támiyinlewge umtılıwı, nızamnan kelip shıǵatuǵın házlik hám azaptı esapqa alıwı kerek. Hár qanday nızam málim dárejede individ erkinligin shekleydi. Nızam shıǵarıwshı bunı názerde tutıwı kerek. Sodan kelip shıǵıp, Bentam jámiyettiń xojalıq turmısına ilájı barınsha mámlekettiń aralaspaǵanı maqul, deydi. Ekonomikalıq turmıstıń jaqsı nátiyjelerge erisiwin támiyinlewshi jalǵız sebep erkin jarısıw. Mámleket hám onıń nızamları puqaralardıń qáwipsizligin támiyinlew menen shekleniwi kerek. Qáwipsizliktiń eń

áhmiyetli bólimi múlkti qorǵaw boladı. Nızam hám múlk, deydi ol, bir-biri menen bekkem baylanıslı; olar birge tuwılǵan hám birge óledi.

Bentam burjuaziya mámleketshiligi tárepdarı edi. Ol payda alıw maqsetin támiyinlewge qurbı jetetuǵın mámleketbul demokratiyalıq respublika dep biledi. Onıń pikirinshe, qáwipsizlikke qáwip salıwshı eki ishki dushpan bar. Birinshisi, rásmiy emes dushpanlar-jınayat islewshi puqaralar; ekinshisi, rásmiy dushpanlar-nızam buzıwshı hám ózbasımshalıq etiwshi hámeldar shaxslar. Puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin táriyiplewshi siyasiy dúzim bul demokratiyalıq respublika boladı. Bunda barlıq hámeldar shaxslar salıq baqlawı astında boladı. Bentam saylaw dúziminiń reformalaw usınısları menen shıqtı. Ásirese, ol parlament saylawların hár jılı ótkeriw, ashıq saylawdı biykar etiw, saylaw сenzini kemeytiriw, ulıwmalıq saylaw huqıqın járiya etiw sıyaqlı talaplardı qoydı. Sonıń menen birge Bentam

65

sawatsızlardı saylaw huqıqınan ayırıw kerek dep esaplaydı. Qatın-qızlardıń saylaw huqıqların járiya etiwge de ele erte, deydi ol.

Bentam huqıqıy dizimde saqlanıp qalǵan eskilik qaldıqların demorkatiyaǵa pútkilley qarama-qarsı dep bildi hám keskin sın astına aldı. Ásirese, ol óz dáwiri nızamlarınıń túsiniksizligi, túsiniw qıyın sózlerden ibarat ekenligi, sud dálilleriniń jasalmalıǵı, ayırım yuristlerdiń jalatayshılıǵın áshkara e tti. Bentam birinshilerden bolıp yurisprudenсiya tili máselesin kóterdi hám odan ideologiyalıq hiyle isletiw, eskilik qaldıqların qorǵaw quralı sıpatında paydalanıw qáwipin kórsetip berdi. Yuristler tili, deydi Bentam, adamlarǵa túsinerli emes. Ol jasırın bir útp-ádet jaratıwshı ásbap wazıypasın atqaradı. Huqıq narazılardı qorqıtıwǵa qaratılǵan sırlı hám qolqatılmaslıq bir nársedey kórsetiledi. Yurisprudenсiya tili nápsiqawlıq hám «sofizmler» menen pataslanǵan. Biytárep hám túsinikli terminler ornına (máselen, nızamdı turmısqa asırıw», yamasa

«húkimetke baǵınıw» sózleri ornına «tártip saqlaw» hám usıǵan uqsas «aldawshı» sózler isletiledi. Bul sózler tórkininde hákimiyat iylerin qorǵaw mazmunı jatadı, álbette. Bunday terminler kóbinese qıyanet hám zorabanlıqtı jasırıwshı nárse wazıypasın óteydi. Yuridikalıq meresimler (ataqlar), dástúrler, saltanat hám basqalar da usı maqsetke xızmet etedi. Bulardıń bári, deydi Bentam, huqıqtıń insan dóretpesiniń nátiyjesi ekenligin túsindiriwge tosqınlıq etedi. Huqıqka kiydirilgen bul nıqap járdeminde óz ómirin jasap bolǵan hám ádilsiz institutlar qorǵaladı. Nátiyjede huqıq individ paydası hám insaniyat baxtına xızmet e tiw ornına rawajlanıwǵa tosıq bolıp qaladı.

Bentam yursiprudenсiya tilin tazalaw, sud proсessin ápiwayılastırıw, ulıwma huqıqıy turmıstı erkinlestiriw hám demokratiyalastırıw zárúrligin túsindiredi. Bentam tınıshlıqtı támiyinlewshi xalıq aralıq shólkem jobasın islep shıqtı. Ulıwma alǵanda Bentam táliymatı

Angliya hám basqa mámleketlerde demokratiyalıq hárekettiń rawajlanıwına, kapitalizmniń jáne de bekkemleniwine jaqsı tásir kórsetti. XIX ásir baslarında Angliyada liberalizmniń jáne bir wákili Jeymis Mill (1773-1836) edi. Ol ulıwma saylaw huqıqı tiykarında saylanǵan wákiller assambleyası baqlawında bolǵan kúshli húkimet hám kúshli hákimiyattı jaqlap shıqtı.

Onıń ulı Jon Styuart Mill (1806-1873) ákesi hám Bentam táliymatına tán kemshiliklerdi joq etiwge háreket etti hám liberalizmniń júzege keliwine úlken úles qostı. Onıń «Azatlıq tuwrısında», «Utilitarizm», «Hayaldıń ǵárezsizligi», «Siyasiy ekonomika tiykarları» sıyaqlı shıǵarmaları liberalizm tariyxında ayrıqsha orın iyeledi.

66

XIX ásirdiń birinshi yarımı nemis liberalizminiń iri belgili wákilleriniń biri V.Gumboldt (1767-1835), I.Shteyn (1815-1890). V.Gumboldt mámleketke gumanistlik individualizm kózqarasınan jaqınlastı. Onı kóbirek insan hám mámleket ortasındaǵı qatnasıqlar qızıqtıradı. L.Shteyn mámleket hám jámiyet haqqında bir qansha fundamental shıǵarmalar jarattı. Onıń liberalizmi insan, onıń huqıqları hám múlklik mashqalalarǵa bolǵan qatnasıqlarında anıq belgili boldı.

XX ásir liberalizminiiń ózine tán ózgeshelikleri

XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń baslarında liberalizm jańa basqıshqa kóterildi. Bul kapitalizmniń jańa basqıshqa ótiwi menen baylanıslı e di. Usı dáwirde liberalizmniń kúshli tárepleri menen bir qatarda ázzi tárepleri de belgili bola basladı. Tiykarınan, klassik liberalizmniń erkin bazar qatnasıqları da erkin jarıs sıyaqlı áhmiyetli qaǵıydaları xalıqtıń ayrıqsha qatlamları máplerin qorǵawǵa boysındırıldı. Sonıń ushın da Evropa hám AQSh ta bul urınıwlarǵa qaramaqarsı ideyalar menen bir qansha ataqlı siyasatshılar, ekonomistler toparı klassik liberalizmniń áhmiyetli qaǵıydaların qayta kórip shıǵıw, korporaсiyalardıń ózbasımshalıqların sheklew hám xalıqtıń mútáj qatlamları awhalın jeńillestiriwge qaratılǵan reformalardı ámelge asırıw usınısları menen maydanǵa shıqtı. T.Grin, L.Xobxauz, F.Nauman

Italiyada B.Kroche, AQSh L.Uord, J.Krouli, U.Bird, J.Dyui hám basqalardı esletiw múmkin. Olar jańa liberalizmniń atın bir qansha jańa ideya hám prinсiplerin islep shıqtı. Eń áwele

olar erkin bazar hám erkin jarıs ideyaların qayta qarap shıǵıw zárúrligin tiykarlawǵa urındı. Birinshi gezekte olar liberalizmge tán individualizmniń málim dárejede jańasha talqıladı. Olar mámlekettiń jámiyettiń ekonomikalıq turmısında jaqsı rol oynawın tán aldı. XX ásir 30 jıllarında júz bergen ekonomikalıq krizis hám bul krizisten shıǵıw jolında AQSh tıń reformator prezidenti

F.D.Ruzvelttiń ekonomika tarawında tutqan «jańa jolı» ekonomikalıq dástúrlerdi ámelge asırıwda mámleket jaqsı rol oynawın anıq belgi qılǵan edi. Bul hádiyseler liberalizmniń dóreliwinde burılıs jasadı.

Ekinshi jáhán urısınan keyin liberalizmde áhmiyetli ózgerisler júz berdi. Sonnı aytıp ótiw kerek XIX ásir dawamında hám XX ásirdiń birinshi on jıllıqlarında liberalizmniń tiykarǵı ideyaları siyasiy hárekette tekserildi hám jaqsı nátiyjeler berdi. Kópshilik rawajlanǵan mámleketlerde demokratiyalıq norma hám prinсipler siyasiy hárekette járiya etildi. Bul jaǵday liberalizmde jeńislerdi saqlap qalıw tiykarǵı wazıypa degen eleslerdi tuwdırdı. Hátteki liberalizm

óz wazıypasın ótep boldı. Oǵan orın qalmadı. Ol óldi dep te aytıstı. Biraq liberalizm

67

ólgen emes edi. Kerisinshe, XX ásirdiń 70-80 jıllarına kelip liberalizmniń qaytadan tikleniwi haqqında aytıla baslandı.

Liberalizm tárepdarlarınıń kópshiligi jámiyet mámleket hám individ qatnasıqları, kapitalizm hám demokratiya, erkinlik hám jámiyetlik teńlik, ádillik máselelerine tán kózqaraslardı qaytadan kórip shıǵıwǵa urındı. Bul urınıslar jámiyetliksiyasiy pikirde túrli aǵımlardıń júzege keliwine sebep boldı. Bul aǵımlar ishinde eki baǵdardı ajıratıw múmkin.

Olardıń hár biri jámiyet aldında turǵan áhmiyetli mashqalalardı sheshiwde ózine tán ulıwmalıq ideya, prinсip hám jantasıwlarǵa iye. Birinshi baǵdar wákillerin ekonomikalıq konservatorlar dep bahalasa boladı. Olar klassik liberalizmniń tiykarǵı qaǵıydaların, ásirese, erkin bazar baǵdarların belgili ózgerisler menen tákirarladı. Ekinshi aǵım belgili wákilleri jámiyetlikekonomikalıq tarawda áhmiyetli reformalar ótkeriw, mámlekettiń ekonomikalıq -jámiyetlik turmısındaǵı rolin qayta kórip shıqıw kem támiyinlengen xalıq qatlamlarına járdem kórsetiw sıyaqlı máselelerdi kórip shıqtı. XX ásir aqırında liberalizmniń. ózgesheligi mine usıdan ibarat boldı.

Sonıń menen birge liberallar mámleketiniń ekonomikalıq hám jámiyetlik tarawlarga aralasıp barıwınıń kúsheyiwinen qáwiplendi. Sonın ushın da olar bazar mexanizmlerin kótermelew hám sonıń menen birge mámlekettiń tártipke salıw wazıypaların sheklew talapların da qoydı. Mámlekettiń aralasıwınıń sózsizligi hám zárúrligin tán alıw menen birge, liberallar bul aralasıwdıń shegaraların belgilew zárúrligi haqqında qáweterlenip aytadı. Olar ekonomikalıq krizis hám olardıń aqıbetlerin jumsartıwda mámlekettiń aralasıwı imkan bergenligin esinen shıǵarmaǵan bolsa da, mámlekettiń aralasıw shegaraları qansha bolıwın túsinip jetti. Liberalizm

óziniń eki júz jıllıq tariyxınan hár dayım shárayatqa maslasıp ózgerip bardı. Insan erkinligi, onıń turmısına mámlekettiń aralasıw ideyasınan belgili dárejede mámleket aralasıwı kerek, degen ideyaǵa keldi. Hár bir adam erkin, qálegen isin islewi múmkin, biraq qaǵıydaǵa boysınǵan halda qılsın. Mámleket mine usını támiyinlewi zárúr. Mámleketti basqarıw forması máselesine kelgende liberalizm ádil prinсiplerge tiykarlanǵan nızamlı hám nátiyjeli basqarıw forması tárepdarı. Liberalizm ulıwmalıq nızam hám prinсiplerdi, puqaralar erkinligi hám huqıqlardı támiyinlewshi ádillik bul «siyasiy ádillik» yamasa «rásmiy ádillik» dep biledi.

Jámiyetlik huqıqlar hám olardı ámelga asırıw máselesinde olar hár bir puqaraǵa belgili dárejede tınısh ómir támiyinleniwin talap qıladı. Bul bilim alıw, miynet etiw, ǵarrılıq napaqası menen támiyinleniw sıyaqlı huqıqlar.

68

Kópshilik liberallar jámiyetlik teńlikke salıstırmalı imkaniyatlar teńligin ústin qoyadı. Olardıń pikirinshe, mámleket nızam ústemligin, barlıq puqaralardıń siyasiy turmısta qatnasıwda teń huqıqka iyeligin jámiyetlik-ekonomikalıq teń imkaniyatlarǵa iyeligin támiyinlew kepili.

Ádillik prinсiplerin is júzinde támiyinlewshi sebep usıdan ibarat edi. Liberallardıń eń ázzi tárepi de usı jerde. Olardıń birde-birewi de insaniyat aldında áyyemnen turǵan teńlik, erkinlik hám ádillik ortasındaǵı jumbaqtı sheshe almadı.

Rossiyadaǵı siyasiy - huqıqıy táliymatlar.

Rossiya siyasiyhuqıqıy mádeniyatı óziniń ózgeshelikleri hám dástúrlerine iye. Olar bir qansha sebepler tásirinde júzege keldi. Bul sebepler arasında Rossiyanıń geografiyalıq-siyasiy jaǵdayı onıń Shıǵıs penen Batıs ortasında jaylasqanlıǵı, úlken territoriyaǵa iyeligi hám klimatlıq shárayatları, xalıq hár túrli quramlılıǵı, xojalıq iskerligi, jámiyetlikmádeniy turmısı, dástúrleri hám isenimlerin esletip ótiwdiń ózi jetkilikli.

Rossiya mámleketi kóp milletli bolǵanlıǵı ushın belgili dárejede milliy, tariyxıy, diniy, jámiyetlik-mádeniy ózgesheliklerin esapqa alıwǵa májbúr. Máselen, belgili siyasiy maqsetlerge boysındırılǵan túrde rus mámleketi nızamları menen bir qatarda sháriyat, ádet huqıqı hám basqa huqıq dúzimleri de hárekette bolǵan. Kóp ásirler dawamında Rossiyada húkim súrgen jawız hákimiyat dúzimi, xalıqtıń kópshilik bóleginiń huqıqsızlıǵı, ishki hám sırtqı siyasatda tiykarınan zorlıq usıllarına boysınıw, mámleketti basqarıwda oraylasqan byurokratiyalıq dúzimge tayanıw, hár qanday erkin pikirdi bastırıw siyasatı mámlekettiń ekonomikalıq siyasiy hám huqıqıy turmısınıń toqtaw jaǵdayında qalıwına sebep boldı.

XI ásirde júzege kele baslaǵan rus siyasiy hám huqıqıy táliymatlarnda ǵárezsizlik, mámleketti oraylastırıw, kúshli, sheklenbegen zalım patsha hákimiyatın ornatıw ideyaları óz sáwlesin tabadı. Bul táliymatlarda pravoslav shirkew menen mámleket ortasındaǵı óz-ara qatnasıqlar máseleleri de úlken orın alǵan. Pravoslav shirkewi mámleket basqarıwshılarınan biri.

Ol patsha háqimiyatına boysınıwı shárt, degen pikir keń úgit etildi.

Mámleketti krizisten shıǵarıw zárúrligin ańlaw Petr I dáwirinen baslap rus mámleketshiliginiń eń áhmiyetli strategiyalıq wazıypalarınıń biri bolıp qaldı. Keyingi dáwirlerde de Rossiyanıń Batıs Evropa aldıńǵı mámleketlerine salıstırmalı arqada, qalǵanlıǵı, ekonomikalıq hám mádeniy, siyasiy hám ıy awhalınıń Evropaǵa salıstırıp bahalaw hám zárúr bolǵan formalarda ámelge asırıw mashqalaları siyasiy pikir dıqkat orayında boladı. Rus mámleketi

óziniń aymaqlıq hám etnikalıq quramı

69