MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyillerdiń morfologiyalıq ózgeshelikleri
.pdfEger atributivlik qatnastaǵı sóz dizbeginiń anıqlanıwshı atlıq sózi qısqarıp, onıń predmetlik mánisi anıqlawısh wazıypasındaǵı sózge emes, kelbetlik feyil substantivlesedi.
Qısqarǵan atawısh sózlerdegi grammatikalıq formalar – seplik, kóplik, tartım affiksleri substantivlengen kelbetlik feyilge qosıladı hám sol grammatikalıq mánisine sáykae sintaksislik funksiyalardı atqaradı: At aldında kórgenler onı gúnalı deydi, kórmegenler inanbaydı (S.Xojaniyazov). Xat bilgenińiz qol qoyıń, bilmegenińiz barmaq bassańız da boladı (S.Xojaniyazov).
Keltirilgen gáplerdegi astı sızılǵan kelbetlik feyiller atlıq ornına qollanılıp, predmetlik máni bildiredi. Sintaksislik funksiyaları da atıq sózler sıyaqlı sol seplik, kóplik, tartım affiksli kelbetlik feyillerdiń funksiyaların atqaradı.
II bap. Házirgi máhál kelbetlik feyil formalarınıń morfologiyalıq
ózgeshelikleri
II.1. –ıwshı/-iwshi formalı kelbetlik feyiller.
Házirgi qaraqalpaq tilinde házirgi máhál kelbetlik feyillerdiń sintaksislik hám analitikalıq formaları bar:
1) Sintaksislik formadaǵı házirgi máhál kelbetliik feyilleri feyil tiykarınan kelbetlik feyildiń –(ı/i) wshı/wshi, (ı/i) wlı/wli affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı: alıwshı, beriwshi, tıńlawshı, barlawshı, keliwshi, ketiwshi, jazıwshı, islewshi, baylawlı, qaplawlı, ildiriwli, kesiwli hám t.b.
2) Analitikalıq formadaǵı házirgi máhál kelbetlik feyilleri –ıp/-ip/- p, - a/-e/-y formalı hal feyillerge –ǵan/-gen formalı tur, júr, otir, jatir (atır) kómekshi feyilleriniń dizbeklesiwi arqalı jasaladı: islep atırǵan, sóylep turǵan, kelip júrgen, uyıqlap jatırǵan, oqıp atırǵan, jazıp otırǵan, alıp kiyatırǵan, ótip baratırǵan hám t.b.
Házirgi máhál kelbetlik feyiliniń bul forması tiykarınan, atlıq sózlerdiń aldında kelip, predmetti is-háreket arqalı sıpatlaydı. Mısallar: Jazıqsızǵa jábir beriwshi puharanıń jálladları (S.Xojaniyazov). Sen men júretuǵın jollarǵa nur tógiwshi lamposhkalardı sındırıwǵa urınǵanıń menen óz súrdewim bar. Jıynalǵanlar arasınan Qudaybargendi da maqullawshı sipsińlarǵa qosımsha artıraqtan erkin “durıs, durıs!” –degen dawıslar esitildi (T.Qayıpbergenov).
Házirgi máhál kelbetlik feyiliniń –ıwshı/-iwshi formasınıń substantivlesiwi basqa formalarına qaraǵanda aktiv. Bul forma substantivlesip kelgende, atlıq sózler sıyaqlı kóplik, seplik, tartım
affikslerin qabıl etedi hám baslawısh, tolıqlawısh xızmetlerin atqaradı. Mısallar: Qumnıń ústinde jolawshılar irkilip, ebin-jorıq júrek jalǵap aldı. Baqlawshı aylanıp kelgende, kún eńkeyip baratır edi (S.Xojaniyazov).
Kelbetlik feyildiń –ıwshı/-iwshi formalı túrkeriniń kópshiligi derlik
óziniń dáslepki feyil mánisin tolıq joytıp, leksikalasıw arqalı atlıq sóz toparına ótken: oqıwshı, oqıtıwshı, satıwshı, tigiwshi, shaqırtıwshı, jazıwshı, jolawshı, baqlawshı, saylawshı, qazıwshı, qabıllawshı hám t.b.
–ıwshı/-iwshi forması qálegen feyil tiykarınan jasala aladı. –ıwshı formalı kelbetlik feyil anıqlawısh xızmetinde turıp, tiykarınan alǵanda turaqlı túrde orınlanıwshı háreket belgini ańlatadı1. Mısallar: Bolǵan islerdi
ǵarrıǵa bildirmewdi tuwdırıwshı hayalladan ótindi (J.Aymurzaev). Álbette, onı ermek etiwshi adamlardan emespen (Qq.x.e).
–ıwshı formalı kelbetlik feyil kelbetlik formalarınıń basqa túrlerine qusap feyildiń geypara grammatikalıq kategoriyalarına iye bolıp keledi. Bul nárse házirgi qaraqalpaq tilinde bul formanı kelbetlik feyil formalarıniń biri sıpatında tanıwǵa derek beredi. Bunday –ıwshı formanı kelbetlik feyilde feyil belgilerinen mına tómendegiler esaplanadı: 1) Ol feyillik semantikasın saqlaydı, 2) Feyillik dáreje hám túr mánilerine iye (yaǵniy ol dáreje hám túr formalarınıń tiykarlarınan jasala aladı) 3) Házirgi máhál mánisine iye 4) Atawısh sózdiń tirkewish formasın yamasa seplik formasın basqarıw uqıplılıǵına iye t.b.
1 Насыров Д.С. Қарақалпақ тилинде келбетлик фейил. Қарақалпақ мәмлекетлик баспасы, Нөкис, 1964, 141- б.
–ıwshı formalı kelbetlik feyilden jasalǵan dórendi formalar. Házirgi qaraqalpaq tilinde feyil sistemasınan bóleklenip, belgili bir kásip iyesin ańlatıwshı mánige iye feyilden jasalǵan atlıqlar quramına awısıp ketken geypara –ıwshı formalı kelbetlik feyiller bar. Bunday formalar feyillik semantikanı ańlatpaydı hám belgili bir sózler toparın ǵana quraydı. Mısalı: oqıwshı, oqıtıwshı, jazıwshı, saylawshı, izertlewshi, basqarıwshı hám.t.b
Mına nárseni de aytıp ótiw kerek: feyil sistemasınan bóleklenip, háreket iyesiniń atı mánisindegi feyilden jasalǵan atlıq sıpatında qollanıwshı –ıwshı formalı kelbetlik feyilden turatuǵın bul dórendi formalar geypara waqıtları kontekstte házirgi máhál kelbetlik feyili xızmetinde qollanıwı da múmkin. Bul ásirese usı formalar anıqlawısh xızmetin atqarǵanda iske asadı. Bunday qubılıs –ıwshı formalı kelbetlik feyildiń kásip iyesin ańlatıwshı feyilden jasalǵan atawısh sózlerden hálsiz differenciyaǵa iye ekenligin kórsetedi.
Házirgi qaraqalpaq tilinde –ıwshı formalı házirgi máhál kelbetlik feyili atawısh sózlerdiń –lar/-ler kóplik affiksleri hám seplik affiksleri menen jiyi qollanıladı. Al –ıwshı formalı kelbetlik feyildiń sóz ózgertiwshi basqa formalar menen qollanılıwına kelsek, onda olardıń bunday affiksler menen tuwrıdan-tuwrı kelmeytuǵının kóremiz. Bul jerde atqaratuǵÍn xızmetine qaray basqa sóz ózgertiwshi affiksler menen tuwrıdan-tuwrı qollanıla alatuǵın hám sol affiks járdemi menen jasalatuǵın hárekettiń iyesi mánisin ańlatıwshı feyilden bolǵan atlıqlardan –ıwshı formalı kelbetlik feyildi ajıratıw kerek.
Kóplik san affiksleri menen qollanılatuǵın –ıwshı formalı kelbetlik feyil. –lar kóplik affiksine iye –ıwshı formalı kelbetlik feyil háreket iyesiniń belgili bir toparı haqqındaǵı túsinikti ańlatadı.
Bunday jaǵdayda –ıwshı formalı kelbetlik feyil substantivlesedi, yaǵnıy
–ıwshı forması arqalı ańlatılatuǵın háreket-belgi háreket iyesiniń óziniń ataması bolıp keledi. Basqasha aytqanda, bunday jaǵdayda –ıwshı formalı kelbetlik feyilden jasalǵan háreketke qaraǵanda aktiv háreket etiwshi bet bolıp esaplanatuǵın anıqlanıwshı anıqlawısh kelbetlik feyil menen almasadı. Mısallar: Bulkárada tań sah’árden tura qoyıwshılar joq edi ǵoy (N.Dáwqaraev). Túngi smenada islewshiler metroǵa kerek jerdi kóp qazsa kerek.
Seplik affiksli –ıwshı formalı kelbetlik feyil. –ıwshı formalı kelbetlik feyil substantivlik formalardı talap etiwshi gáp aǵzalarınıń xızmetin atqarǵanda qandayda bolmasın bir seplik affiksin qabıl etedi.
Seplik affiksli –ıwshı formalı kelbetlik feyil barlıq jaǵdayda háreket iyesiniń atın bildiredi yaǵnıy substantivlesedi.
Seplik affiksleri tuwrıdan-tuwrı –ıwshı formalı kelbetlik feyildiń tiykarına jalǵanıwı múmkin yamasa seplik affiksiniń aldına –lar/-ler kóplik affiksi keliwi múmkin. Mısallar: Egiwshi de jıynawshı da ózimiz. Qorǵanda turıwshılardıń barlıǵı da sol jerge jıynalıp qalǵan eken (N.Dáwqaraev). Men siz siyaqlı jamanlıq islewshilerdi óńdırmayman. –Seniń xızmetiń ne? – dep suw urtlawshıdan bala soraydı (Qq.x.e.). Bul xabardı taratıwshıda hesh ayıp joq, ózińde bále bar shıǵar (Qq.x.e.).
–ıwshı formalı kelbetlik feyildiń betleniwi. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi –ıwshı formalı kelbetlik feyil bayanlawısh xızmetinde turıp (baylanıstırıwshı elementsiz), betlik (bayanlawıshlıq) affikslerin
qabıl etpeydi, al barlıq betlerde óziniń dáslepki formasında turadı. Onda bet hám san subekt xızmetin atqarıwshı betlew almasıǵı tárepinen anıqlanadı. Ulıwma aytqanda bul formadaǵı kelbetlik feyil bayanlawısh xızmetinde tiykarınan alǵanda úshinshi bette qollanıladı. Úshinshi bet ushın ayrıqsha bet hám san kórsetkishi zárúrli emes. Mısalı: Axmet aytıwshı menen tıńlawshı. Házirgi ádebiy tilde – ıwshı formalı kelbetlik feyiliniń betlik affiksi menen keliwi ushraspaydı (buǵan háreket iyesiniń atı mánisindegi feyilden jasalǵan atlıq kirmeydi).
Al sóylew tilinde bolsa bul kelbetlik feyil eki sannıń da birinshi hám ekinshi betlerinde bayanlawısh poziciyasında turıp, geyde betlik affiksleri menen qollanıladı. Solay da bul qollanıw ádebiy tildegi qollanıwına qaraǵanda ekinshi dárejeli bolıp qala beredi.
II.2. –ıwlı/-iwli formalı kelbetlik feyiller.
Házirgi máhál kelbetlik feyiliniń bul forması is-hárekettiń statikalıq mánidegi házirgi máhálge qatnaslı ekenligin bildiredi. Máselen, at qazıqta baylawlı. Shege diywalda qaǵıwlı. Qamshı keregede ildiriwli yamasa baylawlı, at, qaǵıwlı shege, ildiriwli qamshı degen eki jaǵdayda da –ıwlı/- iwli formalı kelbetlik feyillerdiń isháreket processi házirgi máhálge qatnaslılıqtı bildiredi. Eger –ıwlı/- iwli formalı kelbetlik feyil tur kómekshi feyili menen dizbeklesip kelse, sol feyildiń házirgi máhálge qatnaslılıǵı konkretlesedi: baylawlı tur, iliwli tur, qıstırıwlı tur t.b: Jumagúl Seytovanıń atına kelgen telegramma ele onıń úy arxivinde saqlawlı tur (Q.Erniyazov). Bul feyildiń ótken máhálge qatnaslılıǵı edi tolıqsız feyili menen dizbeklesiwi arqalı bildiriledi: baylawlı edi, qaǵiwli edi, ildiriwli edi, jiynawli edi t.b
–ıwlı formalı kelbetlik feyil óziniń mánisi jaǵınan birew tárepinen burın islenip, házir hal-belgige aylanıp ketken háreketti ańlatadı. Mısalı: Ekinshi
ójireniń tárepinen ótip barsaq, onda baylawlı eki at turıptı (Qq.x.e). Bazıbirewlerdiń qolında
Qundaqlawlı balası (Jiyen jıraw)
Kelbetlik feyildiń –ıwlı/-iwli forması tilde aktiv qollanılmaydı. Bul forma subatantivlesiw qásiyetine iye emes. Sonlıqtan ol atlıq sózler sıyaqlı seplik, tartım, kóplik hám betlik affiksleri menen ózgermeydi. Ol sintaksislik funksiyası jaǵınan anıqlawısh hám bayanlawısh xızmetlerin atqaradı. Mısalı: Búginleri kúndegidey úy sırtında dińkildep oynap júretuǵın qozı-ılaq, gúwek baylawlı qazıqlar, qıspalı qoralar joq (Ó.Xojaniyazov). Qoshqarbay ildiriwli qamshısın ala sala úyden atlıǵÍp shıqtı (S.Xojaniyazov).
Geypara –ıwlı/-iwli formalı kelbetlik feyiller feyil sistemasınan bólinip shıǵÍp, feyilden jasalǵan kelbetlikler quramına awısıp ketken. Bunday formalardıń –ıwlı formalı kelbetlik feyillerden ayırmashılıǵı sonda, olar feyillik semantikanı hám máhállik mánilerdi bildirmeydi, al tek ǵana feyilden jasalǵan kelbetlikler xızmetinde ǵana qollanıladi. Mısalı: Arnawlı: arnawli sırtqı bólim; emiziwli: emiziwli hayal; qıstawlı: qıstawlı medicinalıq járdem; tańlawlı: tańlawlı shıǵarmalar t.b.
II.3. –ıp/-ip/-p, -a, -e, -y + turǵan, júrgen, otırǵan (atırǵan) formalı kelbetlik feyiller.
Házirgi máhál kelbetlik feyiliniń hár qanday mánisi qospa feyillerden jasalǵan kelbetlik feyillerde ayqın kórinedi. Bunday qospa feyillerde tiykarǵı máni bildiretuǵın feyil hal feyil formasında turadı (–
ıp/-ip/-p, -a, -e, -y formalarında). Al feyildiń túrli túr mánilerin bildiretuǵın kómekshi feyil ótken máhál kelbetlik feyiliniń affiksi menen qollanıladı. Endi biz qospa feyilleden jasalǵan házirgi máhál kelbetlik feyiliniń túr mánilerin ańlatıwına toqtap ótemiz:
-ǵan/-gen formalı ótken máhál kelbetlik feyili –ıp/-ip/-p yamasa - a, -e, - y formasındaǵı tiykarǵı hal feyilden hám tur, júr, otır, jatır sıyaqlı kómekshi feyillerden turatuǵın qospa feyillerden jasaladı. Bunday dizbeklerde -ǵan/- gen formalı ótken máhál kelbetlik feyili óziniń ótken máhál mánisin joytadı da, hárekettiń burın baslangánlıǵın hám onıń turaqlı túrde dawamlı ekenligin bildirip keletuǵın házirgi máhál mánisin ańlatıp turadı. Bul jerde ótken máhál kelbetlik feyiliniń máhállik máni ottenogi qospa feyilden jasalǵan –
ǵan/-gen formalı ótken máhál kelbetlik feyiliniń túr mánilerine baylanıslı ekenligi kórinedi. Bul qubılıs, yaǵnıy feyil túri menen máhál formasınıń semantikası arasındaǵı ayrılmaslıq, sonday-aq túr kategoriyasınıń máhál kategoriyasına qaraǵanda áyyemgi zamanlardan berli bar ekenligi, geypara máhál formalarınıń túr kategoriyalarınan kelip shıqqanlıǵın ayrıqsha atap
ótiw orınlı. Mısallar: Alıstaǵı dushpannan, ańlıp júrgen dos jaman (Qq.x.n- m.). Sol qalanı sorap otırǵan bir bay bar edi (Qq.x.e.).
Tiykarǵı feyil hal feyil formasında, al kómekshi feyili “basla” bolǵan hárekettiń baslamasın bildiretuǵın qospa feyillerden1. Bunda háreketti boldırıw tuwralı talaplanıwshılıq máni ottenogi ańlasıladı: Azatlıqtıń mazasın bir tatıp kórgen adam onı hesh waqıtta da umıtpaydı (Ó.Xojaniyazov).
1 Насыров Д.С. Қарақалпақ тилинде келбетлик фейил. Қарақалпақ мәмлекетлик баспасы, Нөкис, 1964, 29-б.
Tiykarǵı feyili –ıp/-ip/-p hám -a, -e, -y formalı hal feyil menen “ber” kómekshi feyilinen turatuǵın subekt tárepinen basqa birew ushın islengen háreketti, sonday-aq hárekettiń rawajlanıwı menen dawamlılıǵın bildiretuǵın qospa feyillerden. Mısalı: Ǵarrılar gazeta oqıp bergen jigitke kóp raxmet ayttı (J.Seytnazarov).
–ıp/-ip/-p, -a, -e, -y formalı tiykarǵı hal feyil menen “ket” kómekshi feyilinen turatuǵın qospa feyillerden. Bunday feyillerde hárekettiń tez, birden bolatuǵınlıǵı, sonday-aq hárekettiń baǵdarı, hárekettiń sóylep turǵan waqıttan baslap dawamlanatuǵın mánisi ańlasılıp turadı. Mısalı: Ushıp ketken qus duzaqqa túsip qaldı (Qq.x.e.).
Hal feyil formasındaǵı tiykarǵı feyil menen “jiber” kómekshi feyilinen turatuǵın qospa feyillerden. Bunda tez, kútilmegen jerden hárekettiń orınlanatuǵınlıǵı bildiriledi. Mısalı: Ózim táwir-aq mergenmen, onsha gózlemey atıp jibergen waǵımda “qamıs” suwǵa jalp etip tústi (Qq.x.e).
–ıp/-ip/-p formalı hal feyil menen “al” kómekshi feyilinen turatuǵın qospa feyillerden. Bunda subekttiń paydasına qaratılǵan háreket bildiriledi. Egerde –ǵan/-gen formalı kelbetlik feyil -a, -e, -y formalı tiykarǵı hal feyil menen “al” kómekshi feyilinen jasalsa, onda múmkinshilik mánisi payda boladı. Mısalı: Bir bayaǵı birinshi taqıyanı satıp alǵan sawdager dus keledi (Qq.x.e.).
Házirgi máhál kelbetlik feyillerdiń–ıp/-ip/-p: turǵan, jatırǵan t.b. analitikalıq forması predmettiń házirgi waqıtqa qatnaslı háreketlik belgisin sıpatlaydı: Oǵan Ámiw jaǵalarındaǵı jıńǵil, torańǵıllardıń mayday shaqalarıniń shırıldısı da, aǵıp turǵán suwdıń sildırlısı da e sitilmeydi. Qızılqumnıń sheksiz keńliginde
túyedey shógip, órkeshlenip jatırǵan biyik tóbeler alıstan tolqınlanǵan teńizdey buldırap kórinedi.
Analitikalıq formadaǵı házirgi máhál feyilleri de –ǵan/-gen formalı
ótken máhál feyilleri sıyaqlı kóplik, seplik hám tartım affikslerin qabıl etedi. Biraq házirgi máháldiń bul formalarınıń substantivlesiwi ótken máhál formalarına qaraǵanda tilde kem ushrasadı. Onıń usı atawı jatar padanı baǵıp atırǵanına kóp jıl boldı. Ekewi dw balasınıń uyıqlamay, sóz tıńlap jatırǵanın sezbegen edi. Awılda qalǵan jeke-jarım úylerden kúnde talanıp atırǵanlar da azımshıq emes (S.Xojaniyazov).