MD hám PQJ / Qaraqalpaq salt-dástúr jırların 7-klasslarda eń aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyada oqıtıwdıń usılları

Tariyxshı Al-Maqdisi X ásirdiń 80-jıllarında Xorezmde 32 den artıq iri qala bolǵanın aytadı. Sonıń ishinde Urgench, Xazarasp, Xiywa, Shoraxan qalalarınıń ele sol waqıttan beri ózgerissiz atalıp kelgeni anıq. Bul dáwirde Urgench Xorezmde mádeniyat hám ilimniń orayı bolǵan. Demek, dáwirge cáykes mádeniyattıń bolǵanı gúmansız. Feodallıq dáwirde urıwlıq-qáwimlik dáwirge qaraǵanda mádeniyattıń, ádebiyattıń bir qatar ilgerlewi de sózsiz.

Salt-dástúrlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı bir tárepten áhmiyetli jámiyetlik jaǵday bolıp, onda xalıqtıń dana úgit-násiyatları menen awız eki dóretpeleri, ertek, ápsana, ráwiyat, jumbaq, naqılmaqalları óz kórinisin tapqan. Sonlıqtan jas áwladtıń ata-babalarımız tárepinen jaratılǵan aldıńǵı dástúrler menen úrip-ádetlerdi biliwi hám onı bayıtıwı ómir súriwdiń bazı bir nızamlılıǵı bolıp esaplanadı.

Salt-dástúrler tosınnan yaki óz-ózinen payda bolmaydı, olardı jámiyetlik qatnaslar hám mádeniy turmıstıń rawajlanıwı tiykarında adamlardıń joqarı morallıq turmıs sharayatları keltirip shıǵaradı. Bul áwladtan-áwladqa ótiw jolı menen tárbiyalıq dástúrlerge aylanıp qaladı hám áwladtan-áwladqa ótiw jolı menen rawajlanıw qubılısına iye. Olar tirishilik hám óndirislik miynet barısında, turmıslıq zárúriyatlar tiykarında júzege keledi. Hár bir dáwirdiń ózine tán bolǵan jámiyetlik tariyxıy shárayatı tárbiyalıq dástúrlerdiń mazmunına belgili dárejede

ózgerisler kirgizip otıradı.

Hár bir xalıqtıń jámiyetlik turmısında, turmıs keshiriw sharayatında sol xalıqtıń ózine tán bolǵan hár qıylı salt-dástúrleri qáliplesip, jetilisip, rawajlanıp baradı.

21

Xojalıq turmısınıń jetekshi orınǵa shıǵıwı jaslar tárbiyasında adamgershilik qásiyetlerdi jáne de bekkemleydi. Qáwimlik turmıstaǵı hámmege ortaq tásir kórsetiw usıllarınıń ornına jańa dástúrler engiziledi. Eń áyyemgi obshinalıq dúzim jınısıy jaqtan tártipsiz jasaw dáwiri edi. Balalar,hayallar hám erler uzaq kúnge dúzde júriw hám jasaw ádetlerine úyrenip ketken. Máselen, analıq urıwı dáwirinde atanıń kim ekenin anıq biliw imkaniyatı bolmaǵanlıqtan balanıń násiline ana tárepten qaraytuǵın bolǵan. Endi erli-zayıplı xojalıqlardıń júzege keliwi jańa dástúrlerge tiykarlanǵan ata-ana, tuwǵan-tuwısqan, bala-shaǵa birikpesinen ibarat shańaraqtı payda etip, bul insaniyat turmısınıń aldına jańa jol ashtı. Erler menen hayallardıń ortasında adamgershilik, muhabbat qatnasıqlarınıń, bir birin sıylaw menen doslasıw, bir birin tańlaw dástúrin payda etti. Sonday-aq qaraqalpaq awız eki ádebiyatında bul dástúrler óz sáwleleniwin tapqan. Sonıń ushın erteklerde saltdástúr jırlarınıń baslı belgisi kórinedi.

Ertektiń barlıq túrlerinde sıyqırlı-fantastik, turmıs hám taǵı basqa ótken dáwirdegi jámiyettiń turmıs tárizi, bolmısı, adamlardıń jasaw jaǵdayları, psixikalıq ózgesheligi real sáwleleniw tapqan. Kópshilik erteklerde parriarxallıq dáwirdegi úrip-ádetlerdiń qaldıqlarınıń kúni búginge deyin konteksten túspey saqlanıp kiyatırǵanlıǵın kóremiz. Bul orında qudalıq, qalıń mal beriw, qız uzatıw dástúrleriniń súwretleniw máselelerin eslew orınlı bolıp tabıladı. Ertek syujeti genezisin dástúrler menen baylanıslı úyrengende, ertek tekstleriniń orın alǵan xalqımızdıń etnografiyalıq úrip-ádetleri, dástúrleri úlken áhmiyetke iye.

22

Sebebi, salt-dástúrlik motivler ertek syujetin qáliplestiriwshi komponentlerdiń biri.

Házirgi biziń zamanımızǵa kelip jetken erteklerdiń ishinde kútá erte dáwirlerden kiyatırǵan syujetler bar. Biraq, bunday ertekler ózleriniń dóregen dáwirindegi syujetlik mazmunı menen ózgerissiz kelip jetpesten, al hár bir jámiyettegi adamlardıń siyasiy-ekonomikalıq turmısına, psixologiyasına, saltsanasına, dúnya tanıw kóz-qaraslarına baylanıslı ózgeriske ushırap qayta islenip kelgen.

Kópishilik túrkiy xalıqlar erteklerindegidey ózbek, qaraqalpaq xalıq erteklerinde de xalıqtıń turmıs-saltı, arzıw-ármanları menen jaqsı niyetleri sóz etiledi. Jáne de aytatuǵın nárse, ertekler syujetinde xalıqtıń salt-dástúrleri tuwrıdan-tuwrı sáwlelendirilmeydi, al onıń kórkemlik jaqtan qayta islengen estetik forması ǵana óz sáwleleniwin tabadı. Kóplegen dástúrlik motivlerge tiykarlanǵan folklorlıq shıǵarmalar házir umıtılıp ketken, sebebi sol dástúrlerdiń

ózleri turmıstan shıǵıp qalǵan. Epik motiv genezisleriniń, dástúrleriniń estetik ornın anıqlaw ushın folklorlıq, etnografiyalıq hám tariyxıy maǵlıwmatlardı ele de sistemalı izertlewdi talap etedi.

Ózbek xalıq semyalıq-turmıs salt-dástúr folklorı tiykarınan 3 bólimge bólinedi:

1.Sóz magiyası menen baylanıslı dástúrler folklorı.

2.Insannıń dúnyaǵa keliwi hám ósip ulǵayıwı menen baylanıslı dástúrler folklorı.

3. Adamnıń qaytıs bolıwına baylanıslı matam tutıw saltına

baylanıslı dástúrler folklorı9.

9 Sarımsakov B. Wzbek marosım folklorı. Toshkent, (FAN), 1986, 134-150-betler

23

Ózbek salt-dástúrleri folklorındaǵı bul sıpatlı belgilerdi Xorezm hám qaraqalpaq xalqı salt-dástúrler folklorınan da kóriwge boladı. Mısalı, shańaraqta balanıń tuwılıwı menen bala tárbiyasına baylanıslı, sonday-aq úyleniw toyı hám jerlew dástúrine baylanıslı dástúrlik motivlerdiń eki xalıq erteklerinde de jiyi orın alatuǵınlıǵın kóremiz. Bunıń ayǵın dálili sıpatında Xorezm-qaraqalpaq eposları menen erteklerinde biyperzentlik motivinin keń orın ılıwın kórsetiwge boladı.

V.Ya.Propp bul biyperzentlik motivin - epik folklordaǵı ayrıqsha bir epik element sıpatında ajıratıp kórsetedi10. Qaraqalpaq eposlıq shıǵarmaları menen ertekleriniń mazmunına ser salıp qarasaq ata-ananıń ul perzent tilep qudayǵa jalbıranıwı, ananıń qanday da bir nársege jerik bolıwı, balanıń ǵayıptan beriliwi, ata-babalar árwaǵınıń járdemi, totemge baylanıslı ırım-isenimlerdi iske asırıw, balanıń qanday da bir iláhiy kúsh - nurdan yamasa qanday da bir qúdiretten payda bolıw detallarının sáwlelengenligin anıqlawǵa boladı.

Bul motivte ásirese bala tilew menen balaǵa at qoyıw motivleri ózbekqaraqalpaq xalqınıń salt-dástúrlerine baylanıslı óz sáwleleniwin tabadı. Aytayıq

ózbek xalqınıń «Almas batır» ertegindegi qara kempirdiń balası iláhiy kúsh járdeminde dúnyaǵa keliw detalı menen oǵan at «isim» qoyılıw detalı ózbek xalqınıń áyyemgi hám sońǵı dáwirdegi salt-dástúr elementlerin óz boyına sáwlelendirgen11. Mısalı, balanıń ismin elge belgili biy, batır yamasa ulama adamlarǵa azan ayttırıp qoyıw dástúri túrkiy xalıqlardıń kópshiliginiń saltdástúrlerine tán qubılıs.

10Propp V.Ya. Morfologıya skazkı. Moskva, (Nauka), 1969, s. 107.

11Xorezm erteklerı. 61-bet.

24

Ertektiń syujetlik ózegi bolǵan usı dástúrlik detaldıń mazmunı tómendegishe: Perzent kórgen ata-ana bir qap alma arqalap balanıń atın qoydırıw ushın mollaǵa keledi. Molla alma ákelgen ekensiz, balanıń atı

«Almas» bola qoysın, dep pátiya beredi. Usı pátiya menen bala batır bolıp ósedi, soń ol «Almas batır» atalıp ketedi12. «Jartı bas batır» qaraqalpaq xalıq erteginde de xalqımızdıń balanıń tárbiyasına baylanıslı saltdástúrleriniń, ırıminanımlarınıń usı alma detalı arqalı berilgenligin kóremiz.Ertekte bir ǵarrı tús kórip, túsinde basında sállesi, qolında sırlı hasası, sın-sımbatı kelisip qalǵan bir

ǵarrını kórip sálem beripti. Ǵarrı sálemin alıp «Bul qıya maydan jáziyre shólde ne qılıp júrgen adamzatsań?» depti. Ǵarrı: «Men usı jasqa kelip biyperzent boldım, sóytip júrip adamlardan azap-aqıretler shektim, jasımnıń kóbi ketip, azı qaldı. Endigi ómirimniń qanday qızıǵı bolar dep ózimdi ólim jolına alıp shıqtım»,- deydi. «Balam , onday etpe, perzent penen dúnyanıń ertekeshligi joq, mına almalardı al, alıp barıp duptıńa ber, keshikpey júyremejúyre úsh ullı bolasań»- dep úsh alma berdi. Biraq, bir almanıń jartısın ǵarrı ózi jep qoyadı. Jartı almanı jegennen bolǵan bala jartı bas bolıp tuwıladı13. Degen menen ol da Xorezm ertegindegidey batır bolıp ósip,

«Jartı bas batır» ataladı. Usınday tipologiyalıq uqsaslıqlardı Xorezmqaraqalpaq erteklerindegi neke qıyıw,úyleniw, qız uzatıw motivlerinen de tolıq seziwimizge boladı. Bul fakt, yaǵnıy erteklerde súwretlengen saltdástúrlik motivler tipologiyası, birinshiden, Xorezm-qaraqalpaq xalıqlarınıń áyyemnen kiyatırǵan túbiri bir tuwısqan xalıqlar ekenligin kórsetse, ekinshiden erteklerde saltdástúrlerdiń sáwleleniwi ertek

12Imomov X. Wzbek xalq ertakları, wzbek folklorınıng epık janrları’. Toshkent, 1981, 74-b.

13Mámbetnazarov Q. Qaraqalpaq xalıq erteklerı’. T.2, Nókı’s, (Qaraqalpaqstan), 1977, 14-b.

25

syujetiniń tiykarǵı turmıs haqıyqatlıǵı ekenligin de ańlatıp turadı. Haqıyqatında da ertek motivleriniń tariyxıy tiykarları real turmıslıq waqıyalarǵa tiykarlanǵan. Belgili ertek izertlewshi K.Imamovtıń kórsetiwinshe «Qandayda bir real hádiyse yaki haqıyqatlıq óz waqtında xalıq idealına say kelgen bolsa ǵana tán alınadı: xalıqqa keńnen taraydı, awızdan-awızǵa ótedi hám estetik tásir sheńberine túspesten burın etnografik hádiyse yaki diniy túsiniklerge aylanıp uzaq jasaydı. Transformaciya, áne usı etnografik hádiyse menen diniy túsiniklerdiń estetik kategoriyaǵa ótiw jónelisi esaplanadı»14.

Demek, biz ertekti úyrengende onı hár qanday gez kelgen úripádetler menen emes, anıǵıraǵı áyyemgi salt-dástúrler menen salıstırıp úyreniw aqılǵa muwapıq keledi. V.Ya.Propp ertekte, áyyemgi saltdástúrlerdiń júdá kóp izleri saqlanıp qalǵanlıǵın ayta kelip, bir qatar ertek motivleriniń genetik tiykarları erteklerdi salt-dástúrler menen salıstırıp úyreniw jónelisinde anıqlaytuǵınlıgın eskertedi.

14 Imomov K. Wzbek xalq ertakları, wzbek folklorınıng epık janrları. Toshken, 1981, 74-b.

26

II Bap. ULÍWMA BILIM BERETUǴÍN ORTA MEKTEPLERDIŃ 7-

KLASLARÍNDA SALT-DÁSTÚR QOSÍQLARÍN OQÍTÍW

METODIKASÍ

Biziń elimizde ǵárezsizlik dáwirdiń baslanıwı menen jańa demokratiyalıq puqaralıq jámiyettiń ornawı menen jańa mektep sisteması dúzildi hám jańadan

úzliksiz bilimlendiriwdiń sistemasınıń rawajlanıw basqıshı baslandı. Jańa biyǵárez jámiyetimizde xalıqlar mánpáátin qanaatlandırıwdıń jańa klasslar hám jańa oqıw sistemaları júzege keledi.

Al, klass degenimiz – jası hám bilimi tárepinen birgelki bolǵan oqıwshılar toparına aytamız. Oqıw tiykarınan usı klassta shólkemlestiriledi. «Sabaq bul»

Al, oqıw processiniń tiykarǵı túri sabaq bolıp esaplanadı. Sabaq bul shólkemlesken túrde ótkeriledi. Usı shólkemlesken sabaq waqıtlarında qaraqalpaq ádebiyatı muǵalliminiń ádebiy material boyınsha hár qıylı lekciyası, gúrrińi, oqıwshılardıń shıǵıp sóylewleri, bayanatları, básekileri hám t.b.lar da boladı. Al qaraqalpaq ádebiyatınıń oqılıwı, onıń klassta shólkemleskenlik penen

ótiwi barlıq sabaq processiniń tabıslı sapalı ótiwleriniń birdenbir deregi bolıp esaplanadı.

Ulıwma orta bilimlendiriwde mámleketlik bilimlendiriw standartı hám oqıw dástúrlerinde tómendegishe ádebiy bilim hám ámeliy islerdi iyelew shártlilikleri talap etilgen.

Tekstti tuwrı, tez oqıw hám yadlaw, jáne de kórkemlep oqıy alıw.

—4-5 teksti kórkem qılıp yadtan aytıp Bere alıw.

—Prezident miynetlerin biliw, olardaǵı aldıńǵı ideyalardı iyelew haqqındaǵı pikirler menen qurallanıw.

27

—Mámleketimizdiń ǵárezsizligi hám bayramları haqqındaǵı, ana Watanǵa muhabbat oyatıw, kórkem shıǵarmalarda bul haqqındaǵı máselelerdi túsinip sóylep beriw.

—Saylandı ádebiyatlar menen zamanagóy ádebiyatlardaǵı janrlardıń parqın

biliw.

—Berilgen hár qanday tekstlerdi awızeki hám jazba túrde óz pikirlerin bildire alıw.

—Túrli temalarda shıǵarmalar jaza alıh hám t.b.lar. Ózbekstan Respublikası xalıq bilimlendiriw wázirliginiń xabarnaması. 1999-jıl Arnawlı san 17. 23-24- betler.

Bular ulıwma orta bilim beretuǵın mekteplerdiń 5-9-klasslarında ótiwge tiyisli bolǵan ádebiy materiallardı, klassta úyreniwdegi tiykarǵı qoyılǵan talaplar.

Bulardan tısqarı klassta alıp barılatuǵın hár bir sabaqqa qoyılatuǵın shártli talaplarda boladı.

Mısalı: Qaraqalpaq ádebiyatı boyınsha klassta ótiletuǵın bir saatlıq sabaqqa qoyılatuǵın ulıwma pedagogikalıq talaplar tómendegilerden ibarat.

1.Qaraqalpaq ádebiyatı boyınsha hár bir sabaq belgili bir maqsette iske asırılatuǵın bolıp belgilenetuǵın ol puqtalıq penen jobalastırılǵan jańa pedagogikalıq texnologiyanıń principlerinde jáhán standartları dárejesindegi talaplarǵa juwap bererlik bolıp dúzilgen bolıwı shárt.

2.Qaraqalpaq ádebiyatı 4-5-klasslarda ótiletuǵın hár bir sabaq milliy ideyalıq hám ideologiyalıq baǵıtqa iye bolıwı kerek.

3.Qaraqalpaq ádebiyatı boyınsha hár bir sabaq ǵárezsizlik ideyası, jańa

ǵárezsizlik qurılıs tájiriybesi menen baylanısqan mazmunda alıp barılıwı shárt.

28

4. Qaraqalpaq ádebiyatı boyınsha hár bir sabaq «ǵárezsizl

ik ideyası, jańa ǵárezsizlik qurılıs tájiriybesi menen baylanısqan» hár qıylı metodikalıq usıllardan múmkinshiliginshe paydalanǵan waqıtlarda jańa pedagogikalıq texnologiyanıń baslı principlerinen keń túrde paydalanıwı da shárt.

5. Qaraqalpaq ádebiyatına ajıratılǵan hár bir sabaqta, muǵallim tejep,

únemlep puqta paydalana alıwı shárt.

6.Qaraqalpaq ádebiyatı boyınsha ótilip atırǵan sabaqtı «ıqlas penen tıńlawı jáne de» oqıtıwshı menen oqıwshınıń birligi támiyinlengen bolıwı shárt.

7.Qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimi sabaq waqıtlarında hár bir oqıwshınıń ótilip atırǵan sabaqtı ıqlas penen tıńlawı jáne de onı qabıl etiwi kerek.

8.Hár bir sabaqta oqıwshınıń tek qaraqalpaq ádebiyatına ǵana qızıǵıwshılıǵın arttırıp qoymastan, olardıń aqıl-oyınıń rawajlanıwlarına tásirleri bolıwı kerek.

9.Qaraqalpaq ádebiyatı boyınsha ótilip atırǵan sabaq waqıtlarında muǵallim klass oqıwshılarınıń hámmesiniń psixologiyasın sonıń menen birge hár bir oqıwshınıń jeke ózgesheliklerinde esapqa alıp barıwı shárt.

Oqıtıwdıń túrleri: házirgi ulıwma orta bilim beretuǵın mekteplerdiń 5-9- klasslarında ádebiyat muǵallimi qaraqalpaq ádebiyatın oqıtıw processinde materialdı oqıwshıǵa úyretiwdiń metodikalıq nızamlıqlarına baylanıslı hár túrli oqıtıw túrlerin jasawı múmkin.

29

I. Kórsetpeli oqıtıw túrin jasaw múmkin

Bunda qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimi oqıwshıǵa sabaqtı túsindiredi,

úyretedi, kórsetedi. Bul process oqıwshınıń kórkem shıǵarmalardı sapalı qabıl etiwlerine eristiredi. Bul oqıtıw túri hámme dáwirlerde de mekteplerde qaraqalpaq ádebiyatı muǵallimi tárepinen kóp qollanılıp kiyatır.

II. Qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimi óz ádebiyat sabaǵında

mashqalalı oqıtıw túrin jasawı múmkin. Máselen: birinshi Qaraqalpaq

ádebiyatınıń muǵallimi oqıwshılarǵa ádebiy materialdı óter waqıtlarında olardıń aldına mashqala qoyıp oqıtıwı múmkin. Bunı qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimi, sabaqta mashqalalıq jaǵday dúziw arqalı sabaqtı dúzetiwi múmkin.

III. Differensaciyalastırılǵan yamasa differensaciyalanǵan oqıtıw

túri. Bul mekteplerde oqıtıwdı jaqsılaw maqsetinde bolǵan uzaq izertleniwlerden kelip shıqqan pedagogikalıq juwmaqlar. Bulda eń jaqsı usıl esabında mektepler tájiriybelerinde bar. Biraq mekteplerde az qollanadı. Oqıtıwdıń bul usılın tájiriybeli metodistlerdiń talap etiwleri boyınsha, arnawlı qararlar menen 1984-jıldan baslap, burınǵı SNY dáwirlerinde kóp ellerdiń mektepler turmısına engizilip kórildi. Jáne de bul oqıtıw túri ótken dáwirlerdegi oqıtıw túrlerine qaraǵanda, progressivlik oqıtıw túrlerinen dep tanılǵan. Bulda kóp mekteplerde qollanıp kiyatır. Ásirese, mekteplerdiń 5-9-klasslarınan, jáne de akademiyalıq litseylerde oqıwdıń differensaciyalasqan túrlerin balanıń uqıbına qarap baǵdarlaw usılların mekteplerde keń qollanıw oqıw sistemasına biraz payda keltiretuǵınlıǵı sózsiz. Sol ushın qaraqalpaq ádebiyatınıń muǵallimleri de mekteplerde qaraqalpaq ádebiyatı boyınsha

30