MD hám PQJ / Qaraqalpaq salt-dástúr jırların 7-klasslarda eń aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyada oqıtıwdıń usılları

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTI

QARAQALPAQ TILI HÁM ÁDEBIYATI FAKULTETI

«QARAQALPAQ ÁDEBIYATI» KAFEDRASÍ

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı tálim baǵdarınıń 4a-kurs studenti

Medetova G.

PITKERIW QÁNIGELIK

JUMÍSÍ

Teması: «Qaraqalpaq salt-dástúr jırların 7-klasslarda eń aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyada oqıtıwdıń usılları»

1

JAQLAWǴA RUQSAT BERILDI:

Pitkeriw qániygelik jumısın orınlawshı Medetova G.

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

Medetova G. qánigelik pitkeriw jumısına

«» ball qoyılsın

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

2

JOBASÍ

1.Kirisiw.

2.I Bap. Qaraqalpaq salt-dástúr jırlarınıń tariyxıy hám tárbiyalıq áhmiyeti

3.II Bap. Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerdiń 7-klaslarında

salt-dástúr qosıqların oqıtıw metodikası.

4.III Bap. Qaraqalpaq salt-dástúr jırların 7-klaslard eń aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyada oqıtıwdıń usılları.

5.IV Juwmaq.

6.V Paydalanılǵan ádebiyatlar.

3

ANNOTACIYA

Tiykarınan jumısımızda ulıwma bilim beretuǵın mekteplerde jańa yaǵnıy eń aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalarda oqıtıwdıń usılları boyınsha alıp barıwdıń jolların izlestirgenbiz. Onda «Interaktiv» metodlardan qalay paydalanıwdıń usılların úyrengenbiz. Jáne «Aqıl hújimi», «Oyın texnologiyaları», «VVV» usılı yanıy (Bilermen), (Bilgim keledi), «Bilip aldım», «Prezentaciya» hám taǵı basqa usınday pedagogikalıq texnologiyalarǵa baylangıslı jańa usıllardan paydalanıw jolların úyrendik.

Ulıwma alǵanda biz jumısımızda pedagogikalıq texnologiyalardan paydalanǵanda oqıwshılarǵa qanday dárejede túsinikli boladı degen maqsette sabaq ótip kórdik hám juwmaǵında maqsetke say ekenligin mámleketlik praktika dawamında sonıń gúwası boldıq. sonlıqtan da meniń pikirim boyınsha bógingi kún talapları barlıq oqıw orınlarında pedagog kadrlar. Eń aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalarda sabaq ótip, onı rawajlandırıp, respublikanıń barlıq oqıwshıları úlgi alarlıq dárejede úgit-násiyatlaw maqsetke muwapıq boladı dep esaplayman.

Talaba: G.Medetova

4

KIRISIW

Temanıń aktuallıǵı Ǵárezsiz Ózbekstannıń kúsh-qúdireti xalqımızdıń ulıwma insanıylıq qádiriyatlarǵa sadıqlıǵı bolıp tabıladı. Xalqımız ádalat, teńlik, doslıq hám adamgershilik qásiyetlerin ásirler dawamında qásterlep saqlap kelmekte. Ózbekstannıń jańalanıwınıń eń tiykarǵı maqseti usı dástúrlerdi qayta tiklew, olarǵa jańa mazmun baǵıshlaw, Watanımızǵa tınıshlıq hám demokratiya, mádeniyat, hújdan erkinligi hám hár bir insannıń maqsetine erisiwi ushın zárúr sharayatlar jaratıp beriwden turadı.

Ózbekstan Respublikasınıń prezidenti I.A.Karimovtıń kórsetiwinshe,

«tariyx esteligi xalıqtıń janajan úlkemiz, mámleketimiz ótmishiniń qalıs hám haqıyqıy tariyxın tiklew, milliy ózligimizdi ańlaw, eger kerek bolsa milliy dástúrlerimizdi tiklew hám ósiriw barısında oǵada áhmiyetli orındı tutadı»1. Sonlıqtan tariyxqa názer awdarıw arqalı xalıqtıń siyasiy-ekonomikalıq, psixologiyasınıń ózgeshelikleri menen etnografiyalıq jaqtan jasaw jaǵdayların

úyrenip baramız.

Hár bir xalıqtıń mádeniy miyrası hám ózine tán úrip-ádetleri, dástúrleri boladı. Bul dástúrler insannıń óz-ara qarım-qatnası, miynet nátiyjesinde kelip shıqqan hám bir neshshe jıllar dawamında jasap keldi. Usılardıń bárin

úyrenbegen insan hám xalıq óziniń milliyligin joǵaltıwı múmkin. Sovet dáwirinde milliy mádeniyattıń joq bolıw dáwirine deyin barǵanlıǵı hámmege málim. 1991 jıldan baslap hár bir xalıq óziniń ǵárezsizligine iye bolıw arqalı milliy dástúrlerin qayta

1 Каrimоv I.А. Ózbekstan XXI ásir bosaǵasında qáwipsizlikke qáwipler, turaqlılıq shártleri hám rawajlanıw kepillikleri. – Nókis, (Qaraqalpaqstan), 1996, 136-bet.

5

tikley basladı. Hár jılı báhár ayında ótkeriletuǵın «Nawrız» bayramınıń mazmunı da úlken áhmiyetke iye bolıp, bul óz waqtında eskilik úrip ádetler qatarına kirip ótkerilmey qalǵan edi. Al, Ózbekstan Respublikasınıń ǵárezsiz mámleket bolıwı menen

«Nawrız» bayramı úlken báhár bayramına aynaldı. Orta Aziya xalıqlarınıń VIII

ásirge deyingi bolǵan bayramlarınan «Nawrız» «Jıl bası bayramı», «Sada» «qıstıń eń uzın túni», «Angom»«suw seyili»,

«Olov» «jazdıń eń uzın kúni», «Mehrgoh» «gúz ayınıń baslanıwı» bayramları ótkeriletuǵın bolǵan. Bul bayramlardıń adam ómirinde úlken áhmiyeti bolıwı menen tariyxıy áhmiyetke de iye bolǵan. Bunnan basqa diniy úrp-ádetlerde házirgi waqıtta óz mánisine jetip hár jılı úlken bayram sıpatında ótkerilmekte. Olardan «Ramazan», «Qurban hayt», «Xotira» bayramları bolıp, erkinligi abadan-azat jasawı ushın islenip atırǵan ǵamxorlıǵı bolıp burınnan kiyatırǵan

úrp-ádet dástúrlerdiń hám rawajlanıwınıń milliy qádiriyatlardıń qayta tikleniwiniń gúwası bolıp esaplanadı

Xalıq awız eki ádebiyatında, xalıq qosıqlarında, erteklerinde, naqılmaqallarda, termelerde, dástanlarda, ulıwma folklorlıq shıǵarmalardıń bárinde miynetkesh xalıqtıń basınan ótkergen qıyın turmısı, arzıw-ármanları, úrip-

ádetleri menen salt-dástúr jırların jırlaytuǵın bolǵan. I.A.Karimovtıń kórsetiwinshe «Tariyxıy tájiriybe, dástúrlerdiń miyras bolıp ótiwi - bulardıń bári jańadan-jańa áwladları tárbiyalaytuǵın qádiriyatlarǵa aylanıwı lazım» - degen edi2.

2 Karımov I.A. Ózbekıstan XXI ásır bosaǵasında. Qáwıpsızlıkke qáwıpler, turaqlılıq shártlerı h’ám rawajlanıw kepıllıklerı. Nókıs, (Qaraqalpaqstan) 1996, 136-bet

6

Qádiriyat degenimizde biz aldın adamzat ómiri ushın áhmiyetli hám óz Watanı ushın xızmet qılatuǵın, aldına qoyǵan wazıypa, maqsetlerdi iske asıratuǵın erkinlik, ádalatlıq, sadıqlıq, teńlik, jaqsılıq, gózzallıq, haqıyqatlıq usaǵan túsiniklerdi túsinemiz.

Ózbekstan Respublikasınıń Ǵárezsizligine iye bolıwı menen onıń ekonomikalıq hám siyasiy jaqtan ósip rawajlanıwı óz gezeginde xalıqtıń turmısınıń jaqsılanıwı miynet tártibiniń jolǵa qoyılıwı milliy úrip-ádet dástúrlerdiń tikleniwine óz tásirin tiygizedi. I.A.Karimov «Ata-babalarımızdıń pák ruwxı, úrip-ádeti, bizlerdiń eń jaqsı dástúrlerimiz qayta tiklengende ǵana reformalar tabıslı ámelge asırıladı. Bilimli, ruwxı bay, kúsh-quwatlı adamlar keleshek rawajlanıw jolın basıp óte aladı. Bul jolda ata-babalarımızdıń qádiriyatları ózgerislerdiń bekkem bolıp xızmet etedi» dep atap kórsetken ediu3.

Qaraqalpaq xalqınıń milliy qádiriyatları qatarına etnografiyası, ádebiy tili, folklorı, saz-sáwbet, kórkem óneri, shańaraqta ózine tán qaytalanbaytuǵın dástúrler - besik jırı, tusaw kesiw, súnnet etiw, qız uzatıw, kelin túsiriw hám basqa da úrip-ádetler kirip, bular ózine tán oǵada mazmunlıq tárbiyalıq wazıypalardı da atqarıp kelgen. Ertedegi áwladlar ele mámleketlik shólkemlerdi jáne jeke menshik formasın bilmegen waqıtlarda óz qáwim hám urıwında jámiyetlik ómir hám turmıs tuwralı kóplegen máselelerdi sheshiwde ózlerine burınnan belgili tártip úrip-ádetlerdi qollanıp, bular waqıttıń ótiwi menen sol qáwim yaki urıwdıń dástúrine aylanıp otırǵan.

Bul adamlardıń eń jaqsı táreplerin qáliplestiriwde, unamsız qılıqlarǵa qarsı gúresip, qáwim, urıw jámiyetin shólkemlestiriwde

3 Karımov I.A. Istıqlol va manavıyat. Toshkent, (Wzbekıston), 1995, 69-bet

7

ayrıqsha xızmet atqarıp keldi. Adamlardıń bir-birine qatnasın, tájiriybe hám uqıpların jetilistiriwde úlken qural bolıp keldi. Solay etip úrip-ádet dástúrler xalıqtıń mádeniyatın, ádebiyatın, olardıń psixologiyasın, pedagogikalıq jaqtan, estetika-etikalıq jaqtan qáliplestiriw úlken áhmiyetke iye bolıp kelgen.

Orta Aziya xalıqlarınıń urıwlıq, qulshılıq dúzimi tusında ózleriniń úrip-

ádet dástúrlerin zoroastrizm dini menen baylanıslı alıp barǵanı málim. Qaraqalpaq xalqınıń dástúrleriniń negizi áyyemgi sakmassagetlerdiń úrip-

ádetinde diniy isenimi quyashqa, otqa sıyınıw dástúrleri bolǵanlıǵı belgili. Sonlıqtan da insan tártibi, ádep-ikram hám minez-qulqın saqlap turıwshı diniy

úrip-ádet dástúrler áyyemgi dástúrlerden aq tárbiyalıq baǵdarda túsindirilip, biziń eramızǵa shekemgi úsh mıńınshı jıldan biziń eramızdıń úshinshi ásirine shekem zoroastrizm dini Orta Aziya xalıqlarınıń jámiyetlik ruwxıy ómirine

úlken tásir etiwshi kúsh boldı.

Ertedegi ata-babalarımız ózlerinshe turmıs tájiriybelerin baqlaw júrgizip, tájiriybeli adamlardıń gáplerin esitip, aytqanların yad etip tábiyatqa baylanıslı ay, kún, juldız, suwdı húrmet etip, olar arqalı ózleriniń kúndelikli turmısın gúzetip otırǵan. Bul haqqında túrkiy xalıqlardıń IX ásirdegi «Oǵuznama» dástanında da sóz etiledi. Bunnan basqa máselen, quyashtıń batıwı menen erteńgi kúnge jumısqa baǵdar alıw, juldızǵa qarap jol júriw, hár bir taza aydıń tuwıwı menen hawa rayının barısın biliw, haywan atları menen jıl esaplaw, perzent tuwılıwı menen juldızına, jılına baylanıslı balalardıń psixologiyasın, minezqulqın biliw, táǵdirin boljaw dástúrleri turmısta belgili orın ala basladı.

8

Usıǵan baylanıslı tań atıp, kún shıqqanda, jańa ay tuwǵanda iyilip sálem beriw, sıyınıw hám basqa da dástúrler payda bolǵan. Áyyemgi sak-massaget qáwimleriniń turmısı, urip-ádeti, tárbiyalıq dástúrleri orta ásirde mámleket bolıp jasaǵan túrk xalıqlarınıń turmısında keńnen qollanıldı hám jetilisip bardı. Túrk xalıqlarınıń úrip-ádetinde áyyemgi adamlar turmısına tán qudayǵa sıyınıw dástúrleri — táńiri dep esaplanıp, insannıń payda bolıw dáregi jóninde túsindiriledi. Xalıq awız eki dóretpeleri menen diniy ádebiyatlardıń rawajlanıw ráwiyatlarında, ańızlarında, ápsanalarında táńiri degen sóz ullı kúshke iye ekenin isenim menen jaratadı. Xalıqtıń tek quday, ana-jer aldında ázzi ekenligin, eger usıǵan sıyınıp háreket etse barlıq nárseni jeńedi, jarılqayman dese, dóretemen dese, nege bolsa da kúshi jetedi, dep qudayǵa sıyınıw dástúrin payda etken.

VII ásirlerde payda bolǵan dúnyadaǵı eń iri dinlerdiń biri islam dini Orta Aziya xalıqlarınıń turmısın, úrip-ádet, dástúrlerin, ómir jolların óz ishine qamtıwǵa háreket etti. Islam dini bir tárepten diniy mazmundı jetilistiriw, ekinshi tárepten dástúrlerdi tálim-tárbiyalıq úripádetlerdi de rawajlandırdı.

Jámiyettiń rawajlanıw barısında kóp ásirlik xalıqtıń baylıǵı bolǵan úrip-

ádet, dástúrler, diniy, ilimiy kóz-qaraslardıń tiykarında qáliplesip, tárbiyanıń qúdiretli quramına aylandı. Xalıqtıń diniy tárbiyalıq dástúrleri erte dáwirlerdenaq adamlardıń sanasına, turmısına hám minez-qulqına kúshli tásir etip, turmısta

úlken orın iyeleydi. Mısalı, barlıq dinlerde perzent tuwılǵanda onı quday taala óz

ırısqı nesiybesi menen jaratatuǵınlıǵı aytıladı hám qanday da iláhiyda kúsh bar ekenligi, adam onıń aldında ázziligi, insannıń eki iyninde

9

eki perishte bolıp, biri jaqsılıǵıńdı, ekinshisi jaman tárepińdi jazıp otıratuǵınlıǵı hám basqa da isenim, túsinikler áwladtan áwladqa ótip hár qıylı dástúrlerdi payda etken. Haqıyqatında da adam ushın isenimniń zárúrligi ilimde de, dinde de maqullanadı. Isenim insanǵa úlken kúsh-qúwat, dóretiwshilik ruwx baǵıshlap keleshekke keń jol ashadı. Sonlıqtan adamzat tariyxında kóp nárseler bolıp olardıń geyparaları jámiyetlik turmıstan belgili waqıt ishinde joǵalıp ketse de, isenim insan menen bárqulla birge jasaw uqıbın iyelegen. Danıshpan babalarımız benen aqıllı analarımız ómir boyı ózleriniń kórgenin, bilgenlerin perzentleriniń qálbine sińdiriwge, xalqınıń úrip-ádetlerin qásterlep, bularǵa ulqızların sadıq hám qıraǵı bolıwın úyretip otıradı. Bul jaslardı jası úlkenge xızmet etiw, jası úlkennen pátiya alıw qusaǵan húrmet-izzet, sıylasıq, joqarı adamgershilik qásiyetlerdi payda etip olardı dástúrge aylandırıp otırǵan.

Hár bir xalıqtıń, millettiń birinshi belgisi onıń úrip-ádet dástúrleri ekenligin bilemiz. Sonlıqtan da adam jasaytuǵın jerde dástúr de óz ornın tabadı. Dástúr adamdı jámiyet penen, tariyx penen hám keleshek penen baylanıstıradı, onı jańa ózgerisler menen alǵa rawajlandırıp otıradı. Sonlıqtan paydalı úrip-ádet, dástúrlerdi kóz qarashıǵımızday saqlap, keyingi áwladqa jetkeriw ádiwli wazıypa bolıp tabıladı.

1998-jılı 28-oktyabrde Ózbekstan Respublikası prezidenti I.A.Karimov

«Sońǵı waqıtları biziń elimizdiń kóplegen orınlarında toylar, shańaraq saltanatların, eske túsiriw úrip-ádetlerin, marqumlardıń esteligine baǵıshlanǵan ilájlar ótkeriwde dańqparazlıq, dábdebelilik, asa ketken ısırapxorshılıq, xalıqtıń úrip-ádetlerin hám dástúrlerin

10