Huqiq

jınayat hám jaza máselelerinde de kóp pikir hám oylar, nızamlar sáwlelengen. Máselen, kimdekim qarızdı óz iyesine qaytarmasa, onıń bul isi urlıq islegen menen teń boladı, antın orınlawǵa úlken itibar beriledi. AxuraMazda táliymatına kóre ant ishiwdiń 6 túri bar.

Birinshisisóz antı

Ekinshisiqol antı

Úshinshisiqoy antı

Tórtinshisisıyır antı

Besinshisiadam antı

Altınshısıegin antı

Bul eń abat, ónimdar jerdegi hasıl antı.

Áy haqıyqat! kimde-kim óz antın buzsa, bul gúnási ushın alatuǵın jazası qanday? Ahura-Mazda juwap berdi:

-onıń hám eń jaqın tuwısqanları gúnásiniń tólemi sol ant bahasınıń úsh júzine teń. Egerde qoy antı buzılsa onda onıń tólemi, jeti júzine teń. Áne usılay etip, antlarǵa qanshelli sadıq ekenligin sınap usıllar, jollar menen sınap kórilgen! Máselen, suwǵa túpiriw yamasa eki tamanlama janıp turǵan ot arasınan ótiw sıyaqlılar. Qaynap turǵan suyıqlıq, qızdırılǵan metallar denesine basıw yamasa eritilgen metalldı kókiregine quyıw hám usı sıyaqlılardı keltiriw múmkin.

Kimde –kim birewdi qastan urıwǵa atlansa, onıń gúnası «avauyraita» dúr. Kimde-kim nápsiqawlıq maqset penen birewdi urıwǵa ant etse, onıń gúnásı «aridush» boladı. Áne usı túrde jınayat kvalifikaсiya qılınadı hám qılǵan jınayatına jarasa jaza tayınlanadı. Máselen kóbirek islegen gúnásı ushın bes qamshı aspahihashitra menen hám bes qamshı saravushucharapa penen sabalanadı (usı másele tolıǵı menen

«Avesto» manaviyatimiz sarchashmasi» kitabında: H.Boboev, S.Hasanovlar, «Adolat» - 2001 jıl 62 b. sáwlelengen). «Avesto» da qunın tólew, nızamlarǵa boysınıw, sud islerin ádillik hám nızamǵa kóre ámelge asırıw jaqsı jolǵa qoyılǵan edi. «Avesto»da haqıyqat, tınıshlıq, mámleket, azatlıq, erkinlik, ǵárezsizlik, ómir haqqındaǵı ideyalar kóz-qaraslar júdá orınlı hám túsinikli bayan etilgen. «Kimde-kim biyday ekse, ol onı (haqıyqat) egedi. Qashan biyday gúrkirep kógerse, dáwler qorqınıshtan titirep baslaydı. Qashan biyday «un berse, dáwler nala qıladı» dep

áńgime etiledi.

«Avesto»da qorshaǵan ortalıqtı taza saqlawǵa, ásirese jer, suw, ósimliklerdi asıraw máselelerine úlken itibar berilgen. 4 nárseni: jer, ot, suw hám hawanı muqáddes dep biledi hám onıń pataslanıwına jol qoyǵanlarǵa shara kórilgen.

20

Birinshiden, xalıqtı tárbiyalaw hám ekinshiden, nızam ádet normaların qollawjolı menen olardı qorǵaǵan.

Juwmaqlap aytqanda «Avesto» daǵı siyasiyhuqıqıy kóz-qaraslar házirge deyinóz teoriyalıq hám praktikalıq bahasın joǵalıtpaǵan.

«Avesto» óziniń aldıńǵı ideyaları menen áyyem zamanda dúnya сivilizaсiyasınaóziniń tásirin ótkizgen. Biz ushın ol áhmiyetli tiykar boladı.

Temanı bekkemlew ushın sorawlar:

1.Áyyemgi Shıǵıs mámleketlerinde diniy ápsanalıq, siyasiy hám huqıqıy kózqaraslardıń payda bolıw sebepleri haqqında pikirlerińiz qanday.

2.Áyyemgi Vavilonda siyasiy hám huqıqıy táliymatlar qashan payda bolǵan.

3.Xammurapi nızamlarındaǵı siyasiy hám huqıqıy ideyalar.

4.Braxmanizm siyasiy hám huqıqıy ideyalar nelerge qaratılǵan?

5.Konfuсiydiń mámleket, huqıq, siyasat haqqındaǵı táliymatları.

Ádebiyatlar:

1.Karimov I.A. Biz kelajagimizni wz qwlimiz bilan qurmoqdamiz. — T., ―Wzbekiston‖, 1999.

2.Karimov I. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon haѐt - pirovardmaqsadimiz. T.: Wzbekiston. 2000. - 109 b.

3..Karimov.I. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish vayangilash mamlakatni modernizaсiya va isloh etishdir-T.:Wzbekiston, 2005.

4.Karimov.I. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar deb,

hisoblashar edi. -T.:Wzbekiston,2005.

5.Istoriya politicheskix i pravovwx ucheniy. Pod obshey redakсiey NersesyanсaV.S.

—M., ―Prior‖, 2000.

6.Istoriya politicheskix i pravovwx ucheniy. Pod obshey redakсiey Leysta. M.Yurizdat.2004.

7.Gorbachev V.G. Istoriya filosofii. — Bryansk, ―Kursiv‖, 2000.

8.Filosofiya // konspekt lekсiy //. — M., ―Prior‖, 2000.

9.H.B.Boboev va boshqalar. Siѐsiy va huquqiy talimotlar tarixi.

Darslik.2002.

10. Chanwshev A. Filosofiya drevnego mira. – Moskva, ―Vwsshaya shkola‖, 2001.703

s.

11.Istoriya politicheskix i pravovwx znaniy. Pod obhey redakсiey Nersesyanсa V.S.- Moskva, izd. ―Norma-Infra‖, 1999. - 736 s.

12.Vsemirnaya istoriya.//uchebnik dlya Vuz//-pod obhey redak. akademika G.B.Polyaka. - Moskva, izd. ―Yuniti‖. 2000. Str.30.

13.F.Muhiddinova. Siѐsiy va huquqiy talimotlar tarixi. Wquv qwllanma.

2002.

14.F.Muhiddinova. Siѐsiy va huquqiy talimotlar tarixi. Maruzalar matni.

2005.

15. Boboev X.B. Kutıbaeva E.D. Utemuratov M. Tanirbergenov S.B. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı. T. TMYuI. 2009

21

Áyyemgi Greсiyadaǵı siyasiy hám huqıqıy táliymatlar

Reje

1.Áyyemgi Greсiyadaǵı siyasiy huqıqıy táliymatlardıń tiykarǵı baǵdarları. ÁyyemgiGreсiyanıń dáslepki dáwirindegi (b.e.sh. IX-VI ásir) siyasiy huqıqıy oyları.

2.Áyyemgi Greсiyanıń eń rawajlanǵan dáwiri (V-ásir birinshi yarımı IV ásir):

Demokrit, Gorgiy, Gippiy, Antifont, Sokrattıń siyasiy huqıqıy kóz qarasları.

3.Aristoteldiń mámleket hám huqıq haqqındaǵı táliymatı.

4.Ellinizm dáwiri (yu.e.sh. IV-II ásirler) siyasiy huqıqıy táliymatları.

Áyyemgi Greсiyada eramızdan aldıńǵı birinshi mıń jıllıq baslarında mámleketler payda boladı. Ǵárezsiz polisler qala mámleketler átirapındaǵı awıllardı da óz ishine aladı. Áyyemgi urıwlıq jámiyetinen, dáslepki klasslıq dúzimge ótkende jámiyetti siyasiy jaqtan dúziwge úlken itibar beriledi, bul isler xalıqtı soсial qatlamlastırıwdı kúsheytip jiberedi hám olar ortasında qaramaqarsılıq háwij ala baslaydı. Bul shárayatta polisler ishinde de, sırtında da hákimiyat ushın gúres keskinlesti. Mámleket basqarıwdıń túrli formaları kelip shıqtı.

Eramızǵa deyingi IV-V ásirlerde Afinada, Abderada demokratiya ornaydı, Fiva,

Megarada Oligarxiya, Spartada aristokratiya túrleri mámleketshiliktiń túrli basqarıw formaların keltirip shıǵaradı. Áyyemgi Greсiyada payda bolǵan hám áste aqırın rawajlanıp barǵan siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxın úsh dáwirge bóliw múmkin. Birinshi dáwir (eramızǵa deyin IX-V ásirler) áyyemgi grek mámleketiniń payda bolıw dáwirin óz ishine aladı. Bul dáwirde siyasiy hám huqıqıy túsiniklerdiń mifologiyadan azat bola baslawı, raсionallasıwın gúzetiw múmkin. Bul waqıya Gomer, Gesiod hám belgili « jeti danıshpanlar» miynetinde óz táriypin tapqan. Usı dáwirde mámleket hám huqıq máselelerine filosofiyalıq jaqtan jaqınlasıw júzege kele baslaydı. (Pifagor hám onıń shákritleri Geraklit). Ekinshi -dáwir (eramızǵa deyin V hám IV ásirdiń birinshi yarımı. Bul dáwir áyyemgi grek filosofiyalıq siyasiy hám huqıqıy táliymatı júzege keledi hám rawajlanadı. Úshinshi dáwir (IV ásirdiń ekinshi yarımı hám II ásirge deyin). Bul dáwirtariyxta ellinizm dáwiri bolıp tabıladı. Bul dáwirdiń áhmiyetli belgisi grek mámleketshiliginiń qulawınıń júz tutqan dáwiri. Grek polisleri dáslep Makedoniya, keyin ala Rim qaramaǵına óte baslaydı. Bul áyyemgi siyasiy hám huqıqıy kóz-qaraslar Epikur stoikalar hám Polibiy miynetlerinde sáwlelengen.

Áyyemgi Greсiyada payda bolǵan hám rawajlanǵan jámiyetliksiyasiy hám huqıqıy kóz-qaraslar tariyxın Gomer hám Gesiod dástanların analiz qılıwdan

22

baslaymız. Bul ullı shaxslar jaratqan dástanlarda jámiyette payda bolǵan jámiyetlik mashqalalar, qudaylar obrazları arqalı izbe-iz sáwlelendirilgen.

Ádillik nızamshılıq hám polis ómirine tiyisli basqa túsiniklerdiń sheberligi, baǵdarları hám júzege keliwi eń aldın Zevstiń iskerligi menen baslanadı. Bas quday Zevs barlıq qudaylardı qısqıǵa alıp, ádillik ornatıwdı talap qılǵan. Gomer poemalarında Zevs usınday tártipte, yaǵnıy qattıqol ádalatlı Bas Quday obrazında táriplengen. Bunda ádillik túsinigi jerdegi waqıyalar menen baylanısqan halında túsindiriledi.

Jerdegi ápiwayı nızamqaǵıyda tiykarları adamlardı birlestiriwshi bir kúsh, ulıwmainsanıy qádiriyat sıpatında belgili boladı. Gesiod (eramızǵa deyin VII ásir) shıǵarmalarında ádillik, huqıq tártipleri túsinsheleri jánede jarqınıraq sáwlelengen. Onıń «Teogoniya», «Miynet hám kúnler» sıyaqlı shıǵarmalarında túrli baǵdarlarǵa iye bolǵan ádepikramlılıq huqıqıy normalar táriplenedi hám qorǵaladı. Máselen, onıń «Teogoniya» shıǵarmasında Zevs hám ómirlik tábiyiy tártiptiń tımsalı Femida nekesinen eki qız Dike ádillik qudayı hám Evnomiya nızamshılıq qudayı tuwıldı. Dike ádillikti qorǵaydı, onı buzıwshılardı qattı jazalaydı. Evnomiya bolsa nızamshılıq, tártipintizam iláhiyat tárepinen ornatılǵan adamlar arasında bolıwı shárt bolǵan nızam dep esaplap onı qorǵaydı. Dike hám, Evnomiya hám barlıq islerdi bas quday-ataları Zevs buyrıǵı menen orınlaydı. Demek, ádillik te nızamshılıq hám iláhiy tiykarǵa iye. Ol bas quday hám basqa qudaylar tárepinen basqarıp barıladı. Gesiodtıń «Miynet hám kúnler» poemasında patriarxal dúzim idealların qorǵar eken, adamlar ómirinde bes bir-biri menen almasıp turatuǵın basqıshların ózine tán táreplerin táriyiplep beredi. «Altın ásir», «gúmis ásiri»,

«mıs ásiri», «yarım quday-qaharmanlar ásiri» hám eń aqırında ózi jasap turǵan ásirdi «temir ásiri» dep bahalaydı. «Altın ásir» adamları baxıtlı edi, qayǵısız ómir keshirdi.

«Gúmis ásirdiń» qaysar, qudaylarǵa baǵınbaǵan adamlardı Zevs qırıp tasladı.

«Mıs ásiri» niń adamları óz-ara jarıs hám kelispewshilikler nátiyjesinde ózleri bir-birin jenship tasladı. Tórtinshi «Temir ásiriniń» qanlı urıslarında yarım quday qaharmanları da qaytıs bolǵan.

Gesiod «Temir ásirdi» qara boyawlar menen ayanıshlı táriyipleydi. Miynet awır, kún qıyın, haqıyqat joq, adamlar ortasında insap, haqıyqatlıq qalmaǵan. Gomer hám Gesiod miynetine tán bolǵan ádep-ikramlılıq, huqıqıy tártipintizamnıń insanlar ortasında ornatıw hám olarǵa aqıl nurın baǵıshlawǵa qaratılǵan umtılıwlar keyinshelik jeti danıshpan iskerliginde dawam ettirildi. Bul jeti danıshpan Fales, Pittak, Periandr, Biant, Salon, Kleabul hám

23

Xilon. Bul danıshpanlar jámiyette ádillik ornatıw ushın gúres alıp bardı. Olardıń ayırımları hákim yamasa nızam shıǵarıwshı sıpatında óz ideyaların ámelge asırıwǵa háreket qıldı. Máselen, Salon menshik hám mámleket qarızların biykar qıldı, qarız beriwdi ádilli tiykarǵa qoydı. Salon tárepinen dúzilgen polis demokratiyası baylar menen kámbaǵallardı kelisimge keltiriw ushın islep shıǵılǵan qagıydalarǵa tiykarlanar edi. Solon bir táreptiń ekinshi tárep máplerin jerge urıw tiykarında ústinlikke erisiwlerdi ashıq qaralaydı. Jámiyetlik siyasiy hám huqıqıy tártiplerdiń filosofiyalıq ideyalar tiykarında qayta ózgertiw pikirlerin aldıǵa súrgen. Pifagor (eramızǵa deyin

580-500 jıllar) hám onıń shákirtleri (Arxit, Lizis, Dgigolay hám basqalar), hámde áyyemgi dúnyanıń ataqlı filosofı Geraklit (eramızǵa deyingi 530-470) demokratiyanı kritika qılıp aristokratiyalıq basqarıw usılın aqıllı hám ádep-ikramlı jetik adamlar hakimiyatın jaqlap shıqtı.

Pifagor hám onıń pikirlesleriniń dúnya kóz-qarasları bir qansha mistikalıq bolsada, biraq olar dúnyanıń tiykarın materiallıq belgili sanlar dúzedi dep esaplar e di. Hámme nárseniń tiykarı aqır aqıbette sanlarǵa barıp taqaladı. Ádep-ikramlılıq hám siyasiy-huqıqıy waqıyalardıń hám tiykarın sanlar xarakteristikasına izlew kerek, máselen, ádillik túsinigi teńlerge teńlik penen juwap qaytarıw demek.

Pifagorshılar idealı polis edi. Biraq polista ádil nızamlar bolıwı kerek. Pifagordıń kórsetiwinshe, qudaydan soń, ata-ananı hám nızamdı húrmet qılıw kerek, quday, ata-ana hám nızam. Pifagorshılar tártipsizlik, anarxiyadan qattı jerkener, insanıy qatnasıqlar anarxiya zulımınan azat etilip huqıqıy tártip hám gormaniyaǵa iye bolıwı kerek degen ideyanı alǵa súrdi.

Platonnıń siyasiy hám huqıqıy táliymatları

Platonnıń ideal jámiyet hám mámleket haqqındaǵı táliymatı onıń keyingi dialoglarında

(«Mámleket», «Nızamlar» hám basqalar) rawajlandırıldı. Onıń ideyalar haqqındaǵı kózqaraslarınıń tiykarı tómendegishe: haqıyqıy barlıq bul materiallıqtan tısqarı aqıl menen pikir etiletuǵın ideya. Biziń kózimizge kórinip, sezimlerimizge tásir qılıp turǵan nárseler bar bolıwǵa baylanıslı emes, sonıń ushın da haqıyqıy biliw bul bar bolıwdı biliwden ibarat yaǵnıy ideyallardı biliwden ibarat. Bar bolıwdı hámme de bile bermeydi, tek ǵana filosoflardıń qolınan keledi. Ol

óziniń «Mámleket» dep atalǵan shıǵarmasında ádilli ideal mámleketti táriyipler eken, mámleket polistegi jámiyetlik-siyasiy ómir menen dúnyanıń birigiwinen payda boladı, deydi. Platonnıń táliymatına kóre ádillik degende birinshi náwbette hár bir adam óz isi menen shuǵıllansın, basqalardıń islerine aralaspasın, polis túrli zárúrliklerdiń ulıwmalasqan kórinisi degen ideyanı alǵa súredi. Bul aymaqlar

24

zárúrliklerin qandırıw ushın mámlekette adamlar ortasında miynet bólistiriliwi qarar tapqan bolıwı kerek.

Ideal mámlekette hayallar, erkekler menen teń huqıqqa iye. Platon ideal mámleketinde úsh qatlam: filosoflar, áskeriyler hám diyqanlar, ónermentshiler bolıwın tán alǵan.

Platon óziniń «Nızamlar» atlı shıǵarmasında mámlekettiń tiykarı hám qurılıwı haqqında tolıq toqtalıp ótedi. Platon ideal mámleketiniń eń áhmiyetli belgileri tómendegilerden ibarat.

Onıń 5040 puqarası shek taslaw arqalı jer maydanı hám úy-jay aladı biraq bul jer hám úy olardıń menshik múlki esaplanbaydı. Barlıq jerler mámlekettiń múlki bolıp adamlardıń perzentleriniń birine miyras bolıp ótiwi múmkin. Bar múlktiń kóp hám azlıǵına qarap, adamlar tórt toparǵa bólinedi:

Baylıqtıń da kámbaǵallıqtıń da málim shegarası bolıp, bul nızam tárepinen belgilep qoyıladı. Qullar hám shet ellerden kelgen diyqan, ónerment, sawdager joqarıda aytılǵan 5040 puqara quramına kirmeydi. Birinshi mámlekette de, ekinshi mámlekette de hámme jumıs óz-ara kelisiw hám qatnasıq tiykarında alıp barıladı. Jaslar erkekler menen teń huqıqqa iye bolsalarda, biraq olar joqarı basshı lawazımına kóterile almaydı. Platon mámleketiniń basında basqıshpabasqısh saylawlardan ótken 37 húkimdar turadı dep aytıp ótti.

Húkimddardıń jası 50 den 70 jasqasha boladı. 360 adamnan ibarat bolǵan saylaw keńesi úlken huqıqlarǵa iye. Platon ideal mámleketinde nızamshılıqka itibar qaratqan, másláhát berip, nızamlar júdá qatań bolmasın, nızamǵa boysınıw menen birge húkimdarlar jámiyetti erkin basqara alsın, nızamlardı islep shıqqanda geografiyalıq ortalıq, klimat, topıraq hám basqa da sebepler itibarǵa alınıwı kerek. Platon nızamlarǵa boysınbawshılıqtı qattı qaralaydı.

Hár qıylı shayırlar, alımlar jańalıqlar jaratıp, nızamlardı buza bermesin, Platon óz kózqaraslarında ideologiyalıq máselelerine úlken itibar berdi. Mámleket hám nızamlardıń iláhiy hám sózsiz qúdiretin adamlarǵa jetkeriw, olardıń oyına sińdiriw kerek. Nızamqaǵıydalardı buzıwshılıq qattı jazalanıw kerek. Platon tárepinen eki yarım mıń jıl aldın aytılǵan «Nızam

ústemligi», «Nızam ústemligi» ideyaları biziń kúnimiz ushın gúmansız júdá paydalı.

Aristoteldiń mámleket hám huqıq haqqındaǵı táliymatı

Aristotel, Platonnan keyingi eń ullı oyshıl sıpatında maydanǵa shıqtı. (Eramızdan aldıńǵı

384-322 jıllar). Óziniń «Politiya», «Afina siyasatı», «Etika» sıyaqlı shıǵarmalarında siyasiy, huqıqıy kóz-qaraslardı bayan etedi. Platon siyasat pánin hár tárepleme islep shıǵıwǵa, siyasattı

ádep-ikramlılıq shegarasında qarawǵa

25

háreket qıldı. Ádep-ikramlılıq siyasattıń baslanǵısh tochkası, onıń alǵı sózi, deydi ol. Aristotel

ádilliktiń eki túrin parıqlap kórsetedi. Teńlikke salıwshı ádillik mısalı arifmetikalıq teńlik, yaǵnıy mine usı baǵdardı jámiyet rawajlanıwına usınıs etiw. Belgilewshi ádillik tap geometriyalıq teńlikke usaydı. Yaǵnıy barlıq haq-huqıklar payda adamlar ortasında hár kimniń ózine jarasa bólistiriliwi kerek. Aristoteldiń etika baǵdarındaǵı izleniwleriniń tiykarı sodan ibarat, siyasiy

ádillik adamlar ortasındaǵı teńlik, erkinlikke tiykarlanǵan bolıp, hár bir adamnıń óz zárúrliklerin qandırıw menen belgilenedi.

Aristotel kóz-qaraslarında mámleket kóplep quramalı bólimlerdiń óz-ara sáykesliginen dúziledi. Mámleket ózine tán bir shólkem bolıp, puqaralardıń birigiwinen dúziledi. Mámlekettiń hár bir túrinde ózine tán insan huqıkları islep shıǵarılǵan boladı. Aristotel mámleketiniń siyasiy shólkem ekenin tastıyıqlap, mámleket bul joqarı hákimiyatqa iye bolǵan siyasiy dúzim, dep túsindiredi. Mámlekettiń tuwrı hám natuwrı basqarıw formalarında ajıratadı. Mámlekettiń tuwrı basqarıw forması xalıqqa payda keltiredi. Natuwrı basqarıw túrinde tek tar kólemdegi puqaralarǵa payda keltiredi. Mámleketti basqarıwdıń úsh forması monarxiya, aristokratiya, politiyanı kórsetedi. Mámleket basqarıwdıń natuwrı forması tiraniya, oligarxiya, demokratiya.

Aristotel mámleket basqarıw formalarınıń hár túrliligin tekserip shıǵadı. Onıń pikirinshe, eń tuwrı basqarıw túri bul politiya. Basqa mámleket formaları politiyadan azlı-kem sheginiwlerge tiykarlanadı. Mámleketti natuwrı basqarıw formasınan eń jamanı bul tiraniya.

Politiya oligarxiya hám demokratiyanıń eń jaqsı táreplerin birlestiredi, biraq olardıń jaman táreplerinen pútkilley azat mámleket forması. Aristotel islep shıqqan ideal mámlekettiń joybarın

ápiwayı bir fakttı tájiriybede sınap kóriw sıyaqlı anıq bir belgiler menen xarakterlep bolmaydı, dep kórsetedi. Ideal mámlekettiń xalqı jeterli dárejede bolıp, anıq kózge taslanıp turıwı kerek. Onıń aymaǵında qurǵaqlıq hám teńizge jaqsı baǵdarlanǵan bolıwı zárúr.

Barlıq jerler ekige bólinedi. Bir bólegi pútin mámleket tárepinen ulıwma tárizde paydalanılatuǵın jerler, ekinshi puqaralardıń menshik jerleri. Tınıshlıqtı jámiyettiń gúllewi dep bahalaǵan alım, urıslardı huqıqqa qarsı hádiyse dep bahalaydı. Aristotel, Sakrat hám Platonnıń ádillik hám nızamlıq birbirine say keliw zárúrligi ideyasın qorǵaydı. Ulıwma alǵanda, huqıq siyasiy hádiyse bolǵanı ushın onı siyasiy huqıq dep atasa boladı. Tábiyat nızamları hámme jerde birdey áhmiyetke iye bolıp, tán alınıwı yamasa alınbaslıǵına qaramay bar bola

26

beredi. Bunnan tısqarı, shártli huqıq ta bar. Ol shárayatqa qarap ózgerip turıwı múmkin. Tábiyiy huqıqlar da shártli huqıqlar da mámleket siyasatına xızmet qıladı. Bul huqıq normaları izbe-iz, turaqlı bolıwı zárúr. Nızam siyasatqa say bolıwı ushın eń dáslep ádillik tiykarında júzege keliwi zárúr. Aristotel áyyemgi dúnyanıń eń belgili, genial oy iyesi edi. Onıń shıǵarmaları ásirler boyı óz kúshin joǵaltpay kiyatır. Ol waqıyalardı tereń, ilimiy analiz etiwde óz ustazı Platonnan bir qansha ozıp ketken edi.

Temanı bekkemlew ushın sorawlar:

1.Áyyemgi Greсiya siyasiy huqıqıy táliymatları qashan payda bolǵan?

2.Áyyemgi Greсiya siyasiy xuqıqıy táliymatlarınıń rawajlanıwında ―jeti danıshpan‖nıń siyasiy-huqıqıy ideyalarınıń tutqan ornı?

3.Platonnıń mámlekettiń payda bolıwı haqqındaǵı kóz qarası?

4.Platonnıń nızamshılıq hám siyasat haqqındaǵı kóz qarası?

5.Platonnıń ideal mámleket haqqındaǵı kóz qarası?

6.Aristoteldiń mámlekettiń payda bolıwı haqqındaǵı kóz qarası?

Ádebiyatlar:

1.Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiѐt ywlida. 6-tom. — T.,

«Wzbekiston», 1998.

2.Karimov I. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon haѐt - pirovard maqsadimiz.T.: Wzbekiston. 2000. - 109 b.

3.Karimov.I. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish vayangilash mamlakatni modernizaсiya va isloh etishdir-T.:Wzbekiston,2005.

5.Istoriya politicheskix i pravovwx znaniy. Pod obshey redakсiey NersesyanсaV.S.- Moskva, izd. ―Norma-Infra‖, 1999. - 736 s.

6.Al-Farabi. Istoriko-filosofskie traktatı. Alma-Ata: Nauka, 1975.

7.Nersesyanс V.S. Sokrat. - Moskva, ―Nauka‖, 1977.150 s.

8.H.B.Boboev va boshqalar. Siѐsiy va huquqiy talimotlar tarixi. Darslik.2002.

9.F.Muhiddinova. Siѐsiy va huquqiy talimotlar tarixi.TDYuI. 2002.

10.Rassel B. Istoriya zapadnoy filosofii. – Moskva, izd.: ―Akademicheskiy proekt‖, 2000. 765 s.

11.Filosofiya konspekt lekсiy//- Moskva, izd. ―Prior‖ , 2001. 224 s. 12.Sulaymonova F. Sharq va Ǵarb. — T., «Wzbekiston», 1997.

13.Xolov.B. Magistrlik dissertaсiyasi. ―Monteske siѐsiy-huquqiy talimotida hokimiyatlar bwlinishi va uning Wzbekistonda amaliy ifodasi‖.2003.

14.Samiev B. Huquqiy davlat: ǵoyalar tarixi va hozirgi zamon. Magistrlik dissertaсiyasi. 2003

15.F.Muhiddinova. Siѐsiy va huquqiy talimotlar tarixi.TDYuI. Maruzalarmatni.2005.

27

Áyyemgi Rimde siyasiy hám huqıqıy táliymatlarREJE

. Ulıwma sıpatlama

. Ciсeronnıń mámleket hám huqıq xuqıq haqqındaǵı táliymatı 3. Rim yuristleriniń siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları

Áyyemgi Rim siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı mıń jıllardı óz ishine aladı hám usı dáwir ishinde áyyemgi Rimde ózgerip turǵan soсial ekonomikalıq, siyasiy-huqıqıy kózqaraslardı waqıyalardı sáwlelendiredi. Áyyemgi Rim tariyxı úsh basqıshtan ibarat. Patshalıq (eramızǵa deyin 754-510 j), respublika basqarıw usılı (504-28 j) imperatorlıq (27 eramızǵa deyin hám 475 j). Jalǵız Rim imperiyası eramızdıń 395 jılı pútkilley bólinip ketti. Batıs (orayı Rim), Shıǵıs (orayı Kanstantinopol) Vizantiya imperiyası –bular 1453 jılǵa deyin jasap keldi.

Áyyemgi Rimdegi siyasiy-huqıqıy kóz-qaraslar uzaq waqıt dawamında túrli qarama-qarsı kúshler patriсiylar ham plebeyler ortasındaǵı tınımsız gúresler nátiyjesinde rawajlanıp bardı.

Áyyemgi Rimdegi siyasiy-huqıqıy kóz-qaraslar áyyemgi Greсiyada júzege kelgen jámiyetliksiyasiy kóz-qaraslar tásirinde edi. Eramızǵa deyin V ásir ortalarında plebeyler jazba ráwishtegi nızamlar tayarlanıwın talap qılıp shıqtı hám Greсiyaǵa adamlar jiberip, olardaǵı nızamshılıq, mámleketshilik tiykarlanıp úyrenip keliw, ásirese Salon dáwirinde jaratılǵan nızamlarǵa úlken itibar beriwdi tapsırdı. Bul tájiriybeler puxta úyrenilip, aqırı XII tabliсadan ibarat bolǵan áyyemgi Rim huqıq normaların islep shıǵıwǵa tiykar boldı. Áyyemgi Greсiyanıń ataqlı filosofları Sakrat, Platon, Aristotel, Epikur, stoikalar, Polibiy hám basqalar áyyemgi Rim jámiyetlik-siyasiy hám huqıqıy kóz-qaraslardıń júzege keliwine kúshli tásir qıldı. Áyyemgi Rimde yurisprudenсiya pániniń rawajlanıwı úlken waqıya edi. Rim yuristleri huqıqtıń ulıwma teoriyalıq mashqalaların jaratıp berdi. Ayırım huqıqtanıw tarawları (mámleket hám huqıq teoriyası hám hákimshilik huqıq, jınayat huqıqı, xalıq-aralıq huqıq) ǵárezsiz túrde islep shıǵıldı. Rim huqıqtanıwshıları jámiyette bolıp atırǵan jańalıqlardıń teoriyalıq tiykarın islep shıqtı. Rim yuristleri tárepinen oylap tabılǵan yurisprudenсiyaǵa tán atamalar, pánler búgin bizde de

úyrenilmekte.

Rim imperiyasında eramız basında xristianlıq payda boladı. Dáslepki xristian táliymatları barlıq erkinlik haqqındaǵı nızamlardı, bar bolǵan kóplep tábiyiy huqıq ideyalların jańa din óz atınan, iláhiy ruwx, qudaydıń kórsetpesi dep

28

talqılay baslaydı. Barlıq adamlardıń teńligi, onı adamlar ortasında qarar tabıwı zárúrligi haqqındaǵı ideya úlken áhmiyetke iye edi. Xristianlıqtıń payda bolıwı hám jáhán dini sıpatında keńeyip, bekkemlenip barıwı insaniyat rawajlanıwınıń keyingi basqıshlarına kúshli tásir qıldı. Eramızdıń II ásirinde xristian jámáátshiliginde awhal bir qansha ózgerdi. Uyım baslıqlarınıń ústemligibekkemlenedi, olar ortasında baylanıs kúsheyedi, ruwxaniylar payda boladı.

Shirkew yerarxiyasınıń payda bolıwı, diniy dogmattı kúsheytirip jiberdi. Dáslepki xristianlıq táliymatlarda qulshılıqtı joǵaltıwǵa, menshik múlikshilikti biykar qılıwǵa, adamlar ortasındaǵı teńsizlikti joq etiwge qaratılǵan ideyalar bar edi.

Áyyemgi Rim siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxında Mark Tulliy Ciсeron (106-43 eramızdan aldıńǵı jıllar) ayrıqshı orın iyeleydi. Belgili arator, mámleket iskeri hám oyshıl.

Ciсeronnıń mámleket hám huqıq mashqalalarına baǵıshlanǵan «Mámleket haqqında», «Nızamlar haqqında», «Minnetler haqqında» hám basqa shıǵarmalarında siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları sáwlelengen. Mámlekettiń payda bolıwınıń sebebi adamlardıń birge jasawǵa umtılıwı bolıp tabıladı. Birge jasaw adamnıń tábiyiy zárúrligi, deydi Ciсeron. Mámleket xalıqtıń isi, baylıǵı.

Ciсeron mámlekettiń dúziliw formalarına úlken áhmiyet berdi. Ol úsh ápiwayı mámleket formasın kórsetedi: patshalıq hákimiyatı, aristokratlar hákimiyatı hám xalıq hakimiyatı. Bulardıń hár biri óziniń artıqmashılıqlarına hám kemshiliklerine iye. Sonıń ushın bulardıń bárine tán bolǵan artıqmashılıqlardı ózinde birlestirgen quramalı mámleket forması maqsetke muwapıq. Zorlıq penen ornatılǵan jekke shaxs yamasa alaman húkimdarlıǵı, yamasa bir tóreniń húkimranlıǵı mámleket forması dep esaplanbaydı, buǵan jol qoyıw múmkin emes. Bul jerde ulıwmainsanıy máp hám hámme ushın teń huqıqta joq.

Ciсeron dóretpesinde haqıyqıy mámleket iskeri hám ideal puqaraǵa tán pazıyletler úlken orın alǵan. Huqık tiykarında tábiyatqa tán bolǵan ádillik jasawı kerek deydi ol. Tábiyiy huqıqtıń belgi hám qásiyetlerin táriyiplew menen bir qatarda, Ciсeron unamlı huqıqtıń ózin menshikli hám ulıwmalıq huqıqlarǵa bóledi. Ciсeronnıń dóretpe miyrası insaniyat mádeniyatınıń rawajlanıwına úlken tásir kórsetti.

Rim huqıqtanıwshılarınıń siyasiy hám huqıqıy kóz-qarasları

Eramızǵa deyingi II ásir baslarında huqıqtanıwshılıq, ásirese puqaralar huqıqı barısında

M.Maniliy, P.Muсiy Sсevola hám M.Yuniy Brut jemisli miynet etti. Huqıqıy máseleler tómendegi tarawlardı óz ishine alar edi:

29