MD hám PQJ / Ǵárip ashıq dástanı (janrlıq ózgeshelikleri, obrazlar dúzimi)

ishki psixologiyalıq keshirmesine baylanıslı hár qıylı tolǵamda bolǵanınday baqsılardıń biri dástan qaharmanlarınıń obrazın kúsheytip jırlawǵa qızıqsa, ekinshisi olardıń arasındaǵı ashıq muhabbattı ardaqlawǵa kóbirek orın beredi. Degen menen bunnan atqarıwshılar xalıqlıq dástanlardı qálegeninshe ózgerte beredi degen juwmaq shıqpawı kerek. Óytkeni, ádebiy dóretiwshilik quramalı bir process bolıp, bul maydanǵa júreginiń otı bar, ishinde dárti qıynaǵan,poeziya ıshqına giripdar bolǵan adamlar ǵana óz jolı, ózine tán stili, usılı hám individual qásiyetleri menen kirip keledi. Ol óz talantınıń qálewi hám uqıbınıń qúdiretine qarap dáwir talabında zamanlasları arasında belgili orındı iyeleydi. Biraqta, dóretiwshilik processtegi barlıq waqıyalardı tekte eski dástúrlik yaki óz-ara tásir faktorları menen baqlaw sol tásir nátiyjelerin belgili dóretpelerdiń xalıqqa sińisip qáliplesip, kamalǵa keliwinde sheshiwshi rol atqaradı dep inkar kiritiw, tariyxıy shınlıqqa qayshı keler edi.

Xalıqtıń milliy psixologiyalıq ózgeshelikleri menen úrp - ádet dástúrlik belgitlerine kelsek, olardıń hár qaysısı óz aldına bir dástan. Sonlıqtan da hár bir xalıqtıń atqarıwshısı dástanda tariyxıy waqıt talap etken qatar qaǵıydalarǵa baylanıslı. Sol xalıqtıń júoeginiń qálewi boyınsha ózgertip, qosıp-alıp, didni jaqınlastırıp otıradı. Tuwısqan xalıqlardıń awız

ádebiyatındaǵı jaqsı tájiriybelerden paydalanıwdıń ózi de dáwir ádebiyatı yaki konkret bir dástanlardıń keń taralıw dáwirlerindegi belgili qatnas hám real tariyxıy iqtiyajlarǵa baylanıslı bolǵan hádiyse bolıp, bul usıl tariyxıy ortalıqtıń ishki rawajlanıw quwatı menen salıstırıladı. Tariyxıy jaǵdaydıń talap e tiliwine baylanıslı liro – epikalıq dástanlarda

«geypara ilimpazlar dástan waqıyalarında gezlesetuǵın geografiyalıq atamalar menen tariyxta ázelden kiyatırǵan belgili jaylar qala hám awıl

22

atlarına baylanıslı onıńshıqqan jerin basqa jurtlarǵa aparıp silteydi. Durıs, bul dástanlardaǵı qaharmanlardıń háreketleri, qatnasıqları, ómiri hám táǵdiri usı jer atamaları menen bastan – ayaq tıǵız baylanısta alıp barıladı»29.

Mısalı: Baǵdat eliniń sultanı Ǵáriptiń ákesi Hasenniń Diyar Bakirge kelip wázir bolıwı, Ǵáriptiń -------- ketiwi-«Ǵárip ashıq» ta Nasır shınmashın, shırwanı, Shinaq qalalarınıń – «Húrlixa – Hámra» da, «sayatxan - Hamra» da

– Iran, Iraq, Tubriz átirapları, «Farxad - Shiyrin» de-Arman, Gruziya, Qıtay jerleri sóz etiledi h.t.b. usıǵan qaray olardıń dóreliw ornınıń pútini menen sol ellerge tiyisli desek orınlı bolama? Olay bolsa bul dástanlardaǵı ushırasatuǵın atamalardıń geyparaları Orta Aziya, sonıń ishinde eski xorezm átirapında da gezlsedi. Bunday etip dástannıń kelip shıǵıw etnogenezine qaray ajıratatuǵın bolsa, onda onı birqansha shatastırıp alǵan bolar edik. Óytkeni dástan tariyx bolmaǵanlıqtan sóz etilgen waqıya qanshelli tariyxıy real haqıyqatlıqqa tuwra kelgende de bul tariyxtıń kórkem sáwlesi. Sonlıqtan dástandaǵı geografiyalıq atamalardı názerde tutıp, sol ellerde dórelip, basqa jaqqa taraǵan dew tariyxıy shınlıqqa tuwrı kelmeydi.

Sonday-aq dástanda bastan ayaǵına shekem ashıq Ǵárip penen ashıq Sánemniń basınan ótken ıshqı muxabbat sezimleri, yar jolında kórgen azapları, muxabbat jolında hesh nárseden qaytpaytuǵını, olardıń bir-birine sadıqlıǵı Nawayınıń Layli Majnúnindey obrazlı etip kúshli namalar shalınǵan. Mısalı, ekewiniń ushırasıwın qanshelli sheklep qoysa da, Ǵárip Sánemdi kóriwge ǵarrı halında kiyinip bir buwat gúl menen Sánemniń baǵına kelip oǵan ashıqlıq qosıqların aytadı:

29 Алимов А. «Қарақалпақ лиро – эпикалық дәстанлары» Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1983, 11-бет.

23

-Men súygenmen ziyba Sánem atıńdı, Súysem óltirer, súymesem ólem.

Álemge máshhúr bolǵan haslı zatıńdı, Desem óltirerler demesem ólem.

Keliń, názer salıń yardıń oyına, Tilla háykel taǵınıptı moynına, Xoja baǵman Shasánemniń qoyına, Kirsem óltirerler, kirmesem ólem.

Sánem baǵman ǵarrıdan bull ashıqlıq namalı qosıqtı esitip, ǵarrını quwıp jiberedi. Ǵarrı ketip baratırıp qolındaǵı bir buwat gúlin taslap kózden ǵayıp boladı. Taslanǵan bir buwat gúlge názer salıp qarasa, ol Ǵáriptiń qolınan shıqqan buwma gúli ekenin bilip, Sánem jańaǵı ǵarrı qayda joq bolıp ketti, dep ıshqı dártiniń otına janıp, jılaydı. Ol gúldi ashıp qarasa, ishinde ıshqımuxabbat qosıǵı jazılǵan bir xatı kórip onı oqıp kóredi:

Ǵáriplikten hesh kim kelmes qasıma, Ráhim

áylemes kózden aqqan jasıma, Ájel dastıǵını qoyıp basıma,

Yar-yar deyin keterboldım dártińnen

Shámen boylap nama jazıp jiberdim,

Bir sen dep dúnyadan júzim dóndirdim,

Ráhát shırasını úplep sóndirdim, Biyganalıq eter boldım dártińnen.

24

Mine. Bull qosıqta Ǵárip óziniń bull elden seni dep, barlıq zattan waz keship, maqsetime qashan bolsa da jetemen dep, seniń ushın ráhát shırasın sóndirdim, qul bolıp ketip baratırman dep, óziniń muxabbatınan qaytpaytuǵının, túbinde yar jolında maqsetime jetemen dep, jazıp ketken eken. Onı Shasánem oqıp, biratala óz ashıǵına rehmi kelip, ayap, meni dep qıyınshılıqlarǵa duwshar boldı yarım dep, jılap,ıshqı otın kóz jası menen tógip jılayjı

-Báhár boldı, gúl ashıldı, Meniń gúlim ashılmas pa? Búlbúlden pıǵan shashıldı, Mennen pıǵan ashılmas pa?

Májlisimiz zaya qaldı, Gúl deregin zaǵlar aldı, Gózzal yardan xabar keldi, Endi sharap ishilmes pe?

Sánem aytar, ómirim jeli, Keldi muxabbat náwbeti, Ashıldı baǵlardıń gúli, Meniń gúlim ashılmas pa?

Bull ıshqı dárt qosıǵın aytıp otırǵanda, qasına Aqsha apasıkelip, ne boldı saǵan dep soraydı?-Shasánem Aqsha apasın kórip jılap jiberedi. Jılap óz dártin bayanlap, hátteki tábiyattıń báhári keldi, gúller de óz ashıǵına qosılıp ashılıp atır,búlbúller de óz ashıǵına qosılıp atır, men bolsambir jerde óz ashıǵıma qosıla almay, solıp atırman, dep:

Dártinen júregim jara bolıp tur,

25

Janıp júrek-bawırım para bolıp tur, Sebep neden baxtım qara bolıp tur?

Yardıń gúli keldi ózi kelmedi.

Meniń yarım Hásen wázir uǵlıdur, Muxabbatlı bir ıqrarǵa baylıdur, Atamnıń jábirinen bawırım daǵlıdur, Yardıń gúli keldi, ózi kelmedi.

Mine, bull jerlerde Ǵáriptiń sumlıǵın kórsetken, sebebi, Ǵárip

Shasánemniń ıshqı dárti otına janıp otırǵanın bile tura, bir kórispey qurı gúlin taslap, ishine ashıqlıq qosıǵın jazıp ketip qaladı. Shasánem buǵan shıdap, baǵmandı shaqırıp alıp, erteń baǵqa hesh kim kirgizbe tek Ǵáripten basqa, dep, sol kúni Shasánem dolanıp shıǵıp Ǵáripti kútedi. Ǵárip bull jerde jasırın jatıp bir kórinip shaqqanlıq penen qashıp ketedi, bunı Sánem kórip izinen quwadı. Ǵárip terektiń usha basına kórinbey minip aladı. Shasánemniń ashıwı kelip, meniń menen bir kórispedi-aw dep Aqsha apasına Ǵáripke bolǵan narazılıq qosıǵın aytadı. Bunı Ǵárip tıńlap turadı:

-Aqsha apa, ǵamsız basım,

Ǵamǵana boldı náyleyin, Bir

sóz benen yarım,

Biygúná boldı náyleyin.

Men keldim onı soraǵlap, Júregimdi otqa daǵlap, Ol qattı mennen jıraqlap, Pinhana boldı náyleyin.

26

Endi turmayman bir saat, Kewlimde qalmadı táhát, Muxabbat salǵan imarat, Wárana dóndi, náyleyin.

Shasánem sıyındı pirine,

Hár kim óz baxtınan kórmege, Yardıń kewli ózge jerde, Gúmana boldı, náyleyin.

-bul Shasánemniń Ǵáripke bolǵan ashıwlı, narazılıq qosıǵın esitip Ǵárip, Shasánemge qasıńda qırq kánizegiń bolǵan soń uyalıp edim dep sánemniń kewlin alıp, ekewi qushaqlasıp, moyınlarına qollar salısıp, posa alısıp kórisedi. Sóytip Ǵárip Shasánemnige óziniń ketip baratırǵanın, men sen ushın jasayman, seniń jolıńda Májnúndey bolıp ólsem ármanım joq, meni kút, hesh kimge kewil qoyma dep:

Jábirinde tózbeymen japa áyleme, Basqa menen ahdi payman áyleme, Hár kim menen zawqı sapa áyleme, Sóz jayılar elden-elge, sáwdigim.

Aqsha apa obrazı.

Bull jerde Ǵárip ketip baratırıp, qurı ketpey Sánemge muxabbatın jáne de mıqlap ketedi hám wádesin aladı. Syujettiń bull jerinde eki ashıq qushaqlasıp turǵanında Sánemniń apası Aqsha bulardı kórip, dárti qozǵalıp óz ashıǵın esleydi: -meniń de ishimde ishqı dárti bar. Azberxoja degen ashıǵım saparǵa ketip kelmey qaldı deydi.

27

Dástanda Aqsha menen Azberxojanıń ishqı muxabbat oyınlarına obrazı namalar shalınbaǵan, awızeki aytılıp ótken.

Bull sózden soń Shasánem kózin ashıp qarasa, Ǵáripke kózi tústi. Ornınan ırǵıp turıp, Ǵárip penen qushaqlasıp kóristi. Eki ashıq qosılıp, qızıljasıl gúl kibi ashılıp, búlbúl gúlin kórgendey lalazar boldı. Ǵárip penen Shasánem basınan ótken waqıyaların, kórgen túslerin, biri-birine aytıp berdi. Eki ashıq baǵda seyil qıldı. Qızıl gúl, aq gúllerdi aralap, gúllerden shámen bayladı. Totılardıń, búlbúllerdiń sayraǵan seslerin esitip, baǵ miywaların aralap, alma-anar, piste úzip jep, aǵashtıń sayasında otırıp, burınǵı ótken kúnleri yadına túsip, qudaytalaǵa shúkir etip, Ǵárip bir sóz dedi:

-Shúkir eteyin qudaǵa, bizdi yarǵa jetirdi, Órtep tur pıraǵında bull gúlzarǵa jetirdi, Kewlimde qalmas árman, ahıw-zarǵa jetirdi, Jállat kózli, qası jay, zulpı tarıma jetirdi.

Ǵárip sayraǵan búlbúldey bolıp, bull qosıqtı tamam etti. Shasánem,

Ǵáripke qarap moynın burıp, júz mıń jılwa qılıp, Ǵáriptiń bull aytqan sózine tımsal keltirip, Ǵáripke bir-eki awız sóz sóyledi:

-Kel Ǵáribim, súrgil zawqı-sapanı, Jetkerdi maqsedke, árman qalmadı Xaqtıń ózi berdi bizge dármandı Wádemnen taymadım,

árman qalmadı

Bull sózlerdi tamam etkennen soń, Ǵárip Shasánemge:

-Wa dariyqa «gózzal» degen sóz bar edi. Muratqa jetip, waqtımız xosh bolıp otırǵanda Sánem bull sózdi ayta ǵoydıńaw, basımızǵa ayralıq bálesi giriptar bolmasa jaqsı bolar edi-aw,-dedi.

28

Shasánem:

-Meniń ákem ózińnen ayrılıp qalǵan waqıtta, ań awlap júrip meniń

ústime keldi.Ákem tanıp qalmaǵaydaǵı,-depqudaytalaǵa minajat qıldım, ol biyhush bolıp attan jıǵldı. Ákemniń atına minip qalaǵa keldim. Atam meni kórip, basına ashıqlıq sawdası túsip, endi Ǵárip kelse, meni bermek bolıp seni izleti. Sennen hesh xabar bolmadı. Sen hesh qayǵı jemegil,-dedi.

Aradan altı ay ótti, kúnlerde bir kún Ǵáriptiń kelgenin patsha esitti: -Meniń aytqanımdı orınlamay, óz ıqtıyarında kelip, Shasánemniń baǵına

kirgen bolsa, Ǵárip penen Shasánemdi bunda alıp kelińler, baxıtlarına qara tigińler,- dep, baǵqa jállad jiberip, patsha mına sózdi aytıp tur:

-Baǵda bolsa Ǵárip penen Shasánem, Barıp tutıp alıp keliń, jálladlar; Qolın baylap arqasına bánt etip, Moynını qıl salıp keliń, jálladlar.

Endigi sózdi Ǵárip penen Shasánemnen esitiń:

Ǵárip penen Shasánemniń dosları kelip, Shaabbaz patshanıń bulardı uslaw tuwralı bergen qattı buyrıkların aytıp keldi:

-Sizler erteden basıńızdıń ǵamın etpeseńizler, házir patshadan sizlerge jállat keledi,-dedi.

Ǵárip penen Shasánem bir-birinen ayra túse almay, biri menen biri xoshlasıp, bir sóz dedi:

Ah urıp ada etip, bozlap jıladım, Jıla

Sánem, ayralıqtıń kúnidur

Kózińnen jas tógip, bawırıń daǵladıń, Jıla

Sánem, ayralıqtıń kúnidur.

29

Bunnan soń Shasánem, Ǵáripti jiberip, taqatı bolmay:

-Men sennen qalıp ne qılaman? Ólgen jerde ólermen, tirilgen jerde tirilermen, bunda qalıp ne qılaman?-dep Shasánem, Ǵárip penen ketpekshi boldı. Ǵárip, sánemge qarap:

-Bizdi tutqan kisi joq, dushpanǵa kúlki bolıp ketkenshelli, sabır etip kút,- dep Sánemniń kewlin jubatıp, bir sóz dedi:

-Keshe kúndiz bull ashıqtıń dártinen, Meniń ushın sebil bolma Sánemjan Ayra túsip bull jurtıńnan elińnen, Meniń ushın sebil bolma Sánemjan.

Bull sózlerdi aytıp bolǵannan soń, Ǵárip, Shasánemge:

-Há Shasánem,sen qapa bolma, násip bolsa bir qosılarmız,-dep xoshlasıp ketti.

Patshanıń jibergen jállatları kelip, Shasánemniń sharbaǵın, kóshki, sarayın aqtarıp, Ǵáripti taba almadı. Shasánemniń de kewline tiymedi. Jálladlar Shaabbaz xanǵa barıp, hesh qanday ǵalawıt joqlıǵın bayan etti.

Endigi sózdi Ǵáripten esitiń. Ǵárip neshshe tawlardı asıp, neshshe shóljáziyralardan ótip, neshshe mánzil jol júrip, birneshshe waqıt ótkennen keyin, Baǵdat qalasına kelip jetti.

Ol sháhárde hesh qanday tanısı joq edi. Qay jerge bararın bilmey, hayran bolıp, bir páyekshiniń janında dem aldı. Baǵdat patshasınıń ulı Asas kóshe aralap kiyatırǵan edi. Kózi Ǵáripke tústi. Sınısımbatı kelisken Ǵáriptiń qasına patshanıń ulı kelip, ózi menen birge Ǵáripti sarayǵa aparıp túsirdi.

Patshanıń ulı:

30

-Qaysı baǵdıń gúli, qaysı shámenniń búlbiliseń? Qanday patshanıń ulısań? Qaydan kiyatırsań, qayda baratırsań, bizge bir-bir bayan qıl?-dep soradı. Ǵárip haslı-zadın bayan qılıp, bir sóz dedi:

-Shıqqan elim meniń Diyarbákirdur Men aǵdatqa kiyatırman. Shahzadam Kewlimde júz qayǵı, júz mıń pikirdur, Kópdur meniń dárdeserim, Shahzadam.

Ǵárip basınan ótkenlerin bir-bir bayan qıldı. Shahzada Ǵáripti atasınıń aldına alıp bardı. Ǵáriptiń haslı-zadın, Shaabaz xannıń oǵan islegen islerin bir-bir bayan etti.

Patsha ornınan turıp, Ǵárip penen kóristi, halahwal sorastı. Patsha

Ǵáripke:

-Ákeń Hásen wázir bull qalada patsha bolǵan edi, biz onıń wáziri edik. Atań bir sebepler menen bull qaladan ketkennen keyin, biz onıń ornına patsha bolıp qaldıq, seniń qádirińdi Shaabbaz ne bilsin,-dedi.

Patshanıń bir qızı bar edi, onıń atın Aysánem deytuǵın edi. Kórgenlerdiń miyri qanǵan, kórmegenniń bawırı janǵan, sulıwlıǵı asqan, shiyrin sózli, aqıllı bir qız edi.

Mine, usı qızdı Ǵáripke bermek ushın, patsha toy ánjamın jedi. Keshekúndiz tamasha qılıp, sazende, góende, palwan, baqsı, masqarapazlar jıynadı. Hár qaysısı óz orınlarında otırdı. Birneshshe kún toy-tamasha qıldı.

Ǵarip toyǵa kelgen qalenderlerdiń qasına barıp, Shásenemniń xabarın soradı:

-Elden gezgen qálenderler, Shasánemdi kórdińiz be? Diyarbákir biziń jaylar,

31