Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı

Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı

—Taqallusin soramasańız aytayın, — depti Ayıw basın iyip. Arıslan patshalıq taxtınıń dógereginde arman-berman júripti de:

—Meyli, aytıń — depti qáhár menen.

—Tóre bola almaslıǵımnıń birinshi sebebi, hayalımnıń peyli-ıqpalı buǵan sáykes kelmeydi.

—Bolǵanı ma?

—Yaq. Ekinshi sebebi — toǵayımızdıń qáwli-qaǵıydaların húrmet qılaman.

—Xosh?

—Úshinshi sebebi — meniń úrim-putaqlarım kóp.

—Taǵı qanday sebeplerińiz bar?

—Eń keyingi sebebim, — den sawlıǵım jaqsı.

Toǵaylar patshası Ayıwǵa ruqsat berip jiberipti de, sol zamattıń ózinde barlıq aqılgóylerin aldına shaqırıptı. Aqılgóyleri uzaq oylasıptı, lekin, Ayıw

aytqan bahananıń mánisin túsindire almaptı.

—Biziń másláhátimizden shette qalǵan kim bar? — depti Arıslan qáhárlenip.

—Taqsır, bir qasıq qanımnan keshseńiz aytaman, — depti Túlki eki búgilip.

—Ayt!

—Góhiqap tawınıń eteginde qırıq jıllıq ǵarrı jigildik bar. Sonıń túbinde

Sarıshunaq degen ǵarrı bódene jasaydı. Bul gáptiń taqallusin bir aytsa sol ayta aladı.

Arıslan kózdi ashıp-jumǵansha Góhiqap tawınıń etegindegi Sarıshunaq bódeneni aldırıptı.

61

Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı

—Ayıw aytqan gáptiń taqallusin bálkim sen túsindirip bererseń! — depti Arıslan.

—Ájep boladı, patshayım! — depti Bódene tájim etip, — Lekin, eki shártim bar.

—Ol qanday shárt?

—Men bul gáptiń taqallusin tánhá ózińizge aytaman. Ekinshi shártim nabada meniń gápim kewlińizge málel keltirse, bir qasıq qanımnan keshiń.

Arıslan oǵan sóz beripti.

— Ayıw tóreniń — hayalımnıń peyli-ıqpalı sáykes kelmeydi, — degeni, «hayalımnıń, qolı taza, ol hesh kimnen hesh nárse almaydı. Ol hesh nárse almasa, men sizge beretuǵınımdı qayaqtan tawaman?» degeni.

—Xosh, ekinshi sebebiniń taqallusi ne?

—Toǵayımızdıń qáwli-qaǵıydaların húrmet qılaman, — degeni tóreler bar jerde qáwli-qaǵıyda buzılmay turmaydı, meni ol jolǵa iytermeń degeni boladı taqsır!

—Úshinshisin ayt.

—Meniń úrim-putaqlarım kóp, depti Ayıw. Bul demeklik — qashan bolmasın bir kún men sizge jaqpay qalıwım turǵan gáp. Sonda men sebepli barlıq úrim-putaqlarım jazıqsızdan jábir shegedi, degeni boladı.

—Tórtinshisi?

—Ayıw tóreniń «den sawlıǵım jaqsı» degeni, házir ol hesh nárseden alaǵadasız jasap atır. Biyik mansapqa kóterilgennen keyin hámme oǵan húrmet etedi, lekin, erteń túsken waqtında aldındaǵı tabaǵına qoyan dáret sındırıp ketiwi múmkin.

Sol xorlıqqa shıday almay, qástege giriptar bolarman, degeni eken.

62

Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı

— Bárekella, bódenejan, — depti Arıslan riyza bolıp. — Tuwrı ayttıń, kishkene bolsań da márt ekenseń, lekin endi ózińniń qoyǵan shártińniń mánisin ayt, ne ushın bunıń taqallusin tánhá ózińe aytaman dediń? Meniń menen jekpe-jek qalıwǵa qorıqpadıń ba?

Bódene albıramastan juwap beripti.

— Bunıń taqallusin tánhá ózińizge aytaman dewimniń mánisi — siz Ayıw aytqan haqıyqattıń bárin moyınladıńız, bunı hámme kórgende abırayıńız túser edi. Ekinshiden, siz benen jekpe-jek qalıwǵa qorıqpawımnıń mánisi — Arıslan Bódeneni jep qoyıptı degen at, sizge múnásip bolmaytuǵının túsiner dep isendim. Arıslan Bódene aytqan tórelikke júdá riyza bolıptı, hám onı bir kún miyman etip, keyin óz uyasına aparıp taslatıptı.

7. 01. 1994-jıl

«Shontıq shayır» ushın monolog (1997-jıldıń jańa jılına arnap jazıldı)

Aǵayinler, xabarıńız bar, bir-eki jıldan beri meniń abırayım yamana ósip ketti

ǵo. Avtobusqa minsem konduktor pul almaydı, qalaǵa barsam nasıbaypurıshlar eki atım nasıbayǵa deyin esheyin beredi. «Shontıq shayır, ata ǵo, ilham keler»

deydi. Esheyin bolǵannan keyin adam atlap óte almaydı ekenseń-áy! Mına qımbatshılıqta ol-ám awqatqa sep bolatuǵın shıǵar dep, atıp júrmen. Jartısı ishime de ketedi. Mut bolǵanı soń ne zıyanı bar onıń!

Endi meniń usı abırayımdı shontıq emespen dep júrgen ıras shayırlar qızǵanatuǵın qusaydı. Júrgen jerde meni gáp etedi deydi. Úydegi qatın aytıp keledi-aw! Kóre almaydı dá! Meniń bolsa abırayım ósip baratır. O-o bir jaǵı Saransha, bir jaǵı Samanbay, tap qum awılǵa deyin ketti á, aeroporttıń astındaǵı sonı qızǵanadı. Ústimnen jazayın dese bayaǵı SSSR joq, onıń ústine qaǵaz-ám joǵ-aw, shalǵayına jaza ma? Áy, yaqshı, dedim, men-ám bulardı oqıp kóreyin dep, úyde satıp alıp, betin ashpay qoyǵan kitaplarımdı qarasam,

63

Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı

masqarashılıq. Mınań qarań:

Qaratawdıń tóbesine shıǵıp qara bir,

Gúl qıstırıp shekesine qızlar baratır!

Pax, qosıq bolǵanıńa! Adamlar qızlardıń shekesindegi gúldi kóremen dep Qara tawǵa minip júre me? Onnansha jerde qasına barıp soraǵanda ne qıladı:

«Aynanayın, mına shekeńdegi gúldi qáyerden aldıń, dachadan urladıń ba, ya tepliсadan ba?» Ózi sirá dá satıp almaydı, qımbat. Sonı oylanbay jazadı dá! Qaratawdıń tóbesine miner mish! Him! Ózim ekinshi etajdaǵı úyime shıǵıwǵa erinip, tómendegi bayı joq qatınnıń úyinen, shay iship qaytaman. Qara taw degen qayda.

Taǵı bir qosıqqa qarań:

Suw boyında turǵanımda,

Qosıq aytıp jańlatqan!

Pay jańlatqan eken-á! Qudıqtıń qasınan óteǵoyıptı dá!

Sap dúzisip jawıngerler

Óte berdi tusımnan

Sol qatardan shıǵıp jigit,

Keldi, meniń qasıma!

Qarasa! Armiyanıń qarasın kórmegen erkek adam jazǵan! Qatardan shıǵıp kór, rá-ás, komandir nál qaǵılǵan garzovoy menen eki jambastıń ortasına ildirsin! Babasırıń dalaǵa shıǵıp ketpese maǵan kel.

Jańaǵı jigit sóytip shelekten awzın basıp suw ishipti. Sóytip jónine kete

berse boladı ǵo, o, qudaydan tapqır! «Qulaǵına tepken» biziń awıldaǵı qızdıń:

64

Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı

Suwıń qanday paldan tatlı!

Suw ómirde de paldan mazalı bolmaydı! Inanbasańız mına Dárbent kolxozınıń adamlarınan sorap kóriń, pal hárre baǵatuǵın.

Suwıń qanday paldan tatlı,

Iship miyrim qandı meniń,

Móldiregen qara kóziń,

Júregimnen aldı orın.

O, júregińe talma kesel kelgir! Qız-ám júdá ótpey otırǵan ǵarrı qız bolıwı kerek. Jańaǵı sózge-aq erip ketip, jırbań etip qaltasınan oramal shıǵarıp beredi. Onnan-ám jaqsıraq sóz aytqanda ne qılar edi! Ayım, kúnim, sulıwım, gúlim dese-ya! Onda bılbırap bosasıyıp, shalqasına taslaydı eken dá!

Oramaldı aldı daǵı,

Qarap naǵıs kestesine,

Bul doslıqtıń bolsın shárti,

Dep xoshlastı keterinde.

Pax, dos eken-á! Qız benen jigittiń arasında doslıqtıń qanday bolatuǵının bilesiz ǵoy, o-o izi tamasha boladı.

Áne, ıras shayırman dep júrgenlerdiń qosıǵı.

Solardı oqıp otırıp kúyip kettim ǵo, jırtıpjırtıp taslayın dep tursam

taǵı bir qosıq aldımnan shıǵıp tur. «Men de sonı kútken soń», He, sennen basqa taǵı kim kútiw kerek? Kerek bolsa kúte ber. Ya usı otırǵan bárimiz barıp kútip turayıq pa? Endigi qatarlarına qarasa: Qız teńizdiń boyına barǵan dá!

Sol waqıtta bir motor

65

Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı

Toqtadı kelip tusıma, deydi

bir gújireygen domalaq motor, patır-patır etip keliyip, qızdıń qasına kelip pısh-pısh-pısh dep óship toqtay qoyǵan.

Motordan shıǵıp bir jigit

Kele berdi qasıma

Qarań, motordan shıqqan! Qaysı porshenniń arasınan shıqtı eken! Qıp-qızıl bolıp shıqqan shıǵar-á!

Bul-ám kelip qızdıń «qulaǵına tewedi», burın-ám tewip júrgen. Keyin aytadı,

davay motorǵa minip pokataemsya! Bul-ám sorqaynaǵan zorǵa turǵan eken, sákkirip motorǵa minip aladı.

Dárhal mindim motorǵa

Mende sonı kútken soń,

deydi.

Qaynap turǵan motorǵa minip aladı ekewi, wáy-wáy, eki jambası shashlik bolǵan shıǵar-á.

Áne, usınday, ıras shayırman dep júrgenlerdiń qosıǵı! Á, qolıńnan kelmese qoydá! Qosıqtı bizler jazamız, bizler! Him, máselen:

Bıyıl qar durıslap jawmay qaldı,

Qatın azanda sıyırdı sawmay qaldı,

Eliwge shıqqanda balalı bolıp-em,

Ol-ám qońsıdan awmay qaldı.

66

Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı

Kúnnen-kúnge qımbatlaydı gazimiz, Sonnan keyin qayaqtan bolsın házimiz, Ya ortaǵa pısqıtıp jıńǵıl jaǵıp, Dógereklep otırayıq pa bárimiz?

Bul ne, deseń awzıńa bılsh ettirip «bazar» deydi, Pulıń jetpese qaladan zattı az al deydi, Júwernemek balalar bunı túsine me,

Papa, snikers degen shokolad «mazalı» deydi.

Svet-ám kúnde turadı jıpılıqlap, Elektrosetke jalınamız qıpılıqlap, Taqıyatasta mazut joq, gaz joq deydi,

Áytewir gileń sonday sıpırıq gáp.

Doslar, ne bolsa da jańa jıl qutlı bolsın, Sıyırı joqtıń eshkisi sútli bolsın, Dastúrxanıńız mudamı toyǵa jayılıp, Bárińizdiń hayalıń júkli bolsın.

67

Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı

Oyın

Bul dúnyanıń ózi oyın. Biz — jer júzinde qıbırlaǵan jannıń hámmesi oynap

júrmiz. Lekin, kimniń qáytip oynawında...

Sádiwaqas isimli dostımızdıń abıraylı bir kimseden yarım million qarızdar bolıp qalǵanın esittim. Abıraylı adam oǵan qarızın sanawlı kúnler ishinde tawıp beriwin, bolmasa «kóresini kórsetetuǵının» aytqan qusaydı. Bardım.

—Awhal shataq! — dedi Sádiwaqas qabaǵı salıpıp. — Sonday da sonday...

qarızdar bolıp qaldım. Jigirma kún máwlet berdi. Usı máwlet ishinde bir somın kemis qılıp bersem, jigirma birinshi kúni degende qamatajaq.

—Endi ne qılıp atırsań?

—Aqılım hayran.

—Azı-kem bir nárse tawıp bere aldıń ba?

—Búgin júz mıń tapsırdım.

—Keyni bar ma?

—Joq.

—Endi ne qılasań?

—Bilmeymen.

—Ósimi menen qarız sorap kórmediń be?

—Kimnen?

—Hár kim-hár kimnen.

—Hesh kimnen tabılmay atır.

68

Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı

Sádiwaqas uzaq waqıt únsiz otırdı

—Sen tawıp bere almaysań ba? — dedi soń maǵan úmit penen qarap. Men birden hesh nárse demedim. Lekin, keleptiń ushın tapqanday edim.

—Qáydam, sorastırıp kóriw kerek, — dedim soń.

Ol mennen úlken úmit kútip, jaltaq-jaltaq qaray berdi.

—Eger tabılǵanday bolsa neshe proсent ósimi menen alıwıń múmkin?

—Jigirma proсent penen alsam bola ma?

—Házir jigirmaǵa hesh kim buqpaydı.

—Bolmasa neshe?

—Otız deseń oylanıp kóriwi múmkin.

—Meyli, otız dese-otız. Mınadan qutılsam ilajı bolar.

Men oyshań túrde biraz otırdım.

— Yaqshı, erteń keshte xabarın berermen, birewler bar qusaǵan edi.

Sádiwaqas meni sharbaqtan shıqqansha qayta-qayta raxmet aytıp gúzetip saldı. Qudaǵa shúkir, oyın — men dúzgen rejege sáykes dawam etip kiyatır. Ol qarızdar bolǵan kimseni men jaqsı tanıytuǵın edim. Oǵan tiykarında házir yarım millionnıń zárúrligi de joq, lekin, birewde haqısın jiberip, pánt jep

júretuǵın qıylınan emes. Onıń zeynine tiyseń basıńa «shopannıń tayaǵına súykengen eshkiniń» kúni tuwadı.

Sákendikinen shıǵıp tup-tuwrı onıkine keldim. Ol aqsaqal meni jaqsı kútip aldı.

69

Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı

—Al, aqsaqal, men sizge qattı qısınıspa menen kelip turman, — dedim ruwxım túsip.

—Ne qısınıspa?

—Bir-eki kún ishinde bes júz mıń som aqsha kerek bolıp qaldı!

Puldıń kirisi menen shıǵısınıń esabın umıtqan bunday adamlar «nege zárúr boldı» dep soramaydı. Lekin:

— Házir ol quraqım aqsha joq ǵoy, — dedi maǵan.

Men úndemey biraz otırdım. Bundayda jónsiz jalına bergennen, izin kútken abzal.

—Birewde alası bes júz mıńım bar edi, — dedi ol bir waqıtta.

—Biraq, házirshe tawıp bere almay tur. Búgin tek júz mıńın ǵana ákelip berdi.

—Tap sonı berip tur aǵa! Men sizge eki aydan keyin jigirma proсent ósimi

menen qaytıp beremen. Qalǵan tórt júz mıńdı da ákelse maǵan bereber, quda qálese ósimi menen alasız.

Aqsaqal ishten paketke salınǵan on pachka júzlikti ákelip berdi.

— Házirshe usını alıp tur. Erteńniń arǵı kúni taǵı júz mıń ákeliwi kerek, moynına qoyıp jiberdim.

Erteńine Sádiwaqastıń ózi tapsırǵan júz mıńdı basqa paketke salıp alıp bardım. Kózi jarq ete qaldı.

—Bereket tap jora. Kúni erteń júz mıń aparıwım kerek edi.

—Keńsede birge isleytuǵın jigittiń inisinen zorǵa aldım, — dedim oǵan. —

Bir aydan keyin otız proсent ósimi menen qaytıp bereseń. Soǵan qayıl bolsań — bir-eki kúnnen taǵı júz mıń tawıp beremen, dedi.

70