Huqiq

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

YURIDIKA FAKULTETI MÁMLEKETLIK

HUQÍQ HÁM BASQARÍW

KAFEDRASÍ

Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı páni boyınsha lekсiya teksti

Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı páni túsinigi, predmeti,wazıypaları hám prinсipleri

Reje

1.Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı pániniń predmeti, úyreniw usılları,wazıypaları hám áhiymeti.

2.Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı pániniń dizimi.

3.Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı pániniń basqa ulıwma teoriyalıqpánler menen baylanısı

Ǵárezsiz Ózbekstan jańa mámleket qurıp atırǵan búgingi kúnde insaniyattıń siyasiy hám huqıqıy tájiriybesine hám bul tájiriybeni ózinde kórsete bilgen siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxın úyreniw zárúrligi kelip shıqpaqta. Jámiyetimiz ideyaları barlıq xalıqlar tárepinen jaratılǵan siyasiy mádeniyat jetiskenliklerin óz ishine aladı hám ózinde ámelge asıradı.

Ótmishtegi áwladlardıń mámleket hám huqıq, ádil jámiyetlik dúzim haqkındaǵı pikirleri hám olardı qanday baǵdarda rawajlandırǵanlıǵın biliw ásirese jaslar ushın, eń kereklisi bolıp tabıladı. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxınıń wazıypası áwladtan-áwladqa ótip kiyatırǵan siyasiy hám huqıqıy bilim tarawındaǵı tájiriybeni úyreniw, ulıwmalastırıwdan ibarat. Bul bahasız baylıqtan paydalanbay turıp, jańa milliy mámleket qurıw wazıypasın ámelge asırıw qıyın.

Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar mámleket hám huqıqtıń payda bolıwı nátiyjesinde júzege keldi. Siyasiy táliymatlar keń mániste jámiyettegi klasslar, qatlamlar hám qáwimler, milletler hám illetler, sonday-aq mámleketler ortasındaǵı múnásiybetlerdi bildiriwshi pikirler hám wazıypalardı óz ishine aladı. Bul kóz-qaraslardıń tiykarın hákimiyat máselesi, mámleket dúziw hám basqarıw usılları máseleleri dúzedi. Jámiyettiń rawajlanıwı nátiyjesinde siyasiy hám huqıqıy bilimler hám rawajlanadı, bayıp baradı. Usıǵan muwapıq siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxınıń predmeti de rawajlanıp, ózgerip bardı. Siyasat, mámleket, huqıq máseleleri filosofiya, politologiya, soсiologiya, huqıqtanıw hám basqa gumanitar pánler tárepinen de

úyrenildi. Olar ortasında dawam etiwshi baylanıslar bar. Biraq hár bir pánniń bul máselelerge kózqarası hár túrli. Eger siyasiy hám huqıqıy táliymatlar mámleket hám huqıqtıń payda bolıwı menen payda bola baslaǵan bolsa, siyasattanıw páni siyasattıń ekonomikalıq, jámiyetlik hám ideyalıq iskerliginen ǵárezsiz jámiyetlik isker sıpatında ajıralıp shıǵıwı nátiyjesinde júzege keldi.

Bunnan tısqarı siyasattanıw pániniń predmeti siyasiy táliymatlar emes, al real siyasiy jaǵdaylardıń ózi. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı mámleket hám huqıq haqkındaǵı teoriyalıq bilimlerdiń payda

1

bolıwı hám rawajlanıw tariyxın úyreniwshi hám tariyxıy hám teoriyalıq qánigelikke tiyisli pán.

Onıń ishinde mámleket, huqıq, siyasat hám nızam shıǵarıw haqqındaǵı teoriyalıq bilimlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı sóz etildi. Bul pánde siyasiy hám huqıqıy hádiyselerdi táriyiplewshi teoriyalıq ideyalar, nızam-qaǵıyda hám táliymatlar tariyxı óz ornın tapqan.

Jámiyette teoriyalıq táliymatlardan basqa siyasiy hám huqıqıy waqıyalardı ózinde kórsete alatuǵın kóz-aldına keltiriwler hıstuyǵılar, isenimler, keypiyatlar, pikirler hám bar. Bular xalıq awız-eki dóretpelerinde, kórkem shıǵarmalarda, jámiyetlik hám siyasiy ǵayratkerlerdiń siyasiy hám huqıqıy hádiyseler haqqındaǵı aytqan pikir hám oylarında bildirilgen. Olar belgili teoriya dárejesinde bolmasa da, jámiyettegi túrli jámiyetlik-siyasiy háreketlerdiń máplerin, siyasiy dástúrlerin anıqlaw hám júzege shıǵarıw imkanın beredi. Siyasiy táliymatlar tariyxı bulardı da óz ishine aladı hám úyrenedi. Miynetkesh xalıq máplerine, arzıw-úmitlerin, jámiyetlik rawajlanıw mútájliklerin bildiriwshi ideyalar áhmiyetli orın tutadı. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxında jámiyetlik rawajlanıw zárúrliklerin ózinde sáwlelendiriwshi ulıwma insaniy, ulıwma adamıylıq pikirler, arzıwlar ayrıqsha dıqqatqa ılayıq. Insan huqıqların húrmet etiw, isbilermenlik erkinligi; sóz erkinligi, baspa sóz erkinligi hám taǵı basqalar».

Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı pánine tán qásiyetlerdiń jáne biri sodan ibarat, onda siyasiy hám huqıqıy táliymatlar birgelikte úyreniledi, sebebi siyasiy hám huqıqıy hádiyseler bir-biri menen túp-tiykarınan baylanıslı. Usıǵan ılayıq halda siyasiy hám huqıqıy hádiyselerdi táriyiplewshi teoriyalıq túsiniklerdi hám bir-birinen ajıratqan halda úyreniw múmkin emes.

Siysiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı mámleket hám huqıq máselelerin keń túrde, ásirese mámleket hám huqıqtıń negizi, jámiyette tutqan ornı hám rolin táriyiplewshi táliymatlar hám ideyallardı izertleydi. Negizi huqıq teoriyasına tiyisli bul máselelerden basqa huqıqtıń ózaldına bir tarmaqları shegarasında qarap ótiletuǵın jınayat hám jaza, ayıp hám juwapkershilik túrleri, huqıq subektleri, sudtıń shólkemlestiriliwi, roli hám tolıq huqıqlıǵı, administrativ is júritiw baǵdarları sıyaqlı máselelerdi bildiriwshi pikir hám kóz-qaraslar hám siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı shegarasına kiredi. Olar mámleket hám jámiyettiń siyasiy jaǵdayın biliwge kóz aldına keltiriwge járdem beredi hám júdá áhmiyetli is boladı. Siyasiy hám huqıqıy táliymattıń júzege keliwi hám rawajlanıwına ataqlı filosoflar qosqan úlken úlesin aytıp ótiw kerek. Filosofiyalıq pikir hám tariyxınıń bir qatar ataqlı wakilleri házirgi zamanda da siyasiy hám huqıqıy

2

táliymatlar tariyxınıń ullı wákilleri bolıp tabıladı. Olardıń huqıq filosofiyasına tiykar salǵanlıǵın ayrıqsha atap ótiw kerek. Máselen, Platon, Aristotel, Kanfuсiy, Farabiy, Kant, Gegel hám basqalar. Filosofiyanıń siyasiy hám huqıqıy táliymatlarǵa tásiri, jámiyetlik siyasiy hám huqıqıy táliymatlar wákilleriniń kópshiligi ózleri filosof bolmasa da, óz dáwiriniń filosofiyalıq ideyalarına hám metodologik baǵdarlarǵa tayanǵanlıǵınan da kórinedi. Siyasiy hám huqıqıy pikirdiń rawajlanıwında filosofiyanıń tásirin esapqa alǵan halda, onıń ózine tán teoriyalıq qásiyetleri barlıǵın túsiniw zárúr. Bul siyasiy hám huqıqıy hádiyselerdiń jámiyette tutqan ornı hám roli, ózine tán rawajlanıw nızamları menen belgilenedi. Máselen, Platon, Aristotel, Farabiy, Kant, Gegel hám basqa filosoflardıń mámleket hám huqıq haqqındaǵı filosofiya táliymatları siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxında ayrıqsha túsinikler, ózine tán biliw zatları járdeminde anıq wazıypa hám maqset kóz-qarastan jaratıladı. Bul jerde úyreniletuǵın táliymatlardıń huqıqıy siyasiy tiykarı, ózine tán qásiyetlerdi ashıp beriwge pát endiriledi. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı mámleket hám huqıq teoriyası, mámleket hám huqıq tariyxı hám basqa yuridikalıq pánlerinen hám parıqlanadı. Bul pánler siyasiy-huqıqıy mekemeler hám institutlardıń ózin úyrense, siyasiy táliymatlar tariyxı olardıń teoriyalıq bilimde táliymatlarda táriyipleniwi úyreniledi. Sonı aytıp ótiw kerek, mámleket hám huqıq tariyxı bilmesten turıp onı sıpatlawshı siyasiy hám huqıqıy táliymatlar mazmunın biliw múmkin emes. Huqıqtanıw qanigeligindegi birbiri menen tábiyiy ráwishte baylanǵan tariyxıy hám teoriyalıq pánler arasında siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı óziniń genoseologiya dárejesi hám jaǵdayı menen ajıralıp turadı, olardıń hámmesin óz-ara baylanıslılıǵın táriyipleydi. Ol házirgi zaman mámleket hám huqıq máselelerin úyreniw hám izertlewdiń kerekli teoriyalıq shártlerden biri sıpatında xızmet qıladı.

Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxı jámiyetlik siyasiy dúzim, hákimiyat, mámleket hám huqıq haqkındaǵı ideyalar hám táliymatlardıń payda bolıwı hám rawajlanıw nızamları haqqındaǵı pán.

Siyasiy hám huqıqıy táliymatlardı úyreniw metodologiyası

Jámiyettiń rawajlanıwı ózine tán rawajlanıw nızamlarına iye. Bul nızamlardı ashıw hám oǵan ámel qılıw jolların kórsetip beriw pánniń wazıypası bolıp tabıladı. Jámiyetlik-siyasiy pikir tariyxında jámiyet rawajlanıwı tuwrısında túrli táliymatlar júzege keldi, rawajlandı hám ıdıradı, ornına jańa táliymatlar payda boldı. Bunıń sebebi bul táliymatlardıń haqıyqatqa tuwrı keletuǵın dárejesiniń salıstırmalılıǵınan ilim-pánniń rawajlanıwı jámiyetlik

3

tájiriybe ol yamasa bul táliymat shegarasınan shıǵıw, dáwir talabına juwap beretuǵın jańa keńirek túsinikler dizimine ótiw zárúrligin talap qıla baslaydı. Mine usı dáwirlerde jańa kózqaraslar menen eski kóz-qaraslar ortasında tartıs keskinlesedi.

Tariyx sabaǵı sonda, onıń keskin burılıwlarda, jámiyetlik filosofiyalar almasıp atırǵanda jámiyetlik mashqalalar hám qarama-qarsılıqlar qattı kúsheyedi, milliy qáwipsizlikke, puqaralar tınıshlıǵı hám turaqlılıqqa qáwip tuwdırıwshı faktorǵa aylanadı.

Siyasiy táliymatlardı qarap ótiw usılı óz-ara tartısta bolǵan siyasiy hám huqıqıy mekteplerdiń biri tárepine ótip almastan, olarǵa obektiv ádil bolıwdı talap etedi. Sovet dúzimi dáwiri siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxınıń barlıq mashqalalarına partiyalılıq, tar klasslıq

ólshem tiykarında qaraldı. Bul jaǵday siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxınıń kóp mashqalaları bir jaqlama bahalawǵa alıp keldi, obektiv hám ádil úyreniwge imkan bermedi. Kommunistlik ideologiya haqıyqatlıq ólshemlerine tuwrı kelmeytuǵın kóplep táliymatlar pútkilley úyrenilmedi. Shıǵıs siyasiy táliymatları, Islam siyasiy hám huqıqıy mádeniyatın ádil úyreniw imkaniyatları sheklep qoyıldı.

Izertlewshi qanday salada bolıwına qaramastan predmetke qalay jaqınlasıw kerek degen máselege, álbette dus keledi. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxın úyreniw hám oǵan jaqınlasıw teoriyalıq hám is júzesindegi máselelerdi shuqırlastırıp, obektiv ilimiy haqıyqattı anıqlawǵa tuwrı keletuǵın izertlew jolların islep shıǵıw metodologiyanıń áhmiyetli mashqalası bolıp tabıladı. Izertlewdiń nátiyjesi ǵana emes, oǵan alıp baratuǵın jol hám teoriyalıq tiykarlanǵan, haqıyqıy bolıwı kerek. Búgingi kúnde jámiyetlik hádiyselerge, tariyxqa jańasha,

сivilizaсion jaqınlasıw qollanılmaqta. Bul jaqınlasıw mámleket, huqıq hám usı sıyaqlı jámiyetlik hádiyselerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı sebeplerin úyreniwde ruwxıy mádeniy sebeplerge kóbirek áhmiyet beriwdi talap etedi. Anglichan alımı A.Toynbinniń pikirine kóre, сivilizaсiyanıń ishki mazmunı, ruwxıyatınıń mádeniy sebepleri quraydı.

Civilizaсion konсepсiya mámleketti сivilizaсiyanıń ózgermes belgisi dep biledi.

Civilizaсiyanıń rawajlanıw dárejesi qanday bolıwdan tısqarı mámleket huqıq tártibin támiyinlew hám jámiyetlik qatnasıqlardı tártipke salıp turıw ushın bárháma kerek. Mámleket tariyxta jámiyettiń payda kóriwshi qatlamlarınıń siyasatın ámelge asırıw klasslıq antogonizmlerdi basqarıw wazıypaların da orınlaǵan bolsa da, tiykarınan ol jámiyettiń siyasiy hám ruwxıy rawajlanıwın támiyinlewshi qúdiretli kúsh. Ol hár túrli klasslar, qatlamlar, milletler ortasında tınıshlıq hám

4

tatıwlıqtı támiyinlewshi kúsh, shólkem. Civilizaсion jaqınlasıw konkret shaxs huqıqların birinshi orınǵa qoyadı. Konkret shaxs huqıqlarınıń ústinlik ideyası bul jaqınlasıwdıń ózine tań qaldıratuǵın tárepi bolıp tabıladı. Formaсion konсepсiyaǵa tiykarlanıp, mámleket klasslar payda bolıwı menen birge payda boladı.

Ekonomikalıq jaqtan húkimdar bolǵan klass óziniń siyasiy hákimiyatın ámelge asırıw ushın mámleketten paydalanadı. Klasslar hám mámleket ómirlik emes. Insaniyat óziniń rawajlanıw tariyxında áyyemgi dúzimnen baslap, qulshılıq, feodal, kapitalistlik formaсiyalardı basıp ótedi, odan kommunistlik jámiyetke kirip baradı. Kommunistlik jámiyette klasslar hám mámleket bolmaydı. Bul ideyanı ámelge asırıw kóplegen qolaysız aqıbetlerge alıp keledi.

Birinshiden, jámiyet rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında ekonomikanıń kóp qatlamlılıǵı biykar qılınadı, aqıbette bir-birine qarama-qarsı tiykarǵı klasslar ǵana analiz sheńberine kiredi, xalıqtıń úlen bólegi esapqa alınbay qaladı.

Ekinshiden, ekonomikalıq bazis ústqurmaǵa qatnasınan belgilewshi tiykarǵı sebep dep esaplanıp, oǵan qısım beriw, onı absolyutlestiriw insan ruxıyatınıń, dóretiwshilik iskerligin mensinbewge, shaxstıń ulıwmainsanıy ideallar menen ayqınlasqan qádiriyatların biykar qılıwǵa alıp keldi. Insanǵa qaytalanbas shaxs sıpatında emes, klasstıń wákili sıpatında, huqıq bolsa ústem klasstıń nızam dárejesine kóterilgen erki dep qaraladı. Bul táliymattı júzege shıǵarıw, insan huqıqların sheklewge, xalıqtıń úlken bóleginiń máplerin esapqa almawlıqqa alıp keledi.

Úshinshiden, formaсion jaqınlasıw klasslar, qatlamlar ortasında qaramaqarsılıqtı kúsheyttiredi, olardı bir-birine qarama-qarsı qoyadı. Mámleketti bir klasstıń ústinen ekinshisiniń ústemligin támiyinlewshi kúsh dep nadurıs juwmaqlar qıladı. Házirgi zaman ilimiy ádebiyatında formaсion jaqınlasıw áste-áste óz ornın сivilizaсion jaqınlasıwǵa bosatıp bermekte, sebebi bul jaqınlasıw huqıqıy mámleket hám huqıq wazıypalarına tuwrı keledi, olardı ilimiy analiz qılıw imkaniyatın beredi. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxın úyreniwde jámiyetlik ekonomikalıq shárt shárayatlardı hám, ruwxıy, mádeny sebeplerdi de esapqa alıw zárúr. Eń áhmiyetligi bul sebeplerdiń bir-birine qarama-qarsı qılıp qoymawdan ibarat. Olar bir-birin toltırıp, bayıtıp turıwı kerek. Jámiyet ózine tán rawajlanıw nızamlarına boysınǵan halda rawajlansa da, hár bir xalıq

óziniń tariyxıy tájiriybesi, ózine tán mádeniyatı hám tradiсiyaları arqalı ulıwma rawajlanıw nızamların bayıtadı. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxınıń úyreniw usılı hár bir mámlekettiń mádeniyatı, dini hám tradiсiyaları menen baylanıslı ózine tán

5

qásiyetlerin názerde tutıw zárúrligin aytıp ótedi. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlardıń jámiyette tutqan ornı hám áhmiyeti qanday maqsetke xızmet qılıwı hám qanday máplerdi táriyiplewi menen belgilenedi. Eger siyasiy hám huqıqıy táliymatlar óz ómirin ótep bolǵan jámiyetlik siyasiy dúzimdi qorǵawǵa qaratılǵan bolsa, bul táliymatlar jámiyetlik rawajlanıwǵa ǵaw bolıp qaladı hám aqırında jeńiliske ushıraydı. Jámiyet rawajlanıwınıń zárúrliklerinen payda bolǵan jańa aldıńǵı ideyalar hám kóz-qaraslar, jámiyet rawajlanıwına, jańa jámiyetlik ekonomikalıq dúzimniń payda bolıwına hám bekkemleniwine járdemlesedi. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxın úyreniwde tariyxıy jaqınlasıw baǵdarı ayrıqsha orın iyeleydi. Tariyxıy jaqınlasıw baǵdarı úyrenilip atırǵan táliymatlardıń payda bolıwı hám rawajlanıwı baǵdarı múmkin bolǵanınsha hár tárepleme analiz qılınıwı, onı bahalawda waqıya hám hádiyselerdi úyreniw menen sheklenip qalmastan, sol dáwir adamlarınıń ruwxıyatın, dástúrlerin, olar pútin dúnyanı qalay talqılawdı úyreniwdi talap etedi. Ol ótmishtegi táliymatlarǵa baha beriwde, subektivizmge jol qoymaw, tariyxıy hádiyselerge ádil, obektiv múnásebette bolıwǵa kómeklesedi. Tariyxıy jaqınlasıw baǵdarı siyasiy hám huqıqıy táliymatlardıń belgili tariyxıy shárayat penen hám usı dáwirdiń siyasiy hám huqıqıy bilimler dizimi menen, ótmish hám házirgi zaman siyasiy tájiriybesi menen baylanıslı ekenligin gúzetiw imkanın beredi. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar ózine tán rawajlanıw nızamlarına iye.

Ótmishte jaratılǵan táliymatlar tek ótmishke tiyisli emes. Olardıń júzege keliwi ushın tiykar bolǵan tariyxıy jaǵday ózgeriwi yamasa tawsılıw menen olar da joq bolıp ketpeydi.

Álbette, bul táliymatlardıń sol dáwir tariyxıy shárayatı menen tikkeley baylanıslı tárepleri ózgeredi yamasa ómiri aqırına jetedi. Biraq, sol dáwir oyshıllarınıń mámleket hám huqıq haqkında bayan qılǵan kóp teoriyalıq ideyaları óz dáwirin ashıp ótedi, siyasiy hám huqıqıy bilimniń rawajlanıw shınjırına áhmiyetli buwın bolıp kiredi, óziniń teoriyalıq áhmiyetin keyingi dáwirlerde de joǵaltpaydı. Máselen, Platon, Aristotel, Ciсeron, Rim yuristleri, Farabiy, Burxaniddin AlMarǵinoniy, Alisher Nawayı hám basqa kóp oyshıllardıń táliymatların júzege keltirgen tariyxıy jaǵday álleqashan joq bolıp ketken, biraq olardıń teoriyaları házirge deyin

óziniń ilimiy áhmiyetin joǵaltqan joq. Bul jerde Ózbekstan Prezidenti I.A.Karimovtıń Farabiydiń belgili «Bilimli adamlar qalası» shıǵarması haqqında aytqan pikirin aytıp ótiw orınlı.

«Bunnan mıń jılday aldın jaratılǵanına qaramastan, búgingi oqıwshı da bul shıǵarmadan házirgi turmıstıń quramalı mashqalaların sheshiwde áhmiyetke iye bolatuǵın kerekli pikir hám joljorıqlardı taba aladı».

6

Áyyemgi Rim siyasiy hám huqıqıy táliymatlarınıń belgili adamlarınıń biri Ciсeron eramızdan aldıńǵı I ásirde jergilikli óz-ózin basqarıw hám mámleket basqarıwın oraylastırıw baǵdarları, jeke hákimiyat hám onıń shegarası, ádepikramlılıq hám mámleket mápleri sıyaqlı mashqalalardı qoydı, ol Evropada bul máselelerdi sheshiw ushın kóp ásirler bas qatırdı. Yuridika iliminiń rawajlanıwına úlken úles qosqan ullı ilimpaz Burxaniddin Al-Marǵinoniy óziniń «Hidoya» sın XIII ásirde jaratqan bolsada, bul shıǵarma XIX ásirge deyin barlıq musılman dúnyasında tiykarǵı huqıq tiykarı bolıp xızmet qıldı hám házirge deyin óziniń ilimiy áhmiyetin joǵaltqanı joq. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlardı úyreniw waqtında jańa túsinsheler, ideyalar júzege keledi bul bolsa teoriyalıq bilimdi bayıtadı hám tereńlestiredi. Mine usınday jıynalıw nátiyjesinde siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxınıń barlıq dáwirlerinde de bolǵan kámil insan, ádep-ikramlılıq hám siyasat, puqara hám mámleket, erkinlik hám zárúrlik, hákimiyat hám zorlıq, ádillik hám huqıq baylanıslılıǵı sıyaqlı «máńgilik» mashqalalar júzege keldi. Túrli dáwir oyshılları bul mashqalalardı sheshiwge háreket qıldı hám bul iske óz úleslerin qostı. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxındaǵı miyrasxorlıq onıń teoriyalıq mazmunı boyınsha usı baǵdarda baradı. Bul jaǵdaylar waqıyalardı táriyplew menen bir qatarda teoriyalıq analiz qılıw arqalı júzege keltiriledi. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxın úyreniwde xronologiya hám mashqalalıq jaqınlasıw usılı da qollanıladı. Xronologiyalıq usıl oyshıldıń ómiri hám iskerligi, jaraqat táliymatınıń sheberligi, siyasiy hám huqıqıy pikirdiń qanday aǵımı baǵdarlarǵa tiyisliligini júzege keltiriwdi talap qıladı. Bul usıl táliymattıń qáliplesiw jaǵdayın, onıń óz dáwiri menen baylanıslılıǵı, qanday máplerdi táriyplegenligi jámiyette tutqan ornı hám oynaǵan rolin tariyxıy konkret hám tolıǵıraq táriyplew imkaniyatın beredi.

Mashqalalıq usıl táliymattıń teoriyalıq mazmunı tórkininde qanday filosofiyalıq baǵdarlar jatqanlıǵın, táliymat avtorı ushın qanday ideyalar jetekshi bolǵanlıǵın táriypleydi. Bul usıl táliymattıń siyasiy hám huqıqıy bilimler diziminde tutqan ornı hám áhmiyeti, ondaǵı miyrasxorlıq jáne jańalıq sıyaqlı teoriyalıq mashqalalardı anıqlaw hám analiz qılıwdı talap etedi. Bunıń sebebi, hár bir tariyxıy dáwir, mámleket ózine tán qásiyetlerge iye bolıwı menen birge ulıwmalıq, tákirarlanıw belgilerine iye. Áne usı ulıwmalıqtı anıqlaw zárúrligi mashqalalıq usıldı talap qıladı. Xronologik, mashqalalıq usıllar bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Bunı esapqa alıw túrli táliymatlardaǵı ulıwmalıq hám jekkelik, tákirarlanbas hám tákirarlanıwshı hádiyselerdi tereńirek ańlaw, anıǵıraq ajıratıw

7

imkaniyatın beredi. Siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxın jarıqqa shıǵarıwda salıstırmalı tariyxıy izertlew usılı da qollanıladı. Bul usıl táliymatlarǵa tán ulıwmalıq hám jekke belgilerdi tereńirek túsiniw imkaniyatın beredi. Máselen, aǵartıwshılıq baǵdarlamasına tán táliymatlardıń bir-birine salıstırıp analiz qılsaq, olardıń hámmesi ilim-pán, insan erkinligin ullılaǵanlıǵın, sheklenbegen jawız húkimlik hákimiyattı qattı kritika astına alǵanlıǵın kóremiz. Bul baǵdardaǵı oyshıllar túrli mámleketlerde, túrli dáwirlerde jasaǵan hám miynet etken. Bul jaǵday olardıń táliymatlarına tán qásiyetlerdi belgileydi. Táliymatqa baha beriwde oyshıldıń dúnya-qarasına, onıń óz zamanı, jámiyetlik-siyasiy dúzimine bolǵan qatnasıǵı, ideyalıq siyasiy, subektiv qásiyetlerine de áhmiyet beriw zárúr. Házirgi kúnde aldımızda turǵan eń joqarı dárejeli mashqalalardıń biri Ózbekstan siyasiy hám huqıqıy táliymatlar tariyxın jaratıw. Bul juwapkerli wazıypanı ámelge asırıwda Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimovtıń shıǵarmaları áhmiyetli metodologiyalıq tiykar bolıp xızmet qıladı.

Bul shıǵarmalarda jarıqqa shıqqan teoriyalıq ideyalar jasalma túrde biykar qılınǵan táliymatlardı úyreniw hám pán shegarası ishine kiritiw imkanın beredi. Xalqımız óziniń ullı ilimpazlarına názer salıp, olardıń úlgili islerinen sabaq alıwǵa umtılmaqta.

«Ǵárezsizligimizdiń dáslepki kúnlerinen aq babalarımız tárepinen kóp ásirler dawamında jaratılıp kelingen júdá úlken bahasız ruwxıy hám mádeniy miyrastı tiklew mámleket siyasatı dárejesine kóterilgen eń áhmiyetli wazıypa bolıp qaldı». Ata-babalarımızdıń mámleketshilik ideyaların úyreniw, jámiyetliksiyasiy pikirge tán qásiyetlerin biliw zárúrligi artıp barmaqta. Ótmish oyshıllarınıń ádil jámiyet hám mámleket qurıw hám basqarıw baǵdarları haqkındaǵı táliymatları bizdi oylandırǵan sorawlarǵa juwap tabıwda sawap islerden sabaq alıwǵa kómeklesedi. Olardıń hámmesi adamlar ortasındaǵı qatnasıqlardı jaqsılawǵa, rawajlandırıwǵa qaratılǵan jámiyetlik idealdı izlew, ádil hám teńlik prinсiplerine tiykarlanǵan jámiyetti qurıw ideyaların alǵa qoydı. Ózbekstan jámiyetlik-siyasiy pikirine tán qásiyetlerden biri, onıń belgileri mámleket, hákimiyat, ádillik máselelerin islam siyasiy mádeniyatqa tayanǵan halda sheshiwge háreket qıladı. «Watanımız ázelden adamzat ruwxıy ǵáziynesine umıtılmas úles qosıp kelgen.

Ásirler dawamında xalqımızdıń joqarı mádeniyat, ádillikti, aǵartıwshılıqtı qollaw sıyaqlı pazıyletleri shıǵıs filosofiyası hám islam dini táliymatı menen tábiyiy túrde rawajlandı. Hám óz náwbetinde bul filosofiyalıq táliymatlar da xalqımız tanqıslıǵınan payda alıp bayıp bardı. Biziń keleshegi ullı mámleketimiz áne usı filosofiyaǵa sáykes halda

8

Xoja Axmad Yassawiy, Xwja Bahauitdin Naqshbandiy, Imam Buxariy, Imam Termiziy, Amir Temur, Mirza Uluǵbek, Alisher Nawayı, Bobur Mirza singari oyshıl babalarımızdıń dana pikirlerine sáykes halda qaliplesiwimiz lazım».

Islamda mámleket hám huqıq máselelerge úlken orın alǵanlıǵı málim. Onda hakimiyat jámiyet ushın zárúr hám muqáddes qadiriyat sıpatında táriyiplenedi.

Al-Ǵazzoliydiń aytıwınsha Alla-taala payǵambarlardıń adamlarǵa tuwrı jol kórestiw ushın tańlaǵan bolsa, húkimdarlardı adamlar ortasındaǵı kelispewshilikti joq qılıw ushın tańlaǵan hákimiyat turaqlılıqtı támiyinlew ushın berilgen, degen bul pikir keyingi dáwirlerdegi táliymatlarda da óz ornın tapqan. Islamda óz ornın tapqan áhmiyetli qádiriyatlardıń biri ádillik bolıp tabıladı. Musılman dúnyasında ataqlı XI ásir huqıqtanıwshısı Al-Movardiniń aytıwınsha, mámleket dinsiz saqlanıwı múmkin, biraq ádilliksiz jasay almaydı.

Orta Aziya xalıqlarınıń aldıńǵı oyshıllarınıń siyasiy kóz-qaraslarında ádil húkimdar ideyası oraylıq orındı iyeleydi. Olar mámleketti basqarıp turǵan húkimdar ádil, minez-qulqı pák, puqaralarǵa reyimli, ǵamxor bolsa, mámleket qúdiretli, jámiyet tınısh boladı dep túsindiredi.

Usıdan kelip shıqqan halda olar insandı ruwxıy kamalatqa erisiwge shaqıradı hám usı arqalı

ádillik, buzıqlıqlardı joq qılıw múmkin dep esapladı. Ózbekstannıń jámiyetlik hám siyasiy pikirine tán qásiyetlerdiń jáne biri ádeplilik máseleleri jetekshi orın iyeleydi.

Onıń belgileri jaqsılıqtı biliwge umtılıw, ádil nızam hám baǵdarlarǵa ámel qılıw insannıń joqarı minneti dep biledi. Ózbekstan jámiyetlik-siyasiy hám huqıqıy pikiri ayrıqsha siyasiy hám huqıqıy traktatlarda ǵana emes, kórkem tarawda da óz ornın tabıw kerek. Farabiy, Imam Matrudiy, Imam Al-Samarqandiy, Burxanitdin Marǵinaniy óz kóz-qarasların ayrıqsha filosofiyalıq hám huqıqıy shıǵarmalarında táriyiplegen bolsa, Yassaviy, Alisher Nawayı,

Mashrab Furqat, Muqimiy hám basqalar kórkem shıǵarmalarda kórsetip berdi. Kórkem shıǵarmalardıń hámmesi, kórkem túrde berilgen filosofiyalıq yamasa siyasiy shıǵarma dep esaplap, shayır hám jazıwshınıń hammesin filosofiyalıq hám jámiyetlik siyasiy pikir tariyxına kiritiw jaramaydı, álbette. Usınıń menen birge jámiyetlik hám siyasiy pikir tariyxına ilimiy jantasıw

«sap filosof» yaki «sap huqıqtanıwshı» bolmaǵan oyshıllar miynetinde táriyiplengen jámiyetliksiyasiy ideyalardıń rawajlanıwın gúzetiw talap qılınadı. Kórkem miyrastıń analiz qılıw dóretiwshiniń jámiyetlik –siyasiy hám huqıqıy mashqalalarǵa bolǵan kóz-qarasların tiklew imkanın beredi. Ózbekstan jámiyetlik-siyasiy pikir tariyxına kiritilgen ullı shayır, jazıwshılar óz shıǵarmalarında zamanagóy jámiyettiń jámiyetlik-siyasiy jaǵdayın kórsetip beriw menen birge, jámiyettegi

9