ÓZBEKSTAN BAYLANÍS HÁM INFORMACIYALASTÍRÍW AGENTLIGI

Tashkent informaciyalíq texnologiyalar universiteti nókis filialí

Informatika hám informaсiyalıq texnologiyalar kafedrası

Bakalaviaturanıń «5521900 - Informatika hám informaсiyalıq texnologiyalar» hám «5140900-Kásiplik tálim (informatika hám informaсiyalıq texnologiyalar)» bakalavr baǵdarı boyınsha

2 kurs studentleri ushın

“Maǵlıwmatlar banki hám bazası”

páni boyınsha

LEKCIYALAR TEKSTI

NÓKIS- 2010

KIRISIW

Informaсiyalıq texnologiyalardıń rawajlanıwı hám informaсiya aǵımlarınıń júdá artıp barıwı, maǵlıwmatlardıń tez ózgeriwi insanlardı bul maǵlıwmatlardı qayta islew ilájların izlep tabıwǵa májbúrleydi. Maǵlıwmatlardı saqlaw, uzatıw hám qayta islew ushın maǵlıwmatlar bazası (MB)nı jaratıw, sońınan paydalanıw búgingi kúnde úlken mashqala bolıp qalmaqta.

Informaсiyanı saqlaw kompyuterdiń eń áhmiyetli funkсiyalarınıń biri. Usınday saqlawdıń eń kóp taralǵan qurallarınıń biri maǵlıwmatlar bazası boladı. Maǵlıwmatlar bazası bul ayrıqsha formattaǵı, berilgen túrdegi strukturalasqan informaсiyadan turıwshı fayl.

Házirgi kúnde adamlar turmısında MB da kerekli informaсiyalardı saqlaw hám onnan durıs paydalanıw áhmiyetli rol oynaydı. Sebebi, jámiyet rawajlanıwın qaysı tarawına názer salayıq ózimizge kerekli maǵlıwmatlardı alıw ushın MB nı paydalanıwǵa májbúr bolamız. Demek, MB nı dúziw informaсiyanı almastırıw texnologiyasınıń eń tezirek sheshiletuǵın mashqalalardıń birine aynalıp baratırǵannıń ózi dáwir talabı.

MB túsinigi payda bolmastan aldın, maǵlıwmatlardan túrli kóriniste paydalanıw júdá qıyın edi. Programma dúziwshiler maǵlıwmatlardı sonday paydalanar edi, olar edi tek qaralıp atırǵan másele ushın ǵana orınlı edi. Hár bir jańa máseleni sheshiwde maǵlıwmatlar qaytadan dúziler edi hám bul jaǵday jaratılǵan programmalardan paydalanıwdı qıyınlatar edi.

MB nı jaratıwda eki kerekli shártti esapqa alıwımız kerek:

-maǵlıwmatlardıń túri hám kórinisi olardı qollaytuǵın programmalarǵa baylanıslı bolmawı kerek, yaǵnıy MB ǵa jańa maǵlıwmatlardı kiritkende yamasa maǵlıwmatlar túrin ózgertirgende, programmalardı ózgertiriw talap etilmesligi kerek;

-MB daǵı kerekli maǵlıwmattı biliw yamasa izlew ushın basqa programma dúziw kerek emes.

§ 2. Maǵlíwmatlar bazasíníń modelleri

Maǵlıwiatlar bazasınıń strukturası maǵlıwmatlar bazasınıń kópshiligi tabliсalı strukturaǵa iye. Tabliсalı strukturada maǵlıwmatlar adresi qatar hám baǵanalardıń kesilisiwi boyınsha anıqlanadı. Maǵlıwmatlar bazasında baǵanalardıń maydansha dep, al qatarlardı jazbalar dep ataymız. Maydansha maǵlıwmatlar bazasınıń strukturasın dúzedi, al jazbalar onda turatuǵın informaсiyanı quraydı.

Qálegen maydanshanıń tiykarǵı qásiyeti onıń uzınlıǵı boladı. Maydanshanıń uzınlıǵı simvolda yamasa belgide ańlatıladı. Maydanshanıń uzınlıǵınan oǵan qansha informaсiya jaylasıwın biliw múmkin. Bizler bilemiz simvollar bir yamasa eki bayt penen kodlanadı, sonlıqtan maydansha uzınlıǵı baytlarda ólshenedi dep shártli aytıladı. Qálegen maydanshanıń jáne bir qásiyeti onıń atı bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlar bazasında bir at penen eki maydansha olıwı múmkin emes. Onday jaǵdayda kompyuter maǵanalardı aljastıradı. Maǵlıwmatlar bazasında maydanshadan basqa «tamǵa» qásieti bar. Tamǵa bul sonday informaсiya, ol baǵana baslamasında sáwlelenedi. Onı maydansha atı menen aljastırmaw kerek. Eger tamǵa berilmese onda baslamadı maydansha atı sáwlelenedi. Hár qıylı maydanshalarda birdey tamǵalardı beriwge boladı. Bul kompyuter jumısına irkinish bermeydi. Hár qıylı maydanshalar túri qár qıylı atqarıwǵa hám qár qıylı qásiyetlerge iye.

1. Tekstli maydanshanıń tiykarǵı qásiyeti - ólshemi.

2. Sanlı maydansha sanlı maǵlıwmatlardı kiritiwge xızmet etedi, ol da ólshemge iye, biraq sanlı maydansha qár qıylı boladı. Mısalı: Pútin sanlardı hápm haqıyqıy sanlardı kiritiw. Aqırǵı jaǵdayda maydansha ólsheminen basqa sannıń onlıq bólegindegi ólshemi beriledi.

3. Maydanshada kún yamasa waqıttı kiritiw ushın maydansha túri kún/waqıt (data/vremya) qollanıladı. Logikalıq maǵlıwmatlardı kiritiw ushın tek eki mánis alınadı (awa yamasa joq, 0 yamasa 1, ras yamasa ótirik). Bul maydansha ushın arnawlı túr - logikalıq maydan xızmet qıladı. Bul maydanshanıń uzınlıǵın anıqlaw qıyın emes. Onıń logikalıq mánisin ańlatıwǵa 1 bayt ketedi.

4. Maydanshanıń ayrıqsha túri - Pullı (Denejnıy) túri boladı. Bunda qanday maǵlıwmatlar saqlanatuǵınlıǵı atınan aq belgili. Pullardıń qosındısın sanlı maydanshada saqlaymız, biraq pullı formatta islew bir qansha qolaylı. Bul jaǵdayda kompyuter pul birlikleri menen birgelikte rubl hám tiyin, funt hám pens, dollar hám сentlerdi ayırıp súwretleydi.

5. Zamanagóy maǵlıwmatlar bazasında tek ǵana sanlar hám háriplerdi saqlap qoymastan súwretlerdi, muzıkalıq kliplerdi hám video jazıwlardı da saqlay aladı. Bul obektler maydanshası OLE obekt maydanı dep ataladı.

6. Tekstli maydanshanıń kemshiligi onıń ólsheminiń shegaralanǵanlıǵın da (256 simvoldan artıq emes). Eger maydanshaǵa uzın tekstti kiritsek ol ushın MEMO maydanshalar túri xızmet etedi. Onda 65535 simvol saqlanıwı múmkin.

7. Esaplawshı (schetchik) maydanshası júdá áhmiyetli. Birinshi qaraǵanda bul ápiwayı sanlı maydansha, biraq ol avtomat túrde ósiw qásiyetine iye. Eger bazada sonday maydansha bar bolsa, onda jańa jazıwdı kiritiwde oǵan avtomat ráwishte sanlar kiritiledi. Demek aldıńǵı maydanshadaǵı mániske birlik qosıladı. Bul maydansha jazıwlardı nomerlew ushın qolaylı.

Kúndelikli turmısta júdá quramalı dúziliske iye bolǵan MB menen jumıs islewge tuwrı keledi. Berilgen informaсiyanıń mazmunı hám ondaǵı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda olar túrli kórinislerde ańlatılıwı múmkin.

MBBS da hár bir MB modeli tómendegi qásiyetleri boyınsha anıqlanadı:

1. Maǵlıwmatlar dúzilmeleriniń túri.

2. Maǵlıwmatlar ústinde orınlanatuǵın ámeller.

3. Pútinliktiń sheklengenligi.

Bul qásiyetlerdi itibarǵa alǵan jaǵdayda MB sı modelleri tómendegi túrlere bólinedi:

• Relyaсiyalıq modeller.

• Ierarxiyalıq modeller.

• Tarmaqlı modeller.

MB sı modelleriniń tek joqarıdaǵı modelleri bar dew durıs bolmaydı. Sebebi bulardan basqa, jáne MB sınıń binarlıq qatnaslar modeli, ER-modelleri, semantikalıq modelleri bar. Biraq ámelde dáslepki úsh túrdegi modelleri kóbirek qollanıp kelinbekte. Sonıń ushın tómende biz usı modellerge toqtaymız.