Huqiq

tısqarı, deydi Boden, suveren puqaralardıń jeke múlkin húrmet etiwi, oǵan topılıs qılmaslıǵı zárúr.

Suverenitet jalǵız hám bólinbes bolǵanlıǵı ushın mudamı bir shaxs yamasa bir jıynalıs qolında boladı. Suverenitet korol yamasa aristokratiya, yamasa xalıq qolında bolıwı múmkin. Ol bir neshe túrli organlar ortasında bólinbeydi, yamasa gezek penen odan paydalanılmaydı.

Bodenniń suverenitet haqqındaǵı táliymatı feodal ıdırawshılıǵına qarsı qaratılǵan bolıp, Franсiyada oraylasqan mámleket júzege kele baslaǵan waqıtta payda boldı. Ol shirkewdiń dúnyalıq hákimiyatqa iye bolıw ushın qılǵan háreketlerine qarsı qaratılǵan edi. Boden mámleket túrleri ishinde monarxiyanı abzal kórdi. Demokratiyanı pútkilley moyınlamaydı. Onıń aytıwınsha, xalıq tuwrı qararǵa kele almaydı, demokratiya anarxiyaǵa alıp keledi.

Aristokratiya monarxiya menen demokratiyanıń ortasındaǵı mámleket túri. Bodenniń pikirinshe, aristokratiyanıń abzallıǵı onda hákimiyat saqıy aq súyekler hám bay adamlar qolında boladı. Biraq aristokratiya, deydi Boden,- túrli partiyalar jánjelleri hám ataqparazlar gúresine giripdar kóterilisshilerge qarsı turalmaydı.

Boden monarxiyanı eń jaqsı mámleket túri dep biledi. Monarxiya ǵana bir pútin hám bólinbes mámleket hákimiyatı bar. Birlik bolmaǵan jerde joqarı hákimiyat ta joq. Mámleket hákimiyatınıń birligin támiyinlewshi birden-bir mámleket túri monarxiya. Mámleket hákimiyatınıń ústinde turǵan monarx qaramaqarsı dawa hám umtılıwların bir-birine kelistiredi hám qarama-qarsı elementlerdiń say keletuǵın birligin jaratadı . Nızamlı monarxiya boysınıwdı úgit qılıw menen birge, Boden tiraniyaǵa qarsılıǵın bildiredi. Zorabanlıq jolı menen hákimiyatqa kelgen adam tiran boladı. Oǵan qarsılıq kórsetiń, onı awdarıw, hátteki óltirip taslaw da qadaǵan etilmeydi deydi Boden.

Boden mámleket awdarıspaqlarınıń sebeplerin analiz qıladı. Bul sebepler ishinde birinshi gezekte múlk teńsizligin kórsetedi. Kópshiliktiń gedeyleniwi hám azshılıqtıń júdá bayıp ketiwi, húrmet izetti hám baylıqlardı ádilsiz bólistiriliwi hám mámleket awdarıspaǵına alıp keldi. Siyasatshı, deydi Boden,- bulardıń adın alıwı kerek. Ol kónigiw, kelisiw, jarasıw arqalı kelispewshiliklerdi joq etiwi lazım. Boden Batıs Evropa jámiyetiniń rawajlanıwında korol absolyutizmi progressiv rol oynap atırǵan dáwirde onı qorǵap shıqtı.

Gugo Groсiydiń siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları

40

Gallandiyalıq huqıqtanıwshı Gugo Groсiy (1583-1645) tábiyiy huqıq ideyasına názer taslap milliy mámleketler ortasındaǵı qatnasıqlardı tártipke salıwshı xalıqaralıq huqıq tiykarların jarattı. Groсiy óziniń «Urıs hám tınıshlıq huqıq tuwralı» degen shıǵarmasında hár bir shárayatta da, sonıń ishinde urıs shárayatında da, huqıq qollanılıwı shárt degen ideyanı islep shıqtı. Tınıshtatıw jasawǵa umtılıw, deydi Groсiy, fundamental tábiyiy zárúrlik. Onı ámelge asırıw ushın hámme belgili nızamlarǵa boysınıwı lazım.

Groсiy mámlekettiń jáhán mámleketleriniń teń huqıqlı aǵzası bolıwı ushın orınlanıwı lazım bolǵan shártlerdi kórsetedi. Bul shártlerden eń áhmiyetlisi mámleket baqıylıǵı hám dúzilgen shártnamalarǵa boysınıw. Groсiy xalıq-aralıq huqıq tarawında aqıl hám huqıq teńlik hám birge islesiwge tiykarlanǵan jańa xalıqaralıq qatnasıqlardı dúziw tárepdarı sıpaında dóretiwshilik etti.

Mámleket bul huqıqqa boysınıw hám ulıwma payda ushın dúzilgen jámiyetlik shártnama miywesi deydi Groсiy. Mámleket menshik múlk qatnasıqlarınıń rawajlanıwı nátiyjesinde júzege keldi, sebebi bul qatnasıqlar teńsizlik hám qarama-qarsılıqlardı payda etedi. Mámleket shaxs hám onıń múlki qolqatılmawshılıǵın támiyinlew ushın dúzilgen shártnama. Mámlekettiń siyasiy belgisi –suverenitet. Oǵan tek mámlekettiń ózi iyelik etedi. Burınları xalıq suverenitet iyesi bolǵan bolıwı múmkin, biraq keyin ol ıxtıyarıy túrde suverenitetti ózi saylaǵan adamlarǵa bergen, deydi Groсiy.

Tomas Gobbstıń siyasiy huqıqıy kóz-qarasları

Tábiyiy huqıq teoriyasınıń iri belgili adamlarnıń biri, anglichan filosofı Tomas Gobbs e di. (1588-1679). Onıń siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları

«Grajdanin haqqında», «Leviafan» shıǵarmalarında sáwlelengen. Mámleket hám huqıqtıń payda bolıwı sebepleri Gobbs insan xarakterinen izleydi. Onıń pikirinshe, insan óz xarakteri menen egaist. Ol húkimranlıq e tiwge talpınadı. Onı basqa adamlar menen qatnasıqqa kirisiwge shaqırıwshı kúsh muhabbat emes, dańqqa hám qolaylıqqa erisiw. Insan tek óziniń máplerin gózleydi, azap shekpewge talpınadı. Biraq barlıq adamlardıń kúshqúdireti teń, sebebi tábiyat olarǵa hámme nárseni teń bergen. Sonıń ushın adamlar tábiyiy jaǵdayda bir-birine salıstırǵanda dushpanlıqta jasaydı. «Adam adamǵa qasqır». Gobbs sózi menen aytatuǵın bolsaq, tábiyiy jaǵday hámmeniń hámmege salıstırma urıs jaǵdayı. Bul jerde ulıwma hákimiyat, nızam, menshik múlk joq. Aqıl bunday jaǵdaydan shıǵıw

41

zárúrligin, tınıshlıqtı támiyinlewdi talap qıladı. Bunıń jalǵız sharası, deydi Gobbs, jámiyetlik shártnama dúziwden ibarat.

Bul shártnamanıń orınlanıwın támiyinlew ushın oǵan boysınıw kerek. Mine usı talaptan shıǵıp, Gobbs tınıshlıqtı támiyinlewshi, orınlanıwı shárt bolǵan nızamqaǵıydalardı kórsetedi. Bular arasında minnetdar bolıw, ótken qapashılıqlardı keshiriw basqalarǵa húrmet óz xarakterine kóre adamlar teń ekenligin tán alıw hám basqa soǵan uqsaǵan ádep-ikramlılıq nızam –qaǵıydalar. Mámleket mine usı shártnama miywesi. Adamlar ulıwma xalıqlıq tınıshlıq hám óz tınıshlıǵın támiyinlew ushın ixtiyarlı túrde urıs watanın joq qılıwǵa uqıplı hákimiyattı járiya qılıwǵa kelisedi. Bul kelisiwde hár bir individ mámleket paydasına óz erkinnen waz keshedi.

Gobbs mámleketke fizikalıq kúsh sıpatında qaraydı. Fizikalıq kúsh bolmasa shártnama buzılıwı múmkin. Jalǵız fizikalıq kúsh hár bir adamnıń janı hám sawlıǵın qorǵaw ushın dúzilgen shártnamanıń buzılıwınıń aldın alıwı múmkin. Gobbs mámleket húkimranlıǵın támiyinlewshi sebep hákimiyattı jalǵız organnıń qolında bolıwında dep biledi. Onıń pikirinshe demokratiya, hákimiyatlar bóliniw prinсipi hákimiyattıń bir organ qolında bolıwın buzadı. Gobbs pútkilley erkinlikke iye bolǵan húkimdar hákimiyatı absolyutizm tárepdarı edi. Eger manarx individlerdiń qáwipsizligin támiyinley almay qalsa, hámmeniń hámmege qarsı puqaralar urısı jaǵdayı júzege keledi. Sonıń ushın jańa shártnama hám jańa húkimdarǵa zárúrlik payda boladı. Absolyut monarx ushın eń jaqsı qorǵan miyraslıq huqıqı hám quday miyrimliliginiń tuwrı keliwi arqalı taxtqa keliw. Sonnı da aytıp ótiw kerek, Gobbs táliymatındaǵı shártnama korol menen xalıq ortasında dúzilgen shártnama emes. Bul egoist hám aqılǵa iye individlerdiń birbiri menen dúzilgen miywesi sıpatında individlerdiń tınıshlıǵın támiyinlewi kerek. Bul absolyutizmdi qorǵaw ushın hám tiykarlaw shegarasınan keńirek talap edi. Gobbs táliymatında keyinshelik júzege kelgen burjuaziya liberalizmine tiykar salıwshı ayırım elementler barlıǵın kóriw múmkin.

Djon Lokktıń siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları

Tábiyiy huqıq teoriyasına úlken úles qosqan oyshıllar arasında Djon Lokk (16321704) ayrıqsha orın iyeledi. Ol siyasiy teoriya klassikleriniń biri bolıp e saplanadı. Onıń mámleket hám tábiyiy huqıq haqqındaǵı ideyaları

«Basqarıw haqqında traktat» atlı shıǵarmasında táriyplengen. Bul shıǵarmanı liberalizmniń bibliyası dep te ataydı. Lokk adamlardıń tábiyiy jaǵdayın táriyiplewde Gobbstıń hámmeni hámmege qarsı urıs jaǵdayı haqqındaǵı pikirge

42

qarama-qarsı pikirdi bayan etedi. Onıń pikirinshe, tábiyiy jaǵdayda erkinlik hám teńlik húkm súredi. Tábiyiy erkinlik hesh qashan ózgelestirilmeydi. Lokk múlkke iyelikti hám erkinlik sıyaqlı adamnıń tábiyiy huqıqı dep esaplaydı.

Adamlardıń erkinligi hám olardıń múlki deydi Lokk, tábiyiy halatta isenimli qorǵalmaydı. Ulıwma tınıshlıq sebepli hámme ózin korol dep kóz aldına keltiredi. Biraq, kópshilik hámme waqıtta ádillik talaplarına boysınadı dep bolmaydı. Bul jaǵday óz múlkine iyelik etiwdi qıyınlastıradı. Adamlardıń ullı maqseti óz múlkin, tábiyiy erkinligin qorǵawdan ibarat. Usı maqsette olar jámiyetlik shártnama tiykarında ózleriniń tábiyiy erkinligi, ómiri hám múlkin qorǵaw huqıqın jámiyetke tapsıradı. Biraq tábiyiy huqıqtıń bárinen bas keshilmeydi. Individ tek hákimiyattıń saqlanıwı ushın zárúr bolǵan muǵdarda ǵana tábiyiy huqıq hám erkinliklerin shekleydi.

Qalǵan bólimi insannıń ózinde qolqatılmay qaladı. Mámlekettiń wazıypası deydi

Lokk, óz isbilermenleriniń shet elli jarısıwshılarınan qorǵaw, menshik múlk qolqatılmaslıǵın támiyinlew, tártip saqlawdan ibarat. Biraq mámleket sawdasatıq hám sanaattı basqarıw islerine aralaspawı lazım. Mámleket individlerge jámiyetlik hám ekonomikalıq teńlikti emes, al huqıqıy teńlikti támiyinlewi kerek.

Eger, individler jámiyetlik shártnamanı maqullar eken, onda olardıń hámmesi kópshiliktiń erkine boysınıwı lazım. Lokk absolyutizmge qattı qarsı shıqtı. Ol húkimdarlar hákimiyatın sheklew mashqalası menen shuǵıllandı, hákimiyattıń bóliniw prinсipin qollapquwatladı. Lokk nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám awqam (federativ) hákimiyatların ajırtadı. Olar bir organ qolında bolmawı kerek. Sud hákimiyatın Lokk atqarıwshı hákimiyat ıxtıyarına beredi. Lokk ózine zamanlas Angliyadaǵı siyasiy shárayattıń teoriyalıq qorǵawshısı sıpatında dóretiwshilik qıldı. Onıń táliymatı burjua mámleketshiligi prinсiplerin tiykarlawǵa qaratılǵan edi. Sonıń ushın da ol keyingi dáwir burjuaziya siyasiy táliymatları rawajlanıwına úlken tásir kórsetti.

Spinozanıń siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları

Tábiyiy huqıq teoriyasınıń rawajlanıwına Gollandiya filosofı B.Spinoza (1632-1670) da óz úlesin qostı. Onıń siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları «Diniysiyasiy traktat», «Siyasiy traktak», «Etika» shıǵarmalarında óz táriypin taptı. Spinoza mámleket hám huqıqtıń tiykarı, kelip shıǵıwı tábiyiy zárúrlik kózqarasınan túsindiriwge xızmet etti. Onıń táliymatınıń baslanǵısh bólegi

43

tábiyiy huqıq túsinshesi. Onıń pikirinshe tábiyiy huqıq bul dúnyadaǵı barlıq nárseler boysınatuǵın tábiyiy nızamlar yamasa qaǵıydalar.

Tábiyiy huqıqqa muwapıq insan kúshi jetkeninshe qálegen nársesin qılıwǵa haqılı. Biraq insannıń kúsh qúdireti óz janın saqlawı aqılǵa boysınıw menen ǵana támiynlenedi.

Aqıl bolsa insandı basqa adamlar menen baylanısta bolıwın buyıradı, sebebi adam ómir keshiriwi ushın zárúr nárselerdi jalǵız ózi taba almaydı.

Adamnıń qáwipsizligi, onıń tábiyiy huqıqları jámiyette ǵana támiyinleniwi múmkin. Jámiyetten sırta onıń kúsh-qúdireti medet alıw imkaniyatınan sheklengen. Nátiyjede adam sózsiz ráwishte, biytanıs bir kúshke boysınıwǵa májbúr boladı.

Sonıń ushın adamlar tábiyiy jaǵdaydan grajdanlıq jaǵdayǵa ótedi. Olar ózleriniń kúshi hám tábiyiy huqıqların birlestiredi hám qáwipsizlikte jasaw ushın mámleket hákimiyatın ornatadı. Mámleket penen birge «ulıwmalıq huqıq» ta payda boladı. Bul huqıq mámleketke birlesken barlıq adamlardıń kúsh-qúdireti menen belgilenedi. Ayırım adamlardıń tábiyiy huqıqlarınıń birlestiriliwi hám adamlardıń bir pútin birikpesi hákimiyattı dúzedi.

Spinoza táliymatına kóre tábiyiy jaǵday mámlekettiń payda bolǵanınan keyin de saqlanadı, biykar qılınbaydı. Mámlekette ol tek ózgerttiriledi. Spinoza mámleket hákimiyatınıń shegarasın anıqlaw, tábiyiy huqıqlardıń qol qatılmawshılıǵı, korol hákimiyatın sheklew máselelerin qoydı. Ásirese, deydi Spinoza joqarı hákimiyat erkin pikirlew hám hújdan erkinligin sheklemewi kerek. Spinoza mámleket formaları haqqında óz pikirin bayan etip, demokratiyalıq mámleket dúzimi tárepdarı ekenligin bildiredi. Demokratiyada mánissiz nızamlardıń shıǵıp qalıw qáwpi kóbinshe joq, sebebi kópshilik biymánilikke jol qoyıwı múmkin emes. Spinoza sheklenbegen monarxiyanıń dushpanı edi. Onıń mámleket hám huqıq haqqındaǵı táliymatı pikir hám hújdan erkinligi prinсiplerin tiykarlawǵa qaratılǵan.

Tema boyınsha sorawlar:

1.Xristian dininiń payda bolıwı hám onıń din dárejesine kóteriliwi.

2.Avreliy Avgustinniń diniysiyasiy kóz qarasları

3.Foma Akvinskiydiń diniysiyasiy kóz qarasları.

4.Makiavelliydiń siyasiy huqıqıy kóz qarası

5.Tomas Gobbstıń siyasiy huqıqıy kóz qarası

6.Spinozanıń siyasiy huqıqıy kóz qarası

44

Ádebiyatlar:

1.Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiѐt ywlida. 6-tom. — T.,

«Wzbekiston», 1998.

2.Karimov I. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon haѐt - pirovard maqsadimiz.T.:

Wzbekiston. 2000. - 109 b.

3. .Karimov.I. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish vayangilash mamlakatni modernizaсiya va isloh etishdir-T.:Wzbekiston, 2005.

4. Karimov I.A. Wzbekiston mustaqillikka erishishi ostanasida. –T.: Wzbekiston, 2011.

5.Istoriya politicheskix i pravovwx znaniy. Pod obshey redakсiey NersesyanсaV.S.- Moskva, izd. ―Norma-Infra‖, 1999. - 736 s.

6.Al-Farabi. Istoriko-filosofskie traktatw. Alma-Ata: Nauka, 1975.

7.Nersesyanс V.S. Sokrat. - Moskva, ―Nauka‖, 1977.150 s.

8.H.B.Boboev va boshqalar. Siѐsiy va huquqiy talimotlar tarixi. Darslik. 2002.

9.Nikkolo Makiavelli. Gosudar. Per. s it. – M.: Planeta, 1990. 84 s.

10.Istoriya politicheskix i pravovıx ucheniy. Uchebnik dlya vuzov. Izd. 2-e stereotip. Pod obhiy red. chlena-korrespondenta RAN, doktora yuridicheskix nauk, professora V.S.Nersesyanсa. – M.: NORMA-INFRA M, 1999.-736s.

11.Istoriya politicheskix i pravovwx ucheniy. Xrestomatiya. - M., 2000. 12.Filosofskiy enciklopedicheskiy slovar. – M.:INFRA-M, 2001.-576 s.

13. I Rassel B. Istoriya zapadnoy filosofii. – M.:―Akademicheskiy proekt‖, 2000. -

765 s.

14. Filosofiya konspekt lekсiy- M.: ―Prior‖ , 2001. - 224 s. 15.F.Muhiddinova. Siѐsiy va huquqiy talimotlar. TDYuI. 2002.

16.Samiev.B. Huquqiy davlat ǵoyalar tarixi va hozirgi zamon. Magistrlik dissertaсiyasi.

17.F.Muhiddinova. Siѐsiy va huquqiy talimotlar. Maruzalar matni. 2005.

18.Boboev X.B. Kutıbaeva E.D. Utemuratov M. Tanirbergenov S.B. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı. T. TMYuI. 2009

45

Evropa aǵartıwshılıǵınıń siyasiy huqıqıy táliymatlarıREJE

1.Batıs Evropa mámleketlerinde tábiyiy huqıq táliymatlarnıń payda bolıwıhám rawajlanıwı

2.Sharl Lui Monteskeniń siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları

3.Tábiyiy huqıq teoriyasındaǵı tiykarǵı eki baǵdar haqqında Jan Jak Russo,Volter hám

basqalar

Batıs Evropa mámleketlerinde tábiyiy huqıq táliymatlarnıń payda bolıwı hám

rawajlanıwı

XVI-XVIII ásirlerde Batıs Evropa mámleketlerinde kapitalistlik qatnasıqlar jáne de rawajlandı. Sanaat hám sawda burjuaziyası bir qansha kúsheyip bardı hám ǵárezsiz talaplar menen maydanǵa shıǵa basladı. Ol óziniń isbilermenlik baslamasına ǵaw bolǵan barlıq tosqınlıqlardı alıp taslawdı qáledi hám talap qıldı. Bul tilek hám talaplar tábiyiy huqıq ideyalarına tiykarlanǵan siyasiy táliymatlarda táripin taptı. Bul táliymatlarda feodal tártipleriniń insan tábiyiy huqıqlarına qarama-qarsı ekenligine tiykarlanǵan. Tábiyiy huqıq ideyası Orta ásirler siyasiy táliymatlarında da qollanılǵanın kórdik. Biraq onda tábiyiy huqıq iláhiy nızamnıń bir kórinisi sıpatında táriyiplenedi. XVII-XVIII ásir tábiyiy huqıq táliymatlarınıń diniy eleslewlerden azat etiw, feodal artıqmashılıǵın tamamlaw hám jańa burjua mámleketshiligin jaratıwǵa qaratılǵan umtılıwlardı táriyipleydi.

Bul táliymatlarda házirgi zaman eleslewleriniń ayırım elementleri, huqıqıy tiykarda qurılǵan ádil jámiyet haqqındaǵı arzıw-tileklerin ushıratıw múmkin.

XVIII-XIX ásirlerge kelip huqıq tiykarların aqırına deyin túsindirip beriwge dawager ayrıqsha tábiyiy huqıq konсepсiyası payda boladı. Bul táliymatlar óziniń fundamentallıǵı, teoriyalıq jaqtan tereńligi menen ótmish tábiyiy huqıq táliymatlarınan ayırılıp turadı. XVI-

XVII ásirlerde Batıs Evropada ǵárezsiz mámleketler júzege keliwi nátiyjesinde olardıń ortasındaǵı óz-ara múnásebetler huqıqıy sheshimin tabıw máselesi de payda boldı.

Sharl Lui Monteskeniń siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları

Tábiyiy huqıq teoriyasınıń rawajlanıwına franсuz filosofı bilimlendiriw tárepdarı siyasiy oyshıl hám huqıqtanıwshı Sharl Lui Monteske (1689-1775) úlken úles qostı. Monteske shıǵarmaları ishinde onıń «Nızamlar ruwxı haqqında»

46

shıǵarması ayrıqsha orın iyeleydi. Bul shıǵarmada bayan etilgen táliymat burjuaziya dúnyasnıń siyasiy-huqıqıy pikir tariyxı hám mámleket mekemeleriniń rawajlanıwında úlken tásir kórsetti.

Monteske táliymatınıń tiykarı hár bir xalıq nızamlarınıń «ruwxı» bir qansha konkret shárt-shárayatlar menen belgilengenligi, bul shárt-shárayatlardıń hár biri ózine tán áhmiyet payda etiwine qaratılǵanlıǵınan dep aytıp ótti. Monteske pikirinshe, nızam shıǵarıwshı birinshi náwbette klimat penen esaplasıwı zárúr. Íssı klimat xalıqtı ilánáziklik hám erinshek etedi. Sonıń ushın bul jerde jaza menen qorqıtıw adamlardı islewge májbúr etedi. Mámleket despotizm túrinde boladı. Klimattan tısqarı Monteske jerdiń hasıldarlıǵı, tawlar hám atawlar tegislikler, ekonomikalıq awhal, dinniń roli haqqında da pikirler bayan etiledi. Ortasha klimat nızamlar ruwxına jaqsı tásir etedi, dep esaplaydı. Monteske pikirinshe, geografiyalıq ortalıq jámiyet rawajlanıwınıń baslanǵısh dáwirinde sheshiwshi rol oynaydı, sebebi bul dáwirde tábiyat hám klimattıń tásirin shekley alatuǵın nızam shıǵarıwshı adamnıń ózi bolmaǵan.

Nızam «ruwxın» onıń mazmunın belgilewshi áhmiyetli sebep mámlekettiń basqarıw forması, jámiyettegi siyasiy dúzimi. Bul sebep geografiyalıq sebep tásirin sheklep qoyıwı da múmkin dep esaplaydı Monteske. Mine sonıń ushın Monteske mámleket túrlerine óz-aldına toqtaladı. Ol úsh tuwrı mámleket formaların ajıratadı: demokratiya, aristokratiya hám monarxiya. Bulardıń bárin táripyleydi hám ózine tán qásiyet hám belgilerin kórsetedi. Onıń ózi konstituсiyalıq monarxiya tárepdarı edi. Ol despotizmdi qaralaydı. Onı tábiyiy huqıqqa qaramaqarsı siyasiy dúzim dep biledi.

Siyasiy dúzimniń nızamlar ruwxına tásiri haqqındaǵı pikirlerin Monteske erkinlik hám onı támiyinlew máselesi menen baylanıstıradı. Onıń pikirinshe, erkinlik bul qáwipsizlikti seziw. Bul sezim nızamlardıń húkimranlıǵınan kelip shıǵadı. Mámleketdegi erkinliktiń eń áhmiyetli belgisi nızamshılıq. Sol sebepli, siyasiy islerdiń tiykarǵı wazıypası nızamshılıqtı támiyinlew shara hám jol tabıw hám kórsetip beriwden ibarat. Bunday jol, deydi Monteske, hákimiyatlar bólistiriw prinсipin járiya qılıw. Mine usı prinсip járiya qılınǵan mámlekette ǵana erkinlik támiyinleniwi múmkin. Bunısız despotizm húkim súredi.

Monteskeniń hákimiyatlardı bólistiriw táliymatı óz zamanlasları arasında belgili boldı.

Bul táliymat XVIII ásir aqırı franсuz burjuaziya revolyuсiyasınıń konstituсion hújjetlerinde óz sáwlesin taptı. Máselen, 1789 jılı «Insan hám grajdanin huqıqlarınıń Dekloraсiyası» nda bılay delingen: «Huqıqlardan

47

paydalanıw támiyinlenbegen hám hákimiyatlardıń bólistiriliwi ornatılmaǵan jámiyet konstituсiyaǵa iye emes». Hákimiyatlardı bólistiriw prinсipi 1787 jıl AQSh konstituсiyasında da

óz sáwlesin taptı. Keyinshelik bul prinсip barlıq demokratiyalıq mámleketler, sonıń ishinde Ózbekstan Respublikası Konstituсiyasında da óz sáwlesin taptı.

Tábiyiy huqıq teoriyasındaǵı tiykarǵı eki baǵdar haqqında Jan JakRusso,

Volter hám basqalar

XVIII ásirde tábiyiy huqıq teoriyasında eki baǵdar payda boladı. Olar jámiyette jamanlıq qanday payda bolǵan degen mashqalanı sheshiw menen bir-birinen parq qılar edi. Birinshi baǵdar wákilleri Jan Jak Russo (1702-1778) Jolen Ofre de Lametri (1709-1751) hám basqalar pikirine kóre, insan áyyemgi halında erkin hám ǵárezsiz bolǵan, baxıtlı ómir keshirgen, adamlar ortasındaǵı qatnasıqlar ádil tábiyiy nızamlar menen tártipke salınǵan. Tábiyat jamanlıqtıń júzege keliwine sebep bolıwı múmkin emes. Bul alǵashqı jámiyettiń buzılıp ketiwine menshik múlkshiliktiń payda bolıwı hám nátiyjede adamlardıń bay hám kámbaǵallarǵa bólinip ketiwi sebep boldı. Russonıń pikirinshe, mámleket húkimranlıqtı bekkemlew, menshik múlkti qorıqlaw ushın payda bolǵan. Bul adamlar arasında teńsizlikti jánede kúsheytiredi. Ásirese despotiyalıq mámleketlerde insan qulǵa aylanǵan. Insan erkin tuwılǵan, biraq ol barlıq jerde kisenlengen. Bul jaǵdaydan shıǵıwdıń nızamlı jolı neden ibarat, degen sorawǵa Russo óziniń belgili «Jámiyetlik shártnama» atlı shıǵarmasında juwap beriwge háreket qıladı.

Russonıń pikirinshe, nızam shıǵarıwda pútkil xalıq qatnasqanda ǵana erkinlik támiyinlenedi. Mámleket demokratiyalıq prinсiplerge ámel qılǵanda ǵana adam joǵaltqan tábiyiy erkinliginiń ornına siyasiy erkinlikke iye boladı. Ol hákimiyatqa boysınadı, biraq dipotizmdegi qullıqtan azat boladı. Hámmege tiyisli ulıwmalıq eriktiń qáte qılıwı múmkin emes. Ol mudamı máp ushın xızmet etedi, deydi Russo. Nızam ulıwmalıq eriktiń táriypi bolıwı kerek. Eger bul shárt mámlekette ámelge asırılsa puqaralar erkin boladı, sebebi olar ózleri qabıl qılǵan nızamlarǵa boysınadı.

Russo xalıq suvereniteti tárepdarı. Onıń pikirinshe, suverenitet bólinbes, jalǵız,

ózgelestirilmeydi, oǵan tek xalıq iyelik qıladı. Jámiyetlik shártnamanıń tiykarǵı talabı usında.

Mámleket hákimiyatı usı talapqa say halda dúziliwi kerek. Bunda insan tábiyiy huqıqlarınıń belgili bólimi saqlanadı, deydi Russo.

48

Tábiyiy huqıq teoriyasındaǵı ekinshi baǵdar wákilleri Fransua –Mari Volter (1694-1778) Klod-Anri Gelveсiy (1725-1771). Volterdiń pikirinshe, erkinlikke umtılıw adamnıń tábiyiy instinkti. Bul instinkt onıń jan saqlawı hám jasawı ushın zárúr jámiyetti jaratıwǵa shaqıradı.

Jámiyet insannıń jetilisip barıwına imkan beredi. Volter kóz-qarasına kóre, tábiyiy nızamlar bul aqıl nızamları, insaniyatqa tábiyat inam etken nızamlar. Insan erkinlikte jasawdı qáleydi, soǵan umtıladı. Erkinlik bul pikir erkinligi, baspa sóz, hújdan erkinligi, óz basımshalıqka jol qoymaslıq.

«Erkinlik tek nızamlarǵa qaraslı bolıwdan ibarat»,-deydi Volter. Ol sawatlı absolyutizm tárepdarı edi.

Gelveсiy tábiyiy huqıq teoriyasına «jámiyetlik máp» túsinigin kiritti. Keyinshelik bul túsinik jaqsı huqıq jaratıwdıń tiykarǵı belgisi hám prinсipine aylanıp qaldı. Ulıwmalıq máp adamlar háreketlerin bahalaw tárepine aylandı. Alǵashqı tártipsizlik jaǵdayında, deydi Gelveсiy, jaqsılıq ne, jamanlıq ne ekenligin ajıratıw múmkin emes edi, adamlar hár biri óziniń jeke maqsetlerin gózler edi. Onıń ornına kelgen jámiyettiń jańa jaǵdayında ulıwmalıq máp júzege keledi. Ulıwmalıq máp adamlar háreketleriniń jámiyet ushın paydalı, zıyanlı yamasa parqsızlıǵına qarap adamgershilik jaramas yamasa ruxsat etilgen háreketler dep bahalaw imkanın berdi. Máp insan qattı-háreketleriniń ósiwi bolıp qaldı. Menshik hám jámiyetlik máp qatnasıqları huqıqıy qatnasıq bolıp qaldı. Gelveсiy pikirinshe, xalıq eleslewlerindegi alǵashqı jabayılıqtı nızam shıǵarıw jolı menen ózgertiriw múmkin. «Minez-qulıqlar» reformasın nızamlar reformasınan baslaw kerek». Adamlardıń jaman qılmısları nızamlardıń bekkem bolmaslıǵınıń aqıbeti, deydi ol. XVII-XVIII ásirler Germaniyada tábiyiy huqıq mektebiniń iri belgili adamlarınan Pufendorf, Tomaziy, Leybniс, Volf sıyaqlı oyshıllar dóretiwshilik etti.

Tema boyınsha sorawlar :

1.Sh.L.Monteskeniń mámleket haqqındaǵı kóz qarası.

2.Monteskeniń siyasiy-huquqıy táliymatınıń búgingi kúndegi úyrenilgenlikdárejesi

qanday?

3.Volterdiń siyasiy huqıqıy kóz qarası.

4.J.J.Russonıń siyasiy huqıqıy kóz qarası

Ádebiyatlar

1.Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiѐt ywlida. 6-tom. — T.,

«Wzbekiston», 1998.

2.Karimov I. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon haѐt - pirovard maqsadimiz.T.: Wzbekiston. 2000. - 109 b.

49