Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
.pdfMuratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
Aytpaqshı qırqınshı avtokárxananıń direktorıp tanıysań ba?
—Ózin tanımayman, biraq hayalı bizlerde isleydi.
—Hayalın tanısań boldı ǵo. Sonıń avtokárxanasında taza «Super MAZ» avtomashinası bar eken, arendaǵa beredi deydi. Biziń Ótkirbayǵa sóylesip bersesh. Anaw-mınaw támetse berermiz, áytewir...
«Quday joq, payǵambar joq» belbuwarday wádeni berip saldım. Eplep meniń aldıma túsip, qáterege barsa bolar.
— Mınaw biziń kúyew bala, — dedi baylanıs tarmaǵınıń tazadan bolǵan baslıǵına tanıstırıp. Qudayǵa shúkir usı qaraǵan elatta abıroyı jaman emes. Anaw-mınaw jumısıń bolsa pitiredi. Tek bunıń qońsısınıń úyine telefon qurǵızıp berseńiz boldı.
Meniń baxtıma biziń kóshedegi gósh-sút ónimleri basqarmasınıń keńsesi jabılıp, birden jeti tochkanı qaytarıp tapsırıp atır eken. Lekin, taza baslıq onıń qádirin túsirmedi.
—Siz keldińiz, onda ilaj joq, — dedi biziń qaynaǵaǵa, — Lekin jańaǵı gápińiz ıras bolsa, inimizge bir jumıs salamız.
—Sala berin. Jılannıń tańlay tisin áper deseń de áperedi.
—Bala-shaǵanı sanatoriyaǵa jibermekshi edim. Endigi aydıń besine jollama da tawıp qoyıppan. Soǵan bir jerden azı-kem pul ótkizip beriwi kerek.
—Ótkeredi! Biziń Dáwekeńniń mákeme basshı yar dosları kóp. Bir awız gápi.
Qaynaǵam men ushın wádeni úyip-tógip tasladı.
Aradan bir ay ótti. Qonsımız telefonlı boldı, Jarılqaǵan aǵanıń erke balası pátińkesiniń sirisinen basıp, kolledjde oqıp atır. Al, men bolsam moynıma mingen qáterelerdiń izinde ele júrmen.
31
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
Ótkirbayǵa arendaǵa MAZ beretuǵın direktordıń hayalı jerge túsip ketken oramalın pul bermeseń eńkeyip almaytuǵın qıylınan edi.
— Qáynim, pitpeytuǵın jumıs joq, — dedi aytqannan-aq. «Qalawın tapsań qar janar» degen, onı siziń aytıwıńız, biziń pitkeriwimiz biledi.
Basıńdı awırtıp ne qılayın, Ótkirbaydıń MAZ miniwi, bizge sol avtokárxananıń direktorınıń qızı ushın medsestralıq bir orın tawıp beriwge tústi. Bul qátereni baylanıs tarmaǵı baslıǵınıń hayalına sanatoriya ushın pul ótkerip beriw menen birge alıp bardım. Barmaǵan esigim, kirmegen tesigim qalmadı. Jumısta da azanǵı waqıtta bir kórinemen, keyin bizdi izlegen adam tappaydı.
Óldim azarda, qalanıń tuw sırtındaǵı taslandı suwlardı tazalaytuǵın bir mákemeniń direktorı sanatoriyaǵa jollama ushın pul ótkeriwge kelisim berdi. Álbette, oǵan bir ózim barǵanım joq, końsımız Mádireyimniń bólesi eken ol maǵan garajdıń ultanın sıbaw ushın bir mashina beton, tóbesine quyıwǵa bir doǵalaq bitum tawıp beriw shártin qoyıp qáterege baratuǵın boldı.
Kelisim berdim. Jollamaǵa pul ótkerip beretuǵın direktor da qarap qalǵan joq.
—Bunday qayırqomlıktı adamnıń adamı isleydi, — dedi ol maǵan. — Tap mına Mákeń kelgen soń qıymay otırman. Sonda da sizge bir jumıs aytayın, óytpesek sonsha puldıń obalı da bardı. Bazarkomdı tanıytuǵın shıǵarsań?!...
—Tanıwım kerek.
—Sol bazarkomǵa barıp biziń hayaldıń inilerine bir kommerсiyalıq dúkan, bir gósh larek qoyıwǵa orın alıp bereseń.
—Boladı ápereyik.
Shınjırma shınjır qátere kóbeyip ketti. Bazarkom óziniń baldızına balalar baqshasınıń baslıǵı wazıypasın alıp beriwdi, Ótkirbayǵa MAZ beretuǵın avtokárxana direktorınıń qızın jumısqa alǵan bas vrach óziniń qızın kontrakt penen institutqa kirgiziwdi, institut rektorı jaqın rayonnan studentler egin
32
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
egip tárbiyalaw ushın 60 gektar jer alıp beriwdi, jer beretuǵın kolxozdıń baslıǵı Belorussiyadan bir ekskavator aldırıp beriwdi ótinish etti. Endi oylap kórsem, usı ekskavatordı aytqan waqıtları taslaǵan ekenmen...
Emlewxanada bir jeti kún jatıp ózime keldim.
—Dáwirxan aǵa, endi qaytıp awırmań, — dedi bas vrach meni dárwazaǵa deyin shıǵarıp salıp. — Degen menen házirgi mediсinanıń awhalın bilesiz, ózińizdey azamatlardan járdem soramasań bolmaydı.
—Baslandı! — dedim ishimnen. Ayaq qolıma qaltıratpa tiye basladı.
—Tezirek aytıń, qanday járdem kerek?
—Járdem bolǵanda at-túye emes ǵoy. Jora-joldaslarıńızǵa bir awız aytsańız pitiredi. Eki júz metr transheya bar edi, kómiletuǵın. Soǵan bir buldozer...
Arjaǵı esimde joq. Kózimdi ashsam, burınǵı palatamda jatırǵan ekenmen.
2. 09. 1995-jıl
Tırnaq boyawı
Júrip qalǵan jigit-otırıp qalǵan qızdan jaman, qusaydı. Sen táme etken
dúrkinler ótip bolǵannan keyin hesh kimge sóz ayta almaytuǵın, jasqanshaq bolıp qaladı ekenseń. Bul jasqanshaqlıqtı men uzaq waqıt bastan keshirdim.
Bir kúni keshte Kárimbay degen dostım úyge keldi. Kewilli.
—Hár nárseniń waqtı-sáti boladı degen ıras eken, jora. Saǵan qız taptım, — dedi kúlip.
—Qayaqtan?
33
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
—Qaladan. Biziń dayımnıń úyiniń qasına birewler kóship kelipti. Sonıń ay dese awzı, kún dese kózi bar bir qızı bar eken. Ayıbı sen qusap otırıńqırap qalǵan.
—Ol maǵan kóner deyseń be?
—Kóniw ekinshi másele. Qızdıń sheshesi «durıslıraq birew tabılsa, jumıs betinen alıp kete berse úndemes edim» depti. Sonnan esigin ańlıp otırıp qızdı kórdim. Awzım ashılıp qaldı. Qullası, onı alsań, bul dúnyadan ármansız óteseń.
Gáptiń pos gállesi, bir dostımızdıń mashinasın minip, úshewimiz erteńine qalaǵa kettik. Qız hayallar salonında shash-boyawshı bolıp isleydi eken.
Kútip turmız. Saat altıǵa on minut qaldı. Qızlar birinen keyin biri shıǵa basladı.
— Áne, kiyatır, — dedi Kárimbay bir waqta qızıl kofta kiygen qara kóz áynekli qızdı kórsetip, — Házir men qapını ashaman da ortaǵa iyterip jiberemen. Sen ózińe qaray tartasań. Qalǵanın jol-jónekey kóre beremiz.
Aytqanday, qız mashinaǵa qaptallasa bergen waqıtları Kárimbay shırp etip tústi de qızdı ortaǵa iyterdi.
Men qorqa-qorqa qolınan tartqan boldım.
Hámmesi oydaǵıday boldı. Keń kóshe menen zırlap ketip baratırmız. Qız hár qaysısımızǵa bir qarap:
—Nu smotri! — dep mısqıllı kúlip qoyadı. Bizden shaytanı seskenip otırǵan ol joq.
—Qayaqqa aydaymız? — dedi bir waqta ruldegi joramız.
—Qáydem, awılǵa aydaytuǵın shıǵarmız, — dedi Kárimbay,
—Awılǵa?! — Qız shorshıp tústi. — Onsha ne asa berip? Kárimbay maǵan qaradı.
34
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
—Írasında da, jaqınıraq jer joq pa?
—Qáydem, — dedim men gibirtiklep, — Shayxanada qızapamnıń úyi bar edi. Qız jáne bizlerdi ermek etkendey mısqıllap kúldi.
—Uyalmaysız ba, qızapańızdıń úyine aparıwǵa.
Biz hayran bolıp bir-birimizge qarastıq. Qızapasınıń úyine aparǵannıń nesi uyat!
— Meylińiz, — dedi qız iynin qısıp, — Maǵan báribir. Biraq, adamǵa bes júz somnan beresiz. Sonıń ózi tırnaq boyawıma jetse de bolar.
Ań-tań bolıp men Kárimbayǵa, Kárimbay maǵan qaradı.
9. 07. 1996-jıl
Advokat haqqında ertek
Usı qalada ortań qolday on eki sudya, altı prokuror, toǵız tergewshi bar. Olarǵa kóp adamlardıń jumısı túsip turadı. Ásirese, nızam buzǵanlardıń jaqın-juwıqları, esigin tındırmaydı. Lekin, bulardıń hámmesine kún dawamında barǵan qátere, advokat Aybaraqovtıń bir ózine túske deyin-aq kelgenlerdiń aqqulasına turmaydı. Aybaraqovtıń atın bilmeytuǵın el, bul átirapta joq. Jınayatlı isińdi aqlawǵa ol aralastıma tamam, pútkil Yapon
teńizine ot berip jiberseń-ám seni sútten aq, suwdan taza etip qoyadı. Ol teńizdiń ózi qashshannan janayın dep turǵan, sen qayta sóndiriwge barǵan bolıp shıǵasań. Sonıń ushın, hámme Aybaraqovqa ósh. Kim tabılǵanın móńiretip ya mańıratıp qoraǵa ákelip baylaydı, kim qaltasına tıǵadı, kim dasturxannıń ernegine qoyıp ketedi, qullası, kózi uyqıǵa ketemen degenshe ol hámmesin bir jóńkilli etip taqlap, esabın shıǵarıp úlgere almaydı. Oǵan qudaytaalanıń ózi qarasıp, hámmeni jumalandırıp qoyıptı.
35
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
Jaqında ol, úsh márte sudlanǵan, usı rette bir úyde turatuǵın úsh adamdı jawızlarsha óltirgen Áshirbaydı aqlawǵa jeń túrinip kiristi. Qılmısker
bayǵus, islegen ayıbın moynına kiymeshektey kiyip-aq tur. Lekin, Aybaraqov jám jolatpaydı. Onıń táriplewinde Áshirbay bilegine qonǵan súyir shıbındı óltirip kórmegen mómin eken. Úyinde nangórekke nan tawıp, qara shıbınǵa pal jaǵıp beretuǵın qusaydı. Sudta prokuror oǵan atıw jazasın bergen edi. Oǵan Aybaraqov pútkilley qarsı bolıp, bılay dedi:
«Búgingi sud barısında prokuror joldas Jılqaydarov, tuwısınan juwas, qoy awzınan shóp almaytuǵın mómin bende Áshirbay Nádirbaevtıń ústinen ayıplaw juwmaǵın oqıp, jınayattı bórttiriw kodeksiniń 101 statyasınıń prim eki,
bólim úsh, paragraf tórttiń v, g, d, e punktlerin buzdı. Prokuror joldas bul jerde mómin bende Nádirbaevtı Tankovaya kóshesiniń 12 jayında turıwshı Gúldariyxa kempirdiń úyine túngi saat ekide más halında bastırıp kirgen dep ayıpladı. Bul pútkilley qáte. Sebebi, Nádirbaev más bolıw bılay tursın, usı jasına kelgenshe limonadtan basqa hesh qanday shiysheli suw iship kórmegen. Qalaberdi ol, Gúldariyxa kempirdiń úyine bastırıp kirmegen, al sharbaq
betindegi ashıq turǵan qapıdan kirgen. Demek, bul jerde kóbirek Áshirbay emes, al, usı úydiń turǵınları gúnalı. Olar nızam xızmetkerlerin ádepten jek
kóretuǵın adamlar bolǵan, sonıń ushın da, hár kúni sharbaqtıń esigin ashıq qaldırıp, «úyimizge ya urı tússin, ya hámmemizdi bawızlap ketsin, keyin prokurorlar izlep taba almay xor-zar boladı» degen jaman pıyǵıldaǵı adamlar bolǵanın hesh kimnen esitpesemde, júregim sezip turıptı. Usını názerde tuta otırıp, húrmetli sudya, jınayattı jumsartıw kodeksiniń 41-statyası, prim 3, bólim 4, paragraf bestiń «g» punkti menen mámleketlik shólkemlerdiń qas dushpanın joq etkeni ushın joldas Nádirbaevtan hámme jabılıp keshirim sorawımız hám onı házirdin ózinde qamaqtan azat etip jiberiwimiz kerek.
Eger menin bul ótinishim inabatqa alınbasa, taǵı da dálillerim bar. Prokuror joldas Jılqaydarov kempirdi uyqılap atırǵan jerinde barıp, nál qaǵılǵan pátinkeniń ókshesi menen basına tewip óltirgen deydi. Bul da anıq emes. Sebebi, biz tekserip kórgenimizde sońǵı eki jıldan beri qaladaǵı bir de etikshide nál bolmaǵan. Eki jıldın arjaǵında nál qaǵılǵan ózimizde shıqqan pátinkeniń búginge deyin jetip keliwi múmkin emes. Onıń arjaǵında bolsa bul átirapqa
36
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
import kiyimler jetip kele almaǵanı belgili. Kempirdiń qońsılarınan sorap kórgenimizde onıń bunnan otız jeti jıl burın esersoqlaw kúyewi bolǵanlıǵın, sol bir kúni túnde iship kelip, hayalınıń basına nálli pátinke menen tewgenligin anıqladıq. Sonnan berli ol tez-tez talma keselge tap bolǵan. Biziń izertlewimizshe bul pátinke 1967-jılı Izbasar degen shobıtshıǵa tapsırılǵan. Ol shobıtshınıń ólgenine házir on eki jıl boladı eken. Meniń ótinishim, sol ǵarrısınıń shobıtshıǵa tapsırılǵan etigi izlep tabılıp, onı basındaǵı
tepkiniń izine qoyıp kóriw kerek. Házirgi turısında Nádirbaevtı kempirdi tewip óltirgen dep ayıplaw qattı qáteshilik boladı. Álbette, ol «ózim óltirdim» dep moyınlap otır. Biraq, biz oǵan isenbewimiz kerek. Sebebi, qılmıskerler «alla-jalla olay islemedim» dese isenbeymiz de, «sóyttim» dese qaytarıp soramastan iseneǵoyamız. Bul jınayattı qıpsırmalaw kodeksiniń 14 statyası, úshinshi prim, ekinshi bólim, jetinshi paragraftıń «yu» punktine qayshı keledi. Menińshe, kempir bunnan jigirma toǵız jıl burın jegen tepkisiniń saldarınan sol aqsham ólip shıqqan.
Nádirbaevtı taǵı da, kempirdiń balasınıń alqımına raskladushkanıń temirin qoyıp, onın ústine minip turıp, demiktirip óltirgen dep ayıp taǵıp otır.
Durıs, solay bolǵanlıǵın ǵáremetke qayım Áshirbay moyınlap otır. Biraq, bir jeri bar, ne ushın bul jerde tiykarǵı ayıpkerler jazadan aman qaladı? Máselen, radioda ma, televizorda ma, bir biolog shıǵıp sóylep, «adamnıń kegirdek súyegi júdá bekkem boladı, ol jetpis kilolıq salmaqqa da múdirmeydi» degen eken. Ǵáremetke ushırap otırǵan Nádirbaev tek sonı sınap kórmekshi bolǵan. Bayaǵı jetpis kilonı kóteredi degen kegirdek, alpıs eki kilolıq Áshirbaydı kótere almay, bir gúnasız biysharanı shırıldıwǵa qaldırdı. Al, aytqan sózin ózleri sınap kórmegen biologlar azatlıqta! Ótinishim, olardı aldırıp, Áshirbaydıń ornına qara gúrsige otırǵızıw kerek. Eger olar bunday qam gápti awzına kúshi jetip, aytpaǵanda, Nádirbaev ta onday, burın sınap kórilmegen tájiriybege qol urmaǵan bolar edi.
Bul jerde ayta ketetuǵın taǵı bir nárse bar. Ne ushın raskladushka sınıp qalǵan. Buǵan sapasız ónim shıǵarǵan krovat zawıtı ayıpker emes pe? Nege biz direktorınıń qolına kisen salıp, usı jerge ákep qoymaymız? Eger sol raskladushka sınbaǵanda Áshirbay onday sumlıqtı oylap otırmas edi. Qalaberdi,
37
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
ol temirdi bas ushına qoyıp jatqan jigittin ózi de ayıpker. Esitiwimizshe, ol keyingi waqıtları dım óliwdi háwes etip júredi eken. Nege olay? Ne ushın ol jasawdı háwes etpeydi? Sebebi, ol watanǵa óz boyındaǵı kúsh-qarıwın beriwdi qızǵanadı? Onı usınday etip tárbiyalaǵan mektep muǵallimleri ne ushın qara gúrside otırmaydı? Ayıplaw juwmaqta taǵı da, «jigittiń hayalınıń júregi
jarılıp ólgen» deydi. Eki adam ólgenge júregi jarılıp óle beretuǵın hayaldın
ólgeni durıs bolǵan. Sebebi, onday hayaldan hesh waqıtta el qorǵaytuǵın azamatlar tuwılmaydı.
Solay etip, menin pikirimshe, sáwirdiń jetisi kúni Gúldariyxa kempirdiń úyine biyshara Áshirbaydıń biymezgil bolsa da, qımbatlı waqtın bólip kirip barǵanı ıras. Biraq, úshewinin ólimine de ol ayıpker emes, olardıń ózleri ayıpker, qala berdi, demleri tawsılıp turǵan. Sonıń menen birge Nádirbaevtıń xojalıq jaǵdayın da esapqa alıwımız kerek. Ol bunnan burın bir márte baspaq urlap, bir márte traktor satıp, bir márte sulıw qızdıń áwretin ashıp qoyıp, jámi bolıp on segiz jıl túrmede otırǵan. Bul jazalardıń hámmeside waqtında
durıslı advokat tabılmaǵanlıqtan, orınsız berilgen. Sebebi, keshte baylanbaǵan sıyırdıń urlanǵanı ushın kim gúnakar, álbette, iyesi, traktordı joldıń shetine xodlap qoyıp, dúkanǵa ketkeni ushın kim ayıpker — traktorshı, qızlardı ayday arıw etip tuwıp, jigitlerdiń erkeklik urıǵın qozdırǵanı ushın kim ayıplı,
menińshe sheshesinen basqa hesh kim emes. Demek, bul jerlerde Nádirbaevtıń bir qıyqım da gúnası bolmaǵan. Sudya ádil bolǵanda urlanǵan maldıń iyesin, traktorshı hám sulıw qız tuwǵan hayaldı qamap jiberip, Áshirbaydan qurı háleklegeni ushın keshirim sorawı tiyis edi.
Sonday-aq Nádirbaevtıń hayalı uzaq ayralıqqa shıday almayman dep jılap kelip otır. Onıń haq kókirek penen aytıwı boyınsha Áshirbay dáslep úsh jılǵa ketkende brigadtan ullı, keyin jeti jılǵa ketkende traktorshıdan qızlı, bunnan soń segiz jıl otırǵan saparında tabelshikten eki ret egiz qursaq kótergen eken. Ol baladan qalmay turıp, Áshirbaydan bir perzent kórip qalsam eken dep árman etedi. Nege biz bir puqaranın at basınday ármanına kesent etemiz.
Usı jaqların esapqa alıp hám Gúldáriyxa kempirdiń, onıń balasınıń hám kelininiń óliminde Áshirbaydıń iyneniń ushınday ayıbı joq ekenligin
38
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
moyınlap, onı usı jerden birotala azat etip jiberiwińizdi, sonday-aq, tergew barısında úsh ay qamaqta otırǵanı ushın aylıǵın úsh ese kóbeytilgen muǵdarda marhumlardıń aǵayin-tuwǵanlarınan óndirip beriwińizdi sorayman. Advokat otırdı. Sud oylasıqqa ketti. Kórip otırǵanımızday eki túrli uyǵarım bar edi, biri prokurordiki - jınayatshıǵa atıw jazası, ekinshisi advokattıń sheshimi - jınayatshıdan keshirim sorap, onı azat etip jiberiw.
Sud bul iretki húkiminde eki sheshimniń arasınan ortaq biylik shıǵardı. Nádirbaevtı azat etip, advokattı atıwǵa jiberdi.
1994-jıl
Házir waqıt basqa
Mákememizge Bektemirov degen kisi bólim baslıq bolıp kelip, hámmeniń tóbesi kókke jetip qaldı.
—Endi direktorımızdıń órisi tarıldı, bul kisi hesh kimniń bet-júzine qaramaydı.
—Bektemirov penen islesken direktor, qolǵa úyretilgen tayday bolıp qaladı.
—Bizlerdiń qádirimizdi endi biledi.
Lekin, Bektemirov jurt ǵawqıldasqanday bolıp shıqpadı. Direktordıń bayaǵı ozbırlıǵı kúsheyse-kúsheydi dá, páseymedi. Úyine qonaq keletuǵın bolsa tórt-bes jigit xızmette. Hayallar bawırsaq pisiredi, awqat asadı. Keńsege eki nárse kelse, birewi sonıń úyinde qaladı. Qullası, ózi xan, ózi sultan. Bektemirovtıń ózi
túwe, ákesi tirilip kelse de, onnan aybınatuǵın direktor joq.
Aqırı, xızmetkerler shıday almadı. Bektemirovtı ortaǵa aldı.
—Biz sizden úlken úmit kútip edik, nege úndemeysiz?
—Sizden direktor túwe basqarmadaǵılar zirildesip qaladı desip edi?
39
Muratbay Nızanov - Jaqında qızıq boladı
Bektemirov áste mıyıqtan kúlip juwap berdi.
—Ol bayaǵıda edi, jigitler. Házir waqıt basqa. Men bunnan aldınǵı islegen mákememde direktorǵa narazı bolıp, rayon hákimiyatına xat jazǵan edim. Tekserip keldi. Bir kún qonaq boldı da ketti. Aldımızdaǵı yarım aylıqta hámmeden sıpırtıp otız somnan usladı.
—Bul ne? — desek.
—Tekseriwdi kúttik, — degen juwap aldıq.
Ashıw menen walayatlıq basqarmaǵa jazdım. Bes adam úsh kún tekserip jattı.
Keyingi yarım aylıqtan shetten júz somnan jıynap aldı.
—Bul ne?
—Tekseriwdi kútiwge ketti.
Bolmadı. Jámáát bolıp respublikalıq ministrge jazdıq. Jeti adam on kún
jatıp tekserdi. Qanday ilaj kórip ketkenin bilmeymiz. Kelesi yarım aylıqqa qol qoydıq, aqlay.
—Pul qayda?
—Komissiyanı kútiwge ketti. Sonnan baslıq bir jaqta qaldı da, hámme meniń izime tústi.
—Bári seniń tawıp júrgen báleń!
—Bala-shaǵamızdı úyińe aparıp taslaymız, óziń baq.
—Jaqsısı, sen bul jerden ket, kózimizge shúyelden beter kórinip tursań.
Áne, solay etip, jumıstan shıǵıp ketiwge májbúr boldım. Sizler meni jáne sol jolǵa iytermeleyjaqsız.
40