MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyillerdiń morfologiyalıq ózgeshelikleri

Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministirligi

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik

universiteti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası Mırzanazarova T.

Qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyillerdiń morfologiyalıq

ózgeshelikleri

Pitkeriw qánigelik jumısı

Nókis-2012

Jaqlawǵa ruqsat berildi:

Tema: Qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyillerdiń morfologiyalıq

ózgeshelikleri

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

Mırzanazarova T. pitkeriw qániygelik jumısına

”iyun 2011-jıl

MAK baslıǵı:

MAK aǵzaları:

Kirisiw

a) Temanıń aktuallıǵı. Tildiń tiykarın quraytuǵın tiykarǵı sózlik quram hám grammatikalıq qurılıstı izertlew, ayırım kategoriyalardıń jumsalıw jiyiligin úyreniw oǵada úlken áhmiyetke iye. Sonıń menen birge, tildiń grammatikalıq qurılısın izertlew onıń ishki rawajlanıw nızamlıqların ashıw da ámeliy jaqtan áhmiyetke iye zárúrli is bolip tabıladı. Usıǵan baylanıslı biz qaraqalpaq tili grammatikalıq qurılısı sistemasında kózge túsetuǵın ayrıqshalıqlardı, ayırım grammatikalıq kategoriyalardı, sonday-aq grammatikalıq faktlerdi tolıq hám hár tárepleme izertlewdi baslı máselelerdiń biri dep esaplaymız. Usınday máselelerdiń biri qaraqalpaq tilindegi kelbetlik feyil kategoriyası bolıp tabıladı.

Kelbetlik feyiller kategoriyası házirgi qaraqalpaq tiliniń grammatikalıq qurılısındaǵı eń qıyın hám eń áhmiyetli grammatikalıq kategoriyalardıń biri bolip esaplanadı. Biz jumısımızda qaraqalpaq tili materiallarınıń tiykarında jiynalǵan til faktlerine analiz jasaw tiykarında házirgi qaraqalpaq tilindegi kelbetlik feyil formaların, olardıń mánilerin, morfologiyalıq qásiyetlerin anıqlawǵa eristik. Bunday ózgesheliklerdi úyreniw qaraqalpaq til bilimindegi aktual máselelerdiń biri bolıp tabıladı.

b) Temanıń izertleniwi. Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik feyil kategoriyası tuwralı maǵlıwmattı N.A.Baskakovtıń 1931-jılı Tórtkúl qalasınan shıqqan “Краткая грамматика каракалпакского языка” atlı miynetinen kóriwge boladı. Bul grammatikada birinshi ret kelbetlik feyil formaları, olardıń jasalıwı hám mánisi haqqında maǵlıwmatlar berilgen. Onda kelbetlik feyil feyil quramındaǵı

dórendi formalardıń biri sıpatında kórsetilip, kelbetlik feyildiń feyillik hám atawıshlıq belgilerine názer awdarılǵan.1

Sonıń menen birge, N.A.Baskakovtıń qaraqalpaq tilin monografiyalıq baǵdarda izertlewge arnalǵan “Каракалпакский язык” (Фонетика и морфология, част первая, М., 1952) miynetin ayrıqsha belgilep ótiw kerek. Avtor bul miynetinde kelbetlik feyil formalarına otız bes betke jaqın materialǵa orın bergen.

Jumısta kelbetlik feyiller atawısh hám hal feyiller menen birge feyildiń ayrıqsha dórendi formaları sıpatında qaraladı. Olar feyilden jasalǵan atlıqlar hám kelbetlikler menen salıstırılıp qaraǵanda feyillik hám atawıshlıq belgilerine iye bolıwı menen ayrılatuǵın feyil formaları sıpatında anıqlanadı. Bul jumısta birinshi ret jiyi qollanılatuǵın ónimli formalar menen birge (-

ǵan/-gen, -ar, -a + tuǵın, a + jaq) ónimsiz formalar da (-a + ǵan, a + sı), sonday-aq, kelbetlik feyildiń ekinshi dárejeli formaları da (-uw + shı, uw + lı, -maq

+ shı, -ǵan + day) berilgen. Sonıń menen birge feyildiń atrebutivlıanıqlawshı formalarına arnalǵan bóliminde tariyxiy jaqtan alıp qaraǵanda kelbetlik feyilden kelip shıqqan, biraq házirgi qaraqalpaq tilinde túrleniwshi feyil formaları mánisine iye bolıp ketken, yaǵnıy, bayanlawıshlıq xızmetti

ǵana atqarıwshı geypara formalar da (-dı, - ǵay, -ay, -sın, -sa) keltiriledi.2

Qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyil kategoriyasın izertlewde basqa grammatikalıq kategoriyalar sıyaqlı bul máseleni basqa túrkiy tillerindegi miynetlerde qalay sheshilgenin de esapqa alıwımız kerek. Bir neshe túrkiy tilleri boyınsha dóretilgen tyurkologiyalıq ádebiyatlarǵa

1Баскаков Н.А. Краткая грамматика каракалпакского языка, Турткуль, 1931. стр. 54-59, 76-88.

2Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. II. Фонетика и морфология, часть первая, М., 1952, стр. 423-459.

názer awdarsaq, olardıń ishinde ilimiy hám sabaqlıq grammatikalardan basqa kelbetlik feyil kategoriyasın izertlewge arnalǵan ayırım miynetlerde de kóriwge boladı. Bul miynetlerde kelbetlik feyil kategoriyası haqqındaǵı máseleniń biraz ilimiy jobada shehshilgeni de kózge túsedi. Usınday miynetlerdiń qatarına kelbetlik feyillerdi ayrıqsha izertlewge arnalǵan R.Jumaniyazovtıń1, T.Erǵalievtıń2, I.A.Andreevtiń3, Sh.Ch.Sattıń4 miynetlerin atap ótiwge boladı.

Ózbek, qazaq, hakas hám tuvin tillerinde dóretilgen bul arnawlı miynetler menen birge kelbetlik feyil kategoriyası ayırım túrkiy tilleriniń ilimiy hám sabaqlıq grammatikalarında biraz sóz etiledi. Bunday miynetlerdiń qatarına kórnekli tyurkologlar bolǵan Kazan professorı Mırza A.Kazembektiń “Общая грамматика турецкоготатарского языка”

(Казань, 1939, 2 изд – 1846). Altay missiyasınıń wákilleri tárepinen dúzilgen “Грамматика алтайского языка” (Казань, 1869),

P.M.Melioranskiydiń “Краткая грамматика казан-киргизского языка”

(ч.1.Спб.1894, ч. II Синт. Спб, 1897), V.A.Gordlevskiydiń “Грамматика турецкого языка” (Москва, 1928), N.K.Dmitrievtıń “Грамматика башкирского языка” (М.1948), A.N.Kononovtıń “Грамматика турецкого языка” (М-Л., 1956), “Грамматика современного узбекского литературного языка” (М-Л., 1960), A.K.Borovkovtıń “Учебник уйгурского языка” (Л., 1935), V.M.Nasilovtıń “Грамматика уйгурского языка” (М., 1940) miynetlerin atap kórsetiwge boladı. Hár bir izertlewshi túrkiy tilleriniń qaysısı bolmasın, bul miynetlerdi basshılıqqa alıwı arqalı óz ilimiy jumısın alıp barıwda biraz jetiskenliklerge erisiwi múmkin.

1Жуманиязов Р. Ўзбек тилида сифатдош аниқловчилар. АКД. Тошкент, 1944.

2Ерғалиев Т. Қазақ тiлiнде есiтшелер. АКД. Семиполатинск, 1951.

3Андреев И.А. Причастие в чувашком языке. Чебоксары, 1961.

4Сат.Ш.Ч. Причастия в тувинском языке. АКД. М., 1961.

Kelbetlik feyil kategoriyasına arnalǵan ádebiyatlardı, sonday-aq tyurk tilleri boyınsha házirgi qolda bar grammatikalarda da izertlewlerdi qarastıra otırip, biz onda kelbetlik feyil formalarına baylanıslı mınaday baǵdarlardı kóremiz. Geypara avtorlar kelbetlik feyil formaların (barlıǵın yamasa geyparaların) óziniń feyillik mánisin joyıltıp, atlıqqa hám kelbetlikke awısıp ketken feyil sistemasındaǵı kelbetlik feyil yamasa feyilden jasalǵan atawıshlardıń bóliminde de qarastıradı. Keyingisine olar tyurk tillerindegi kelbetlik feyil formalarıniń rus tilindegi kelbetlik formalardıń mánisine dál sáykes kelgen mánilerin kirgizedi. Al tyurk tillerindegi kelbetlik feyil formalarınıń basqa mánilerine, yaǵnıy olardıń substantivlesip, hárekettiń atamasın, yamasa processtiń atamasın bildiretuǵın mánilerine kelsek, olardı feyil sistemasınan bóleklenip ketken feyilden jasalǵan atawıshlar sostavına birden kirgizip, bunday formalardı olar menen birge atawıshlardıń sóz jasaw sistemasında qaraydı. Bunday jumıslardıń qatarına A.Kazembektiń “Общая грамматика турецкоготатарского языка” (Казан, 1839.., 2 изд. 1846),

Altay missiyası aǵzaları tárepinen dúzilgen “Грамматика алтайского языка” (Казан, 1869), P.M.Melioranskiydiń “Краткая грамматика казак-

киргизского языка” (1831, Спб.., 1894 ч 2, Синт.., Спб.., 1897), Pravoslav missionerlik jámiyeti baspasınıń “Грамматика киргизского языка”

(Оренбург, 1899), V.P.Namevkinniń “Руководство к практическому изучeнию сарговского языка” (Ташкент, 2.изд 1912), V.A.Gardlevskiydiń “Грамматика турецкого языка” (М.,1928), S.V.Yastremskiydiń “Грамматика русского языка” (М.,1936), A.N.Kononovtıń “Грамматика турецкого языка” (М-Л., 1941), “Грамматика узбекского языка”

(Ташкент, 1948) h.t.b miynetlerdi jatqarıwǵa boladı.

kórdi. Avtor onda qaraqalpaq tilinde kórkem ádebiy shıǵarmalardan, folklorlıq materiallardan hám gazeta materiallarınan alınǵan til faktlerin analiz jasaw tiykarında házirgi qaraqalpaq tilindegi kelbetlik feyil formaların, olardıń mánilerin, morfologoyalıq hám sintaksislik qásiyetlerin anıqlaydı. Sonday-aq avtor kelbetlik feyilli toplamlardıń sintaksislik xizmetlerine toqtaǵanda keńeytilgen aǵzalar, qospa baǵınıwshı gáp haqqında da óz pikirin kórsetip ótedi.

v) Jumıstiń maqset hám wazıypaları. Hár qanday tildiń ózin jeke izertlew, onıń ishki rawajlanıw nızamlıqların tolıq qarastırıw, ayrıqshalıqların anıqlaw úlken áhmiyetke iye. Usılardı esapqa alǵan halda, házirgi qaraqalpaq tilindegi grammatikalıq máselelerdiń biri bolǵan kelbetlik feyildi úyreniwde biz onıń tiykarǵı formaların morfologiyalıq tárepten izertlewdi, olardıń ayrıqshalıqların kórsetiwdi, bul kategoriyanıń házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikalıq qurılısı sistemasında tutatuǵın ornın belgilewdi baslı maqset etip qoydıq.

I bap. Ótken máhál kelbetlik feyil formalarınıń morfologiyalıq

ózgeshelikleri

I.1. –ǵan/-gen formalı kelbetlik feyiller.

Kelbetlik feyildiń bul forması kópshilik túrkiy tillerinde ótken máhál

kelbetlik feyiliniń ónimli formalarınıń hám oǵada jiyi qollanılatuǵın formalardıń biri bolıp tabıladı. Al túrk, gagauz, ázerbayjan hám túrkmen tillerinde bul formanıń ornına –an, -mısh, - dıq formaları qollanıladı. Bul forma ol tillerde kelbetlik feyil emes, bárinen de burın feyilden jasalǵan kelbetlikler mánisindegi qatıp qalǵan formalar sıpatında saqlanıp kiyatır.1

-ǵan/-gen formaları hám olardıń kelbetlik feyil mánisinde qollanılıwı eski túrkiy tilleri estelikleri menen ushlasadı. Bizge belgili eski túrkiy jazıw nusqalarında, Orxon-Enisey esteliklerinde ádette ótken máhál kelbetlik feyil mánisinde “mısh” hám “dúk” formaları qollanılǵan. Al kelesi esteliklerde bolsa, yaǵnıy uyǵır jazıwınıń esteliklerinde, arab jazıwınıń esteliklerinde bul formalar menen bir qatarda –ǵan/-gen formalı ótken máhál kelbetlik

feyiliniń qollanılıp kelgenin kóremiz.

-ǵan/-gen forması túslik-shıǵıs, arqa-batıs hám arqa-shıǵıs

toparlarındaǵı házirgi tillerde –mısh hám –dıq formalarınıń ornına júdá keń qollanılıp kiyatır2.

Solay etip kópshilik túrkiy tillerinde –ǵan/-gen forması ótken máhál kelbetlik feyil formasında áyyemgi waqıtlardan beri qollanılmaqta. Al, - mısh, -dıq formaları bolsa túslik-batıs

1Дмитриев Н.К. Грамматика кумыкского языка. М- Л., 1940, стр. 146.

2Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности, М-Л., стр. 40-41.