Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
.pdfMuratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
Usı waqıtları direktordıń shoferı kirip keldi.
— Bárekalla! Hámmeńiz usı jerde ekensiz ǵo. Júriń, direktordıń jeke menshik firmasına vagon qoydı. Qawın tiyeysiz.
Hámme sırtqa shıǵıw menen boldı. Olardı Bektemirov baslap barar edi.
8. 07. 1996-jıl
Sawda
—Assalawma aleykum aǵa. Sizdi izlep kelip edim.
—Xızmet?
—Keshegi ana, Eshbaylardıń alǵandayınan bizlerge de kerek edi, otızı.
—Boladı, beremiz.
—Qanshadan eken?
—Qanshadan dep, xalıqtıń nırqıǵo.
—Sonda da.
—Pay, ańqawsıraysań-aw. Mıńnan!
—Oy-bu, sál qımbatlaw emes pe?
—Nesi qımbat! Mıń som aqsha ma házir!
—Bizler qusaǵanǵa aqsha ǵoy, aǵa.
—Solay qosshım, basqa gápiń barma?
—Aǵa, bılay eteyik tá, qoldı ákel, keliseyik — jeti júzden.
41
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
—Ya-yaq bolmaydı, jiber qolımdı.
—Qoyıńdá, aǵa. Keliseyik tá, jeti júz-ám pul ǵo. Otızı jigirma bir mıń boladı.
—Onıń mıńın sanama qosshım, «taqannıń túrli-túrli bılǵawı bar». Keshe Eshbaylar alıp ketti ǵo, mıńnan. Sawdalasıp-ám otırǵan joq.
—Eshbaylar bazarǵa erterek kirgen ǵo. Bizler ele úyrenise almay atırmız.
—Sóytip-sóytip úyrenisip ketesiz.
—Aqsaqal, bir retke túsiń de, «deńgeneniń sońı emes», endigide aytqanıńızǵa alıp ketermiz.
—Áy, bir mayda bala ekenseń, yaqshı júz som tústim, toǵız júzden bere ǵo.
—Jáne bir tekshe túsiń aǵa, sonda siziń aytqanıńız-ám emes, biziń aytqan-ám emes, segiz júz boladı, ortalıq.
—Bir, alatuǵın awırıwday ne báleseń! Yaqshı, aqshańdı alıp tústen keyin keleǵoyıń.
—Raxmet aǵa, bereket tabıń.
—Áy, bala, baǵanaǵı gápinde tur, endigi imtixanda bir som-ám túspeymen.
11. 01. 1998-jıl.
Reklama
Jora-joldastıń barı jaqsı. Qısılǵanda keńes beredi, quwansań birge quwanadı, qapa bolsań qayǵıńdı bólisedi. Qullası, dostıń kóp bolsa, júgiń jerde qalmaydı
42
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
Baxtımdı is bilermenlikte sınap kóriwdi baslaǵalı, dos-yarannıń másláhátine mútáj bolıp qaldım. Nege degende, isim júrispeydi. Gá pul tappayman, pul tapsam sarplaytuǵın jer tappayman. Emi joq awırıwǵa tap bolǵan adamday, sál sırlasqanday adam bolsa sarsılıp qoya beremen.
—Neǵe seniń isiń júrispey atırǵanın bileseń be? — dedi bir kúni doslarımnıń birewi.
—Qaydem. Shamamda esap-sanaqqa olaq shıǵarman.
—Gáp onda emes. Esap-sanaq ekinshi másele. Birinshi másele istiń kózin biliwde.
—Nede eken istiń kózi?
—Seniń talabıń ushın istiń kózi reklamada.
—Yaǵ-áy.
—Nege yaǵ-áy! Rawajlanǵan mámleketlerde reklama — bul, ómir dep qaraydı. Onısız isbilermen bolıw múmkin emes. Al, sen ele oǵan úyrenise almay atırsań. Sóytip júrip táǵdirden nalıysań. Máselen, sende taxtay bar ma, — bar, kim biledi sonı?
—Sen bileseń, Dospanbet biledi, Erjannıń xabarı bar, Nurabılla esitti,
keyin...
Dostım kúlip jiberdi.
— Balanıń gápin sóyleyseń! Al, biz hár qaysımız on adamǵa aytqanda eliw-alpıs adam esiter. Olarǵa taxtay ya kerek, ya kerek emes. Eger reklama qılsań bir kúnde júz mıń adam esitedi, erteńine yarım million, úshinshi kúni bir yarım million adam xabardar boladı. Áne, sonnan keyin kóreyin seniń zatıńnıń ótpegenin.
Oylay tursam, gápiniń janı bar. Eki vagon taxtay túsirgenime úsh ay boldı, jańa bes kubasın sattım. Panerlerge ızǵar ótip baratır, bala-shaǵamdı
«qırıp-joyıp» kún aradan ózgertip jıynayman. Biraz shiferlarım óziniń
43
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
salmaǵı menen-aq sınıp boldı. Eger reklama bergenimde bul waqıtqa bárin satıp bolıp, firmam ádewir jerge barıp qalǵan bolar edi.
Erteńine radioǵa reklama berdim, kelesi kúni televizor arqalı, úsh kúnnen keyin hámme gazetalarda «Tabarman-tutarman» firmasında, (yaǵnıy meniń firmamda) qálegen túrdegi qurılıs buyımları tabılatuǵını haqqında shıraylı reklamalar basılıp shıqtı. Reklama qarıydar shaqıradı degen ıras eken. Televizordan
aytqan kúnniń erteńine bir jigit keldi.
—Keshe siziń firmańızda taxtay bar dep aytqanday boldı ma?
—Awa, bar.
—Qanday taxtaylar bar?
—Qálegenińiz tabıladı. Shifer qaqtırıw ushın strapila kerek pe, tóbesine
salıwǵa domalaq qaraǵay, pollatıwǵa úshlik-tórtlik taxtay, ayna-qapı soqtırıwǵa bolsa beslik, qullası, bári bar.
—Kiygizbeli taxtayıńız da bar ma?
—Bar. Sazın jaqsılap qoysań, oǵan ustanıń keregi joq, óziń-ám qaǵa bereseń.
—Qáne, sol taxtaylarıńnıń hújjetin kóreyik, — dedi jańaǵı jigit bir
waqıtta maǵan xóktemsińkirep.
—Ne hújjet? Hámmesi saz. Mende hújjetsiz nárse joq.
—Máselen, bajıxananıń ruxsatnaması bar ma?
—Bar.
—Kórsetiń.
—Nege kórsetedi ekenmen?
«Qarıydar» kishkene gúwalıq kórsetti.
44
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
— Bajıxana basqarmasınanman. Gúmanlı zattı tekseriwge haqım bar.
Sirá bunı birew soraydı dep oylappan ba? Úsh aydan beri jatqan hújjet, awdar-teńqer etip zordan taptım. Taxtay aladı degen qarıydarımız úńilip biraz otırdı, ún joq — tún joq, qabaǵı qarsı jabılǵan. Qaǵazlardı qaytıp bermegenshe gúdiklenip turman. Taqır jerden shań shıǵarıp, jır tappasa ne jaqsı.
Aytqan jerimnen shıqtı.
—Mına ruxsatnamanı kim berdi?
—Atı-jóni jazılǵan shıǵar.
—Jazılǵannan keyin sorap otırman. Arıqtan kelgen, uzın boylı jigit pe?
—Onsha elestirmedim.
—Elestirmeseń sol — Bekjanov degen. Házir qamaqta jatır.
—Qamaqta? — Dáslebinde qorqıp kettim de, keyin ózime keldim. —Onıń maǵan ne baylanısı bar?
—Házir ol ruxsat bergen zatlardıń hámmesi tekserilip atır. Ol biziń
bajıxanamızdıń atına daq túsirip, pul menen urlıq zatlardı ótkerip jibere bergen.
—Sonda meniń taxtaylarım da urlıq pa?
—Kim biledi! Múmkin solay bolıwı da? Bunı tekserip kóriwimiz kerek.
Áne, sonnan baslandı mayda gáp. Ol «urlıq mal» dep gúman etedi, men hújjet qaldırmay kórsetemen, ol hesh qaysısın pisent qılmaydı. Onıń aytıwınsha, taxtaydı alǵan jerime qaytıp barıp, jáne bir márte xújjet ákelip beriwim
kerek eken. Sonda haqıyqıy urlıq emes ekenligi dálillenetuǵın qusaydı. Bolmasa turısı menen mámleket esabına qatlayjaq. Basıńdı awırtıp ne
qılayın, túske deyin kegirdekke suw búrkistik. Reklama boyınsha kelgen onlaǵan
45
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
adam qayta-qayta esikti ashıp sıǵalaydı, biziń oǵan xabarlasqanday shamamız joq. Áy, óldim azarda mámlege keldik.
— Yaqshı, otaǵası, bılay eteyik, — dedi álle nemirde. — «Gilem satsań awılǵa sat, bir shetinde óziń otırarsań» degen eken ata-baba. Sol aytqanday, elge taxtay ákelgen ekenseń, usınıń ushın men bunı shuqlastırmay qoyaturayın. Biraq, bileseń ǵo, qıyqalaǵan jerden qan shıǵıw kerek.
Bajıxana xızmetkeri bir som bermey úsh kuba taqtayımdı alıp ketti. Tústen keyin moynım salbırap, zorǵa keldim. Esiktiń awzında jeti-segiz adam turǵan eken.
— Inilerim, sizler qoyıp turıń, men eki awız sóylesemen de shıǵaman, — dep bir pájmúrdelew kisi izime ere kirdi.
Túske deyingiden júrek shaydı bolıp qalǵan men, há degennen túr-túsine qaradım. Onday qáwipli adamǵa usamaydı.
—Keshe reklamada kórip edim, — dedi ol aldıma jaqın otırıp. — Qurılıs buyımları, dedi. Shifer-ám bar ma eken?
—Bar.
«Biyttiń ashıwın búrgeden alıwǵa» bola ma, úsh kuba taxtaydıń ashıwı menen ishim iyt jırtqanday bolıp tursa da, bildirmey, malımdı maqtay basladım.
—Ózi júdá bekkem shifer. Jeti qarıqlı, shıtnaǵan, jarılǵan jeri joq. Ústinde teppek oynasan-ám búlk etpeydi.
—Rossiyaniki me, ózimizdiki me?
—Rossiyaniki
—Satıp ákeldiń be, zatqa awmastırdıń ba?
Áste, kóz astımnan betine qaradım. «Bunıń ne jumısı bar, satıp ákelemen be, sorap ákelemen be, qarızǵa alaman ba?»
46
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
—Shifer alajaqsız ba ózi? — dedim qabaq shıtıp.
—Alaman ba, almayman ba, bul ekinshi másele! Siz maǵan jańaǵını aytıń, satıp ákeldińiz be, zatqa awmastırdıńız ba?
Áne qalas! «Jarlınıń awzı asqa tiyse, murnı qanaydı» degen. Reklama berseń arbań oyǵa qarap jumalaydı dep atır edi. Baslamay atırıp qırınlap ketti ǵo.
Bul qarıydarım korrupсiyadan bolıp shıqtı. «Eki awız sóylesemen de shıǵaman» degen zańǵar, kún batıwǵa meyilleskende, eki júz shiferımdı mutqa alıp tınıshlandı.
— Qorıqpa inim, qorıqsań jumıs isley almaysań, — dedi keterinde iynimnen qaǵıp, — Ózim shań juqtırmayman.
Erteńine úyden shıqpay jatıp aldım. Keshte telefon shıńǵırladı.
—Reklamanı bereseń de, óziń jasırınıp jatıp alasań-á? — dedi birew hóktemsip. Alla barekella! Taǵı kim boldı eken?
—Yaq, jasırınǵanım joq. Sál mazam bolıńqıramay....
—Mazań bola ma, igri jol menen mal tapsań.
—Qanday igri jol? Hesh qanday igri jol menen mal tapqanım joq..
—Xabarımız bar, azanda barlıq hújjetińizdi alıp, salıq basqarmasına kel. Men Bodıqov bolaman, 44-kabinet.
Bodıqov barǵannan múddáhásin aytaǵoysa qánekey. Yaq, maydalap tiyisip ketti! Firmam jumıs baslaǵalı salıqtı kemitip tólegenmen, ayrımların jasırǵanman, jasalma hújjet tapqanman, kiyatırǵan kvartalǵa salıq tólewim kerek emish....
Qullası, kún enkeygende kewlindegisin aytıp tındı. Eliw paner kerek eken.
Úsh kún ótpey atırıp, reklamadan qashıp qutılarǵa jer tappadım. Firmanıń esigin ashpayman, úyde telefondı suwırıp qoyıppan. Sonda da esabın tawıp
47
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
uchastka inspektorı on ayna kóz, prokurordıń tergewshisi otız dana orgalit, sudtıń orınlawshısı on segiz dana domalaq aǵash alıp ketti.
Dadımdı kimge aytarımdı bilmey ar-sarım shıqtı. Usındayda jora-joldastın barı jaqsı. Taǵı solarǵa jolıqtım.
—Reklama ber! — dedi olar.
—Ózim reklamadan kúyip otırman ǵo.
—Aytqandı qılaber, reklama ber
—Ne dep?
—Firmada zat joq, hesh nárse menen sawda-satıq islemeydi — dep daǵazala. Solay isledim. Basqa ilajım ne!
Aytqanınday, reklamada gáp kóp eken. Qulaǵım tıp-tınısh bolaǵoydı.
Endi ózimniń zatlarımdı ózim sıbırlap satatuǵın boldım. «Qurılıs buyımları kerek pe? Bir jerde bar, aytsań tawıp beremen. Ts-s»
4. 12. 1998-jıl.
Hámelden túsken qanday boladı?
Hámel gúrsisi jaman gúrsi emes. Jaman bolǵanda adamlar juwırmaydı. Oǵan otırdıń ba — quwanıp qoya bereseń. Sebebi, aytqanıń aytqan, degeniń degen boladı. Mereke-meyliste ornıń tórden. Jasıń kishi bolsa da, awqattı sen baslap bereseń. Sen aytqan anekdotqa qızıq bolmasa da adamlar kúledi, kúliwi shárt! Sen aytqan gápti olar «pálenshe aytqanday» dep kiris sóz etip qosıp sóyleydi.
Qullası, birden aqıllı bolıp keteseń. Lekin, túserligi jaman bul gúrsiniń.
Ásirese, sırttan qaraǵanlarǵa.
48
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
Biziń baslıǵımız, kimseń gúrlep turǵan Dálibay edi. Tresttegilerge jaqpadı ma, alpıs jastan bir kún ótkermey galoshın tuwrılap qoydı. Dem alısqa jiberdi. Qıyalımızǵa ol úlken qapashılıqqa dus kelgendey edi. Ásirese, bosaǵanlıǵı haqqında buyrıq kelgen kúni orınbasardan baslap, sipsekeshke deyin hámmeniń aytatuǵını tek baslıq boldı.
—Qıyın boldı, erkek adamǵa alpıs jas-jas pa? Bir kúnniń ishinde boldırıp qalǵanın qara.
—Burın so, shashınıń eki samayı ǵana aq emes pe edi, búgin kórsem, aǵı jarıdan awıptı.
—Awa, kózleri-ám shúńireyip ketken.
—Mańlayın aytpaysań ba; jıyrıǵı shiymaqpalday. Burın peshanası jarqıraǵan jigit edi ǵo.
—Kóziniń astı, qabaǵınıń ústi-ám iseyin degen, ózi, bótekesi de awıratuǵın qusaydı-aw.
—Haw, ózi, hámelden túskende birden bóteke awıradı ǵo.
—Kewli xosh adamnıń eti nıq, júzinen nur shashıp turadı. Baslıqtı baǵana
kórdim, bet-awzı qalta-qalta, kóziniń nurı sónip baratırǵanday.
—Al, jańa men kirip barsam, baslıq tartpaların jayratıp, qaǵazların jırtıp atır eken. Bıla-ay, qarasam, qulaǵı salbırap ketkenǵoy-áy.
—Baǵana men vedomostqa qol qoydırayın dep barıp edim, — dedi kassir. — Tura-tursın, endigi baslıq qoyar, dedi. Ayap kettim, ráńki bózdey sarǵayıp ketipti.
Bunnan keyin de hár kim bilgenin qostı. Baslıqtı azannan beri kórmegenler hár túrli bahana tawıp, aldına kirip qayttı. Kirgenlerdiń hesh qaysısı ońdırıp atırǵan joq.
49
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
—Kózleri sarǵayıp ketken.
—Tap awırıwdan turǵanday-áy.
—Moynı qalta-qalta, buǵaǵı salınıp qalıptı.
—Galstugi de qıysayıp ketken be, dım jaraspay tur.
Kópshilik awǵan jaqtan bir óziń shette qalsań bir túrli boladı ekenseń. Hámmeler bilgen nárseni sen bilmeyseń. Birewi baslap, birewi xoshlap baratır. Men tım-tırıspan. Aqırı shıdamadım. Tústen keyin bir sıltaw tawıp kirdim. Qarasam, baslıqtıń bayaǵı turısı. Boldırıp qalǵan heshteńesi joq. Shashınıń
aǵı da qádimgidey, kózleri-ám shúńireymegen, qabaǵınıń astı-ústi de jayında. Mańlayında onday qat-qabat jıyrıq kórinbeydi.
Lekin, men bunı qalay dálillep otıraman. Kirip shıqqanımdı kórgen adamlar, men úlken bir jańalıq ashatuǵınday awzıma úńilip otır, «Baslıqtıń bayaǵı
turısı ǵo, kárine de kelmegen» desem, mennen jaman adam joq. Sebebi, hámmesi ótirik sóylegendey, bir túrli bolıp qaladı. Onnansha bárinen asıp túskim keldi.
—Áy, usı biziń baslıq burın iri jotalı jigit emes pe edi, — dedim kiriwden.
—Awa, iri bolǵanda qanday! Jawırnına eki qalta un jayǵasatuǵın edi ǵo.
—Tap endi eki shekiyne de jayǵaspaydı, — dedim. — Qurı súlder, kostyumınıń eki iyni túsip ketken. Barıp-barıp, ish qıstalıqtan ólip qalsa da mennen
kórmeń.
Ózim aytqan gápke ózim isenip kettim be, baslıq kóz aldıma dım ayanıshlı eleslep ketti. Qullası, sol kúni keshke deyin jumıs islep jarıtqanımız joq. Qosıǵımız — baslıqtıń azıp-tozǵanı. Keshte qaytıp baratırǵanda mashinasına mingenine deyin gúzettik. Qıyalımızǵa shoferı da ilajsızdan kelgendey, mashını bolsa tozıp qalǵan ba, pır-pırlap, bosaǵan baslıqtı jaqtırmay, zorǵa mingizip baratırǵanday kórindi.
50